دستگاه های موسیقی ایرانی و معرفی گوشه های آن

دستگاه های موسیقی ایرانی و معرفی گوشه های آن

دستگاه های موسیقی ایرانی عبارتند از مجموعه ای از چند نغمه یا گوشه متداول، که هر کدام به تناسب نسبت های موجود میان نت های آنها، در قالب واحدی دسته بندی می شوند.

در موسیقی ایرانی پیچیدگی ها و ساختارهایی وجود دارد که با نام دستگاه معرفی شده است. تقسیم بندی دستگاه ها حدود 100 سال پیش در آواز و موسیقی ایران صورت گرفته است. بعدها از این ۱۲ مجموعه ۷ مجموعه که از وسعت و استقلال بیشتری برخوردار بودند را دستگاه نامیدند و پنج مجموعه دیگر که مستقل نبودند و از این ۷ دستگاه منشعب می شدند را آواز نامیدند. گوشه که گاهی به آن مقام (در شباهت با موسیقی عربی و ترکی) نیز گفته می شود، از اساسی ترین مؤلفه های هویت موسیقی ایرانی است. گوشه ها قطعه های ثبت شده از موسیقی سنتی ایرانی هستند که در طول زمان توسط استادان موسیقی ایرانی گردآوری شده و به هنرجویان آموخته می شود. هر دستگاه موسیقی سنتی دارای تعدادی گوشه است که توسط استادان مختلف به شکل های متفاوت ولی بسیار مشابه ثبت شده اند. منبع جمع آوری گوشه ها، عموماً قطعات نواخته شده در میان نوازنده های بومی نواحی مختلف ایران است.

دستگاه های موسیقی ایرانی : دستگاه همایون

دستگاه همایون یکی از بزرگترین دستگاه های ایرانی است که محبوبیت خاصی بین مردم ایران دارد. همایون آوازى است باشکوه و مجلل، آرام و در عین حال بسیار زیبا و دلفریب. این دستگاه به تناسب نام خود، حالتی شاهانه، اشرافی و باوقار دارد، ولی با این حال زمینهٔ اجرای بسیاری از لالایی ها و زمزمه های متداول در نقاط مختلف ایران است. همچنین از نغمه های این دستگاه در موسیقی زورخانه نیز استفاده می شود.

برطبق قول «مرحوم روح الله خالقی»:  همایون ناصحى است مشفق و مهربان که با کمال شرم و آزرم با مستمعین خود مکالمه و درد دل مى کند و با بیانى شیوا چنان نصیحت مى کند و پند مى دهد که هیچ سخنران را این مهارت و استادى نیست. آلبوم «بیداد» محمدرضا شجریان با آهنگ سازی مرحوم پرویز مشکاتیان از معروف ترین آثار مشهور در این دستگاه است.

از گوشه های مهم دستگاه همایون می توان به:

درآمد، موالیان، شوشتری، چکاوک، بیداد، بیداد کت، نی داود، طرز میگلی، بختیاری، نوروز صبا، نفیر فرنگ، آشور آوند، دنا سری، ابوالچپ، راوندی، راز و نیاز و… اشاره کرد. «عشاق» یکی از گوشه های این دستگاه است که اوج آن محسوب می شود.

دستگاه های موسیقی ایرانی : دستگاه ماهور

دستگاه ماهور یکی از گسترده ترین دستگاه های موسیقی ایرانی است و در ردیف های گوناگون در حدود ۵۰ گوشه دارد و به علت حالت و ملودی روانی که دارد اغلب به صورت موسیقی شاد در جشن ها و اعیاد نواخته می شود. ماهور طبیعى ترین گام و اساس موسیقى فرنگى است. ماهور آوازى است با وقار و ابهت و شوکت خاصى به شنونده القا مى کند و آهنگ ساز براى بیان شجاعت ها و دلیرى از این آواز استفاده مى کند. ماهور چون قرین موسیقى فرنگى است، بین جوانان جایگاه خاصى دارد. اما در مجموع آواز ماهور طرب انگیز و شاد مى باشد.

آلبوم «ماه مجلس» اثر عبدالحسین مختاباد و آهنگ «مرغ سحر» محمدرضا شجریان از آثار برجسته در این دستگاه می باشند.

گوشه های مهم دستگاه ماهور عبارتند از:

درآمد، کرشمه، آواز، مقدمهٔ داد، مجلس افروز، خسروانی، دلکش، چهارمضراب و فرود، خاوران، طرب انگیز، نیشابورک، نصیرخانى(طوسی)، چهارپاره(مرادخانی)، فِیلی، ماهور، صغیر، آذربایجانی، حصار ماهور(آبول)، زنگوله، نغمه زیرافکنه، نیریز، شکسته، عراق، نهیب، مُحَیِّر، آشورآوند، اصفهانک، خرین، کرشمه، زنگوله، راک هندی، راک کشمیر، راک عبدالله، کرشمهٔ راک، صفیر راک، ساقى نامه، کشته، صوفى نامه، رنگ حربی، رنگ شَلَخو، رنگ یک چوبه.

دستگاه های موسیقی ایرانی : دستگاه سه گاه

دستگاه سه گاه بیشتر برای بیان احساس غم و اندوه که به امیدواری می گراید مناسب است. آواز سه گاه بسیار غم انگیز و حزن آور است. سه گاه از نغمه های قدیم ایران بوده و ریشه کاملا ایرانی دارد. البته سه گاه در میان ترک ها استعمال زیادی دارد و آنها در خواندن این آواز مهارت زیادی دارند. اما فارسی زبانان آن را طور دیگری می خوانند، در هر دو آواز با حزن و اندوه همراه است و تاثیر و تالم بسیاری دارد. قابل ذکر است که آهنگ های شادی آور در سه گاه فراوان هستند از جمله «چهار مضراب مخالف سه گاه» اثر زنده یاد پرویز مشکاتیان.

 از گوشه های مهم دستگاه سه گاه عبارتند از:

درآمد، کرشمه، نغمه، زابل، مخالف، مغلوب، مویه، شکسته مویه، تخت طاقدیس، حدی، رجز، پهلوی، حزین، حاجی حسنی، نغمه مخالف، زنگ شتر، شاه خطایی…

دستگاه های موسیقی ایرانی : دستگاه چهارگاه

سه گاه و چهارگاه با یکدیگر پیوستگى خاصى دارند. این گونه رابطه بین هیچ دو دستگاه دیگر وجود ندارد. تمامى گوشه هاى سه گاه را مى توان در چهارگاه با تغییر مقام اجرا نمود. البته چهارگاه چند گوشهٔ مخصوص بخود دارد که در سه گاه اجرا نمى شود. از طرفى مقام هاى این دو دستگاه بقدرى با یکدیگر متفاوتند که مى توان گفت هیچ دو مقامى در موسیقى ایرانى این گونه باهم فرق ندارند. چهارگاه از نظر علمى مهمترین مقام موسیقى ایرانى است. این آواز نمایندهٔ جامع و کاملى از تمام حالات و صفات موسیقى ایرانى است. بطورى که تمام صفات عالى و ممتاز گام هاى ایرانى را مى توان در چهارگاه بطور یکجا پیدا کرد.

آلبوم «دستان»، از آثار بسیار برجسته استاد شجریان با آهنگسازی بی نظیر پرویز مشکاتیان در دستگاه چهارگاه است.

برخی از گوشه های دستگاه چهارگاه عبارتند از:

درآمد، پیش زنگوله، نغمه، زنگ شتر، زابل، مویه، مخالف، مغلوب، حصار، حاجی حسنی، حدی، پهلوی، رجز، منصوری.

دستگاه های موسیقی ایرانی : دستگاه راست پنجگاه

دستگاه راست پنج گاه در بین دستگاه ها از همه کمتر اجرا مى شود. بعضى موسیقى دان ها معتقدند که این دستگاه به قصد تعلیم بنا شده است. راست پنج گاه ترکیبى است از سایر مقام ها و در این آواز مى توان به تمام مقام هاى ایرانى وارد شد. از این رو مى توان تمام احساساتى که در دستگاه هاى موسیقى ایرانى است را با راست پنج گاه ایجاد نمود. راست پنج گاه آواز کاملى است؛ زیرا داراى تمام حالات و صفات آوازهاى دیگر نیز هست.

محمدرضا لطفی به همراه محمدرضا شجریان آثار بسیار زیبا و شاخصی در این دستگاه ارائه کرده اند که می توان به: «راست پنجگاه اجرای حافظیه شیراز»، «چشمه نوش» و «قافله سالار» اشاره کرد.

گوشه های مهم دستگاه راست پنجگاه عبارتند از:

درآمد، درآمد دوم، زنگ شتر، زنگوله، نغمه، خسروانی، روح افزا، پنجگاه، سپهر، عشاق، نیریز، بال کبوتران، بیات عجم، بحر نور، قرچه، مُبَرقَع، طرز، ابوالچپ، لیلى و مجنون، راوندی، نوروز عرب، نوروز صبا، نوروز خارا، ماوراءالنهر، نفیر، فرنگ.

دستگاه های موسیقی ایرانی : دستگاه نوا

دستگاه نوا از دیگر دستگاه هاى هفت گانهٔ موسیقى ایرانى است و آوازى است در حد اعتدال که آهنگى ملایم و متوسط دارد، نه زیاد شاد و نه زیاد حزن انگیز. نوا را آواز خوب گفته اند و معمولاً در آخر مجلس مى نواختند. بسیاری از اساتیدی هم که این دستگاه را اجرا کرده اند، آن اثر تبدیل به یکی از ماندگارترین آثار آنان شده است. آثاری همچون «چهره به چهره» محمدرضا لطفی، «نی نوا» حسین علیزاده، «نوا و مرکب خوانی» پرویز مشکاتیان و «دود عود» پرویز مشکاتیان از برجسته های این دستگاه بشمار می آیند. معمولاً اشعار عارفانه مثل اشعار حافظ را براى نوا انتخاب مى کنند که تأثیر بسیار زیادى در شنونده ایجاد مى کند.

گوشه های مهم دستگاه نوا عبارتند از:

چهارمضراب، درآمد اول، درآمد دوم، کرشمه، گردانیه، نغمه، بیات راجه، خرین، عشاق، نهفت، گُوِشت، عشیران، نیشابورک، مَجُسْلی، خجسته، ملک حسین، حسین، بوسَلیک، نیریز، رنگ نوا، رنگ نستارى.

دستگاه های موسیقی ایرانی : دستگاه شور

دستگاه شور یکی از هفت دستگاه موسیقی ملی ایران و متداول ترین آواز بین مردم این سرزمین است به گونه ای که اشخاصی نیز که نسبت به موسیقی آگاهی ندارند یا بسیار کم راجع به آن می دانند اگر گاهی زمزمه ای کنند در یکی از متعلقات شور می گنجد از این رو «شور» را مادر دستگاه های ایرانی لقب داده اند و از دستگاه های پرگوشه ماست. وسعت این دستگاه آنچنان است که حتی چهار آواز مستقل نیز به نام های افشاری، ابوعطا، بیات ترک و دشتی از ملحقات آن به حساب می آیند. غالب آوازهایی که خواننده آموزش ندیده ایرانی می خواند در یکی از مایه های این آواز می گنجد، از این رو این دستگاه را مادر موسیقی ایرانی هم خوانده اند.

«معمای هستی» اثر محمدرضا شجریان، محمدرضا لطفی، عبدالنقی افشارنیا، همایون شجریان، نوازندگی محمدرضا لطفی که در سال ۱۳۷۶ اجرا شد، در دستگاه شور است.

متعلقات دستگاه شور :

آوازهای ابوعطا ، افشاری، بیات ترک و دشتی از شعبات دستگاه شور می باشند. این آوازها در گام شور قرار دارند ولی به خاطر تفاوتهایی که از نظر حالت و نتهای شاهد و ایست با دستگاه شور پیدا می کنند، نام های مختلف پیدا کرده اند.