اندیشه های فقهی سیاسی شیخ مفید

اندیشه های فقهی سیاسی شیخ مفید

اشاره:

در حدود هزار و صد سال پیش در خانه ای ساده، ولی سرشار از علم و نور، کودکی پای به عرصه گیتی گذاشت که بعدها از مفاخر بزرگ شیعه و از نوادر علم کلام و فقه شد. شیخ مفید، از متکلمان و فقیهان برجسته شیعه در سده های سوم و چهارم هجری قمری و از بزرگ ترین مؤسسین مراحل تکامل فقه و اجتهاد بعد از عصر تبیین و عصر محدثان به شمار می رود که در این نوشتار، به بازخوانی اساسی ترین اندیشه های فقهی سیاسی اش می پردازیم. 

ابوعبدالله محمد بن النعمان العکبری البغدادی، ملقب به شیخ مفید (رحمه الله علیه) که از جمله بزرگ ترین مفاخر شیعه به شمار می رود، نخستین فقیه پس از عصر غیبت محسوب می شود که در سال 336 یا 338 هجری قمری، دیده به جهان گشود. تولد او را 7 یا 9 سال بعد از غیبت کبری می دانند که در سال 329 ه.ق واقع شده است. محل تولد او در ناحیه جیل در ده فرسنگی بغداد بود. وی بعدها به همراه پدرش که ملقب به العلم بود به بغداد آمد و نزد استادان زمانه خویش که تا 59 نفر را هم در مقدمه چاپ جدید بحارالانوار نقل کرده اند، به تحصیل پرداخت. از مشهورترین اساتید وی می توان به ابوالقاسم، جعفر بن محمد بن قولویه قمی، شیخ صدوق، محمد بن جنید اسکافی، ابو علی صولی و ابوغالب رازی اشاره کرد. شاگردان بسیاری نیز در مکتب شیخ مفید تربیت یافتند که می توان از جمله آنها به شیخ طوسی، سید مرتضی، برادر نابغه اش سید رضی، ابوالعباس نجاشی، ابوالفتح کراجکی، دامادش ابویَعْلی محمد بن حسن بن حمزه جعفری، سالار بن عبد العزیز دیلمی معروف به سَلاّر و جعفربن محمد دوریستی اشاره کرد که همگی از مفاخر علمای شیعه و اساتید علوم و فنون اسلامی به شمار رفته اند. 

شیخ مفید در شب جمعه 3 رمضان سال 413 ه.ق در بغداد، پس از 75 سال تلاش و خدمت ارزنده از دنیا رفت و مورد تـجـلـیـل و احترام فـراوان مردم و قدردانى علما و فضلا قرار گرفت و به تعبیر شاگرد بزرگوارش، شیخ طوسى- که خود در صحنه، حاضر بوده است- روز وفات او از کثرت دوست و دشمن براى اداى نماز و گـریستن بر او، بی نظیر بوده است. هشتاد هزار تن از شیعیان، او را تشییع کردند و سید مرتضى علم الهدى بر او نماز گزارد و در حرم مطهر امام جواد(علیه السّلام) و در پائین پاى آن حضرت و نزدیک قبر استادش، جعفر بن محمد قولویه قمی به خاک سپرده شد.

نقل می کنند که سخنوران غیر شیعه که از تأثیر سخن شیخ و استحکام منطق او در دعوت به مذهب تشیع به تنگ آمده بودند با درگذشت وی آسوده شدند. شیخ مفید، دارای آثار و تألیفات ارزش مندی است که حتی به نقل از شاگردش، شیخ طوسی، تعداد آثار وی تا دویست کتاب کوچک و بزرگ است که این کتاب ها از جمله آنهاست: «ارکان فی دعائم الدین»، «العیون و المحاسن»، «اصول الفقه»، «الکلام فی وجوه اعجاز القرآن»، «تاریخ الشریعه». بسیاری از این تألیفات در رد مذاهب دیگر و بسیاری در باب عقاید مخصوص شیعه و احکام فقهی است. رساله «المقنعه» نیز- که متن فقهی جامع و محکمی است- از آثار اوست که توسط شیخ طوسی، شرح گردید و به صورت «التهذیب»، یکی از کتب اربعه حدیث، در آمد. 

شیخ طوسی در کتاب فهرست، بیست کتاب او را نام می برد و می نویسد: " از جمله کتاب های او کتاب مقنعه در فقه، کتاب ارکان نیز در فقه، رساله ای در فقه که برای فرزندش نوشته و کامل نیست، کتاب ارشاد، کتاب ایضاح در امامت، کتاب افصاح، کتاب نقض بر ابن عباد در امامت، کتاب نقض بر علی بن عیسی (رمانی) در امامت، کتاب نقض بر ابن قتیبه در حکایت و محکی، کتاب احکام اهل جمل، کتاب منیر در امامت، مسائل صاغانیه، مسائل جرجانیه، مسائل دینوریه، مسائل مازندرانیه، مسائل منثوره (پراکنده) قریب یک صد مسئله است، کتاب فصول از عیون و محاسن، کتاب احکام متعه و غیر اینها که در فهرست کتب وی ثبت است. و نیز کتاب مسئله کافیه در ابطال توبه خاطئه، کتاب النصره لسید العتره فی احکام البغاه علیه بالبصره. ما تمام این کتاب ها را از وی استماع نمودیم. بعضی را با قرائت بر وی و برخی را که بارها بر او می خواندند و او می شنید، شنیده ایم.

نجاشی، یکی دیگر از شاگردان شیخ مفید، 175 کتاب از وی نام می برد. ابن شهر آشوب مازندرانی نیز 52 کتاب او را نام می برد. علامه مجلسی هم در مقدمه بحارالانوار چند کتاب دیگر را به آنها اضافه می کند. از آثار ارزش مند وی می توان کتاب الامالى را نام برد. این کتاب، مهم ترین کتاب حدیثى بر جاى مانده از ایشان به شمار مى رود که شامل 387 حدیث از پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله و سّلم) و ائمه معصومین (علیهم السلام) در مباحث مختلف است. شیوه روایت در آن، به گونه املاء می باشد؛ بدین صورت که روایات، آرام آرام و به تدریج خوانده مى شده و همه شنوندگان و یا برخى از آنان، مطالب را یادداشت مى نموده اند. املاء در آن دوره یکی از راه های انتقال حدیث و دانش بوده است. املاء کنندگان غالباً از بزرگان بوده اند.

برخی دیگر از آثار شیخ مفید :

در کتاب لغتنامه دهخدا به برخی از آثار دیگر وی هم اشاره شده است که به تفکیک می توان آنها را این گونه فهرست بندی کرد که عبارتند از: 

1. علم، کلام و عقاید: «اوائل المقالات»، «شرح عقاید صدوق»، «اجوبه المسائل السرویه» و «نکت الاعتقادیه»؛ 

2. فقه: «المقنعه»، «الاعلام»، «المسائل الصاغانیه»، «جوابات اهل الموصل فی العدد الرویه» و «جواب اهل الرقه فی الاهله و العدد»؛ 

3. اخلاق اسلامی: «امالی» شیخ، در رابطه با اخلاق اسلامی و فضائل انسان است؛

4. حدیث؛

5. امامت و فلسفه سیاسی در اسلام: «الافصاح فی الامامه»، «ارشاد»، «جمل»، «امالی»، «الفصول المختاره»، «تفصیل امیر المومنین علی سایر الصحابه» از آثار وی در این زمینه می باشد. حدود بیست اثر ژرف از آثار شیخ مفید درباره «امامت و رهبری» است؛

6. غیبت امام دوازدهم: بخشی از «ارشاد» کتاب «الفصول العشره فی الغیبه»، و «الجوابات فی الخروج المهدی(عجّل الله تعالی فرجه الشریف) » به همراه پنج اثر دیگر از ایشان در رابطه با امام زمان(عجّل الله تعالی فرجه الشریف) است.

شیخ مفید، فقیه و متکلم شیعی- که در سن بیست سالگی به اجتهاد رسید، بیشتر در علم کلام تبحر داشت و مکتب کلامی شیعه در زمان او به اوج خود رسید- در مناظرات دینی دارای مهارت خاصی بود و مناظراتش با قاضی عبدالجبار (رئیس فرقه متعزله بغداد) و قاضی ابوبکر باقلانی رئیس اشاعره از مناظره های مشهور و معروف وی به شمار می رود. نقل می کنند که لقب «مفید» را علی بن عیسی معتزلی در عهد جوانی، در نتیجه مباحثه با وی به او داد. اما ابن کثیر می نویسد: بسیاری از دانشمندان فرقه های مختلف در مجلس او حاضر می شدند. شمع وجود شیخ مفید از جهات مختلف سودمند بود و حضرت بقیه الله (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) او را ملقب به «مفید» گردانید و حقاً او برای شیعیان و دیگران مفید بود؛ چرا که مفید، یعنی سودمند برای امام زمان(عجّل الله تعالی فرجه الشریف) و آموزنده و فایده رسان برای دیگران تا جایی که نام این فقیه بزرگ و نابغه اسلامی، سر تا سر اسلام را فرا گرفت و از خراسان و ماورا النهر و اندلس به سویش مکاتبه می کردند و از وجودش بهره می بردند و مشکلاتشان به واسطه ایشان حل می شد. به طوری که صاحب کتاب روضات الجنات می نویسد:

پس از مفید، کسی به نام (مفید) شهرت نیافته است و باید گفت لقب مفید، ویژه اوست. ابن شهر آشوب هم در کتاب معالم العلماء نقل می کند که لقب مفید را امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) به ایشان داده است. یکی از ویژگی های برجسته شیخ مفید، این است که وی از جمله علمایی بود که مورد توجه و عنایات خاص امام زمان(عجّل الله تعالی فرجه الشریف) واقع شده است؛ به گونه ای که شیخ مفید دارای توقیعاتی(توقیع: نامه ای که به خط و مهر مبارک امام عصر(عجّل الله تعالی فرجه الشریف) تأیید شده است) از جانب امام زمان بوده است، و این مهم از دو نامه ایی که حضرت برای او نگاشتند، برداشت می شود. حضرت در اولین نامه ای که در اواخر ماه صفر 410 هجری قمری برای شیخ مفید نوشتند، شیخ مفید را این گونه مورد خطاب قرار دادند: «به برادر استوار و درست کردار و دوست رشید، شیخ مفید محمد بن محمد بن نعمان که خداوند، عزت و احترامش را مستدام دارد. از طرف کسی که خزانه عهد و پیمانی است که خداوند از بندگان گرفته است».

حضرت در ادامه، متن نامه را این گونه آغاز کرده اند: بسم الله الرحمن الرحیم و اما بعد، سلام بر تو ای دوست با اخلاص در دین، و ای که در اعتقاد به ما از روی علم و یقین، امتیازاتی داری و .... حضرت، نامه دیگری هم در 22 ذیحجه سال 412 ه.ق برای شیخ مفید نوشتند و او را این گونه مورد خطاب قرار دادند: «از طرف بنده خدا که حافظ و نگاهبان را ، خداست برای کسی که حق به او الهام شده و راهنمای حق است. بسم الله الرحمن الرحیم، سلام بر تو ای یاری دهنده حق و ای دعوت کننده خلق به سوی حق با کلمات راستین....( کلمه الامام المهدی، علامه شیرازی).

اگر بخواهیم تصویری از زمانه شیخ مفید (رحمه الله علیه) به دست دهیم باید بگوییم که در عصر وی، آل بویه بر بغداد حاکم شدند که حامی تشیع بودند؛ در نتیجه، زمینه بیان عقاید و نشر اندیشه های شیعی به وجود آمد. شیخ مفید از این محیط آزاد در زمانه خویش استفاده کرد و در مسجد معروف براثا در بغداد به تدریس، وعظ و جدل با معارضان پرداخت و موفق شد تا تشیع و فرق آن را با هم متحد کند. وی فرقه های مختلف اسلامی را تشویق نمود که اختلافات جزئی را کنار نهاده و در اصول متحد شوند. زمانی اهمیت اقدامات ایشان بر ما بیشتر آشکار می شود که بدانیم در زمان پیش از شیخ مفید (رحمه الله علیه)، شیعیان موقعیت مناسبی نداشتند؛ یعنی از زمان درگذشت پیغمبراکرم (صلّی الله علیه و آله و سّلم) تا حدود سال 300 هجری، شیعیان دچار وضع ناگوار و موقعیت تأثرآوری بودند؛ چرا که شیعیان از روز نخست در اقلیت بوده اند. در دولت بنی امیه و بنی عباس نیز سعی می شد که از نفوذ امامان جلوگیری به عمل آید و رابطه آنها با شیعیان قطع شود. به همین دلیل در سراسر ممالک اسلامی- از آفریقا و اسپانیای آن روز تا مصر و روم شرقی و سرحد چین که همه در زیر نگین خلفای اموی و عباسی قرار داشت- شیعه در محدودیت به سر می برد و تقریباً از هرگونه آزادی عمل، عقیده و ابراز وجود محروم بود. اما قرون سوم و چهارم ه.ق به سبب شرایط خاص سیاسى و فرهنگى حاکم بر جهان اسلام، نقطه عطفى در حوزه دانش سیاسى مسلمانان محسوب مى گردد. در این دوره، شیعیان به سبب فضاى باز سیاسى و فرهنگى ناشى از ضعف عباسیان و نفوذ امیران آل بویه در بغداد، براى اولین بار به عرصه رقابت فکرى و عقیدتى آزاد با دیگر فرقه هاى اسلامى وارد شدند و با جمع آورى احادیث و تحلیل هاى شیعى از تاریخ سیاسى اسلام و بازبینى اندیشه هاى فقهى و کلامى، به نضج و گسترش دانش سیاسى شیعه پرداختند(خالقی، نظام سیاسی شیعه).

مهم ترین اندیشه های فقهی سیاسی شیخ مفید

حال به برخی از مهم ترین اندیشه های فقهی سیاسی وی به طور اجمال نگاهی می افکنیم.

1. ولایت فقیه؛

شیخ مفید در کتاب گرانبهای المقنعه، ص 810 می نویسد:" اقامه حدود(احکام حکومتی اسلام) به دست سلطان اسلام است که از طرف خداوند متعال، منصوب شده باشد و منظور از سلاطین اسلام، ائمه هدی از آل محمد (صلّی الله علیه و آله و سّلم) و کسانی که به عنوان حاکم و امیر از جانب ایشان منصوب گردیده اند، می باشند و همانا عهده داری سلطنت اسلام از طرف ائمه به فقهای شیعه تفویض شده تا در صورت امکان، مسئولیت آن را بر عهده گیرند و ...." چنان که از این فراز از بیان شیخ مفید برداشت می شود، وی ولایت فقیه را در ردیف ولایت سلطان عادل (امام) دانسته و در دایره مفهوم عام «سلطان اسلام» قرار داده است . از این رو زمانى که از سلطان اسلام و گستره مسئولیت ها و اختیارات او سخن مى گوید، به گونه اى مفهوم سلطان را تفسیر مى کند که شامل فقیه جامع الشرایط نیز مى شود(همان). می توان از مباحث شیخ مفید در بحث ولایت فقیه، این نتیجه را گرفت که ایشان را می توان از فقهایی دانست که معتقد به ولایت مطلقه فقیه بوده که تمامی اختیارات سلطان (امام معصوم علیه السلام) را در زمان غیبت برای فقهای جامع الشرایط ثابت دانسته و گستره این ولایت را در همه اموری می داند که از شئون سلطنت و حکومت(ولایت تشریعی) امامان معصوم علیهم السلام باشد.

2. شرایط و اختیارات ولی فقیه؛

شیخ مفید در همان کتاب المقنعه خود، فقهایى را داراى ولایت مى داند که از شرایط خاصى همچون فقاهت، عدالت، مأمون بودن، صاحب عقل و رأى و افضل بودن برخوردار باشند. همچنین شیخ مفید، فقیه جامع الشرایط را در ردیف حاکم و سلطان اسلام قرار داده و همان وظایف و اختیارات پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سّلم) و ائمه اطهارعلیهم السلام و نواب خاص ایشان را براى وى قائل شده و معتقد است که در صورت عدم حضور سلطان عادل (امام)، فقها در همه امورى که ایشان ولایت داشته اند، صاحب اختیارند و در صورت تمکّن مى توانند متولى همه این امور گردند.

3. جهاد؛

شیخ مفید در همان کتاب در باب جهاد می گوید:" چنان چه فقیهی از طرف حاکم ظالم که به ظاهر سلطنت دارد منصوب برای اجرای حدود شود یا به امارت و سلطنت بر منطقه ای منصوب شود، بر آن فقیه لازم است حدود را اقامه کرده، احکام الهی را اجرا نماید، امر به معروف و نهی از منکر را انجام داده و به جهاد با کفار و فاسقین بپردازد و چنان چه فقیه دست کمک به جانب مؤمنین دراز کرد، واجب است او را یاری کرد؛ مادامی که از حدود ایمان تعدی ننموده و به جهت منصوب بودن از جانب سلطان گمراه، در معصیت خدا قدم نگذارد" و در جای دیگری می فرماید:" در بحث جهاد، والیان خاصی از طرف انبیاء و ائمه علیهم السلام تعیین و روانه جنگ می شدند و ضرورتی نداشت که خود ائمه متولی آن شوند..." چنان که از این دو بیان برداشت می شود شیخ مفید، جهاد را در حیطه ولایت و سلطنت فقیه جامع الشرایط دانسته و آن را منحصر به عصر حضور ندانسته، بلکه معتقد است در عصر غیبت نیز جهاد با تصدی فقیه صورت می گیرد؛ که به نوعی نشان دهنده جواز جهاد ابتدایی در نزد ایشان در زمان غیبت است.

4. نظام سیاسی؛

از نظر شیخ مفید، در جامعه اسلامى براى تأمین صلاح و رستگارى مردم، وجود نظام سیاسى، ضرورتى مسلّم است، چه به واسطه سلطان عادلى محقق شود - که مطلوب ترین وجه است - و چه به واسطه سلطان غیر عادلى تحقق یابد - که از باب اضطرار قابل قبول است. بنابراین، نظام سیاسى در یک تقسیم بندی کلی به دو صورت قابل تفکیک است که عبارتند از: نظام سیاسى مبتنى بر امامت و ریاست سلطان عادل و افراد منصوب یا مأذون از سوى ایشان و دوم، نظام سیاسى مبتنى بر امامت و ریاست سلطان جائر و ولات ایشان. مطلوب ترین نظام سیاسى از نظر شیخ مفید، نظام مبتنى بر ریاست و امامتِ کسى است که از سوى خداوند - عزّوجلّ - مبعوث شود، احکام الهى را اجرا کند، حدود الهى را برپا دارد و شریعت آسمانى را نگه داشته، مردمان را بر اساس آن تأدیب و سیاست کند. در این نظام، ریاست چنین فردى مقدم بر هر کس دیگر بوده و اطاعتش بر همگان واجب است. بالاترین مصداق این گونه نظام سیاسى، نظامى است که پیامبرى در رأس آن قرار گرفته باشد. بر اساس نظر شیخ مفید، در زمان حاضر نیز برترین نظام سیاسى، نظامى است که امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) در آن، والى خلق در جمیع امور دینى و دنیوى باشد، اما از آن جا که آن حضرت به دلیل کثرت دشمنان و قلت ناصران و یا به دلیل مصلحت دیگرى از نظرها پنهان است و نظام سیاسى مبتنى بر حضور ایشان محقق نشده، از چندین طریق باید زندگى سیاسى شیعیان را در عصر غیبت ایشان نظام داد: یکى، از طریق تقیه و مدارا با سلاطین حاکم و دیگرى، از طریق مراجعه به فقهاى عادل و مأذون از سوى امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) . از نظر شیخ مفید، تمامى اختیارات امام (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) به فقهاى عادل و مأذون از سوى ایشان تفویض شده و آنها در صورت تمکّن مى توانند به نیابت از سوى ایشان متولى همه اختیارات آن حضرت باشند(خالقی، پیشین).

5. تعامل مردم و حاکمان اسلامى؛

شیخ مفید، رابطه دو سویه ای را برای تعامل مردم و حاکمان اسلامی در نظر می گیرد. در رابطه با وظایف حاکمان اسلامی در قبال مردم، شیخ مفید، آنها را در رفتار با مردم به لزوم رعایت نکاتى توصیه مى کند:

1. در نظر گرفتن رضایت خداوند متعال ؛

2. تأمین مصلحت دینى و دنیوى مردم ؛

3. رعایت عدالت در میان مردم ؛

4. اجتناب از تحکّم و زورگویى به مردم. و در رابطه با وظایف مردم در برابر حاکمان اسلامی، سه وظیفه را بیان می کند که عبارتند از:

1. شناخت امام و اعتقاد به وى؛

2. فرمان برى و اطاعت از امام؛

3. خیرخواهى و نصیحت حاکمان(همان).

6. احتکار اجناس؛

شیخ مفید به این مسئله که جنبه فقهی دارد، توجه کرده و در همان کتاب المقنعه در باب احتکار اجناس می فرماید: " هر وقت جنسی احتکار شود و صاحبان آن اقدام به فروش نکنند و مردم هم نیاز مبرم به آنها داشته باشند، بر عهده سلطان است که شخص محتکر را اجبار به بیرون آوردن اجناس و فروش آنها در بازار مسلمانان نماید و می تواند آنها را بنابر مصلحتی که می داند، قیمت گذاری کند".

منبع: روزنامه جام جم