جلسه اول عالَم برای آدم، یا آدم برای عالَم؟

بسم الله الرحمن الرحیم
«وَإِذْ قَالَ رَبُّک لِلْمَلاَئِکةِ إِنِّی جَاعِلٌ فِی الأَرْضِ خَلِیفَةً قَالُواْ أَتَجْعَلُ فِیهَا مَن یفْسِدُ فِیهَا وَیسْفِک الدِّمَاء وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِک وَنُقَدِّسُ لَک قَالَ إِنِّی أَعْلَمُ مَا لاَ تَعْلَمُونَ»؛[1]
و چون پروردگار تو به فرشتگان گفت من در زمین جانشینی خواهم گماشت [فرشتگان] گفتند آیا در آن کسی را می ‏گماری که در آن فساد انگیزد و خونها بریزد و حال آنکه ما با ستایش تو [تو را] تنزیه می‏ کنیم و به تقدیست می ‏پردازیم فرمود من چیزی می ‏دانم که شما نمی‏ دانید.
موضوع هدف حیات زمینی آدم از جمله مباحث عمیق قرآنی است که تأمل و تدبر در آن موجب گشایش معارف بسیار عمیقی می گردد و جایگاه انسان در دنیا و وظایفی که پیرو آن بر عهده انسان هست را روشن می نماید. همین طور که می دانید معارفی که قرآن به انسان ارائه می دهد، دارای درجات متفاوتی است و هرکس در حدّ خود می تواند از آن بهره گیری کند، و مسلّم است که بعضی از معارف قرآنی برای جواب گویی به ابعاد عمیق و سؤال های دقیق انسانی است به طوری که امام سجاد(علیه السلام) می فرمایند: بعضی از آیات قرآن مربوط به انسان های ژرف نگری است که در آخرالزمان می آیند.[2] از جمله آن معارف عمیق، موضوع حیات آدم قبل از هبوط در زمین است که خداوند در چندین جا از قرآن کریم از زوایای مختلف بدان پرداخته و رازهای گرانقدری را برای ما آشکار نموده است. قرآن می فرماید: «وَاتَّبِعُوا اَحْسَنَ ما اُنْزِلَ اِلَیکمْ مِنْ رَبِّکمْ»؛[3] تبعیت کنید از بهترین چیزی که برایتان از طرف پروردگارتان نازل شده است. با اندک تأمل در آیات مربوط به شرایط قبل از هبوط آدم، مشخص می شود که از جمله آیاتی که باید در زمرة «اَحْسَنَ مَا اُنْزِلَ اِلَیکمْ» قلمداد کرد، آیات مربوط به موضوع فوق است. به عنوان مثال؛ خدا در قرآن می فرماید: «فَاذْکروُنی اَذْکرْکم»[4] یاد من باشید تا من هم یاد شما باشم. در جای دیگر می فرماید: «اُذْکروُا نِعْمَتِی الَّتی اَنْعَمْتُ عَلَیکم»[5] به یاد نعمت های من باشید که به شما دادم. چنانچه ملاحظه می کنید عده ای را دعوت می کند که از نعمت ها بگذرید و مستقیماً به یاد خدا باشید و عده ای را دعوت می کند که از طریق نعمت ها به یاد خدا باشید. آری؛ هر دو دعوت، دعوت حقّی است ولی درجة آن دو متفاوت است. آری مستقیماً یادِ خودِ خدا بودن کار همه کس نیست و عموماً از طریق توجه به نعمت های الهی می توانند یاد خدا باشند. گفت:
خود هنر دان دیدن آتش عیان ***** نی گپ دلَّ عَلَی النّار دُخان
با توجه به این مقدمه خواستم عرض کنم بحث از این که سعی شود آدم جایگاه خود را در هستی بشناسد، یک بحث عمیقی است و بررسی آن شامل حال همة افراد نمی شود. ولی کسانی که می توانند در این موضوع و آیات مربوطه تدبّر کنند، نباید خود را محروم نمایند. زیرا کسی که می تواند حقایق بالاتری را بفهمد، اگر در فهم آن حقایق همت نکند و به حقایق پایین یا متوسط بسنده نماید، در عین این که جواب سؤالات و استعدادات خود را به خوبی نداده ، یکی از مشکلاتش در قیامت این است که چرا جای خالی استعدادهایش را با معارف عمیق پر نکرده است.
از بحث های ذهن پرور و نظام مند؛ بحثِ حضور آدم و آدمیت در بهشت اولیه یا برزخ نزولی است. در قرآن به این معنا که بودن انسان در مراتب هستی - اعم از برزخ نزولی و دنیا و برزخ صعودی- به چه معناست و فلسفه وجودی عالَم در رابطه با آدم چگونه است، بحث حساسی شده است و در واقع باید گفت این بحث به خودی خود یک دستگاه فکری دقیقی است که جایگاه همة معارف دین را روشن می نماید. عموماً هم دیده اید که به راحتی کسی وارد آن نمی شود و نباید هم بشود، زیرا معارفی را که مربوط به این موضوع است، به دست نمی آورد و بیشتر برای این افراد موضوع بهشت اولیة آدم یک قصه محسوب می شود. در صورتی که قرآن هیچ چیزی را که جنبه هدایتی برای ما نداشته باشد، نیاورده  است، زیرا قرآن کتاب هدایت است و نه کتاب قصه.

پی نوشت:
[1] - سوره بقره، آیه 30.
[2] - از حضرت امام سجّاد(علیه السلام) در مورد توحید سؤال شد؛«فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ عَلِمَ أَنَّهُ یکونُ فِی آخِرِ الزَّمَانِ أَقْوَامٌ مُتَعَمِّقُونَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ الْآیاتِ مِنْ سُورَةِ الْحَدِیدِ إِلَی قَوْلِهِ وَ هُوَ عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ فَمَنْ رَامَ وَرَاءَ ذَلِک فَقَدْ هَلَک»؛(کافی، ج 1، ص 91). به راستی خدای عز و جل  می دانست که در آخرالزمان مردمی کاوشگر و ژرف نگر می آیند، از این رو سوره «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ» و آیاتی از سوره حدید تا آن جا که می فرماید: «وَ هُوَ عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ» را نازل کرد، هر کس خداشناسی فراسوی این ها را بجوید، هلاک شده است. (برای تفسیر این روایت به کتاب «رازهای نماز» از آیت  الله جوادی«حفظه الله تعالی» بخش سوم، رازهای سوره، رجوع فرمایید.)
[3] - سوره زمر، آیه 55.
[4] - سوره بقره، آیه 152.
[5] - سوره بقره، آیه 40.