عاقلانه یا عاشقانه بودن اقدامات امام حسین(علیه السلام) در روز عاشورا

عشق فراتر از عقل است نه پایین تر از آن. آری عمل حسین عاشقانه بود، اما نه اینکه عقل را انکار کند، بلکه با تأیید آن از آن فراتر می رود. راه عشق از عقل می گذرد، یعنی عشق حقیقی مبتنی بر عقل و شناخت و معرفت است. تا معرفت حاصل نشود، گرایش و عشق ایجاد نمی گردد

همه کارهای امام حسین(علیه السلام) در روز عاشورا عاشقانه بود، نه عاقلانه. آیا این باور بدان معنا است که کارهای حضرت مخالف عقل بود؟

ابتدا باید ببینیم رابطه عقل و عشق چگونه است؟
عقل و عشق و جهاد امام حسین(علیه السلام) و دیگر اولیای الهی از نگاه عقل و عشق، درست روشن نشده است. در ادبیات عرفانی ما گاهی عقل و عشق، ناهمگون و مخالف معرفی می گردند و بعضی حرکت ها عاشقانه نامیده می شوند، نه عاقلانه!
اما عقل یعنی قوة شناخت حق از باطل. عقل نوری الهی است که حق تعالی در وجود انسان به ودیعه نهاده، اگر آدمی به ندای آن گوش فرا دهد، راه را به او می نماید و از گمراهی اش می رهاند. این مطلب قطعی است و قرآن و روایات با صدای بلند آن را فریاد می زند:
«و قالوا لو کنا نسمع أو نعقل ما کنا فی اصحاب السعیر؛ و (کافران) گویند: اگر (به سخن پیامبران) گوش می دادیم یا تعقل می ورزیدیم، از دوزخیان نبودیم».(1)
عقل چیست؟
«العقل ما عُبد به الرحمن و اکتسب به الجنان؛ عقل راهنمایی است که بدان خداوند عبادت می شود و بهشت کسب می گردد».(2)
متأسفانه گاهی حیله گری، مکر، مصلحت اندیشی دنیا گرایانه و سیاست بازی شیطانی عقل خوانده می شود، که اشتباه است، به همین خاطر وقتی امام صادق عقل را تعریف کرد، شنونده متعجبانه پرسید: پس آنچه معاویه داشت چه بود؟ پرسشگر مانند دیگران حیله بازی، مکاری و سیاست بازی شیطانی را عقل می دانست!
امام(علیه السلام) فرمود: «تلک الکنراء، تلک الشیطنه و هی شبیهة بالعقل و لیست بالعقل؛آن شیطنت بود، که شبیه عقل است اما عقل نیست».(3)
یعنی آن هم حسابگری دارد و بر مبنای فایده و زیان است و شبیه عقل است اما عقل نیست، زیرا عقل بر محور خدا و آخرت است اما آن بر محور دنیا و مادیات می باشد.
عقل به معنای واقعی، غربی و شرقی و گذشته و آینده ندارد. در همة انسان ها این فروغ خدایی هست و به سوی حق و سعادت هدایتگر است. متأسفانه گاهی افرادی بدون توجه عقل را به عقل مدرن، عقل غربی و... تقسیم می کنند، که اشتباه است.
عشق هم مانند عقل به خوبی بیان نشده است. عشق را گاهی با شهوت و هوس شعله ور یکسان معنا کرده اند و آن را مخالف عقل معرفی نموده اند، در حالی که عشق به معنای محبت شدید است.
عشق هم حیوانی و شیطانی است و هم انسانی و الهی. عشق الهی عشقی است که هدف نهایی آن حق بوده، هم راستا با عشق به خداست اما عشق شیطانی و مادی عشقی است که هدف نهایی آن مادیات بوده، با عشق خدا ناهمگون است.
چند نکته قابل توجه:
1- عقل با این که در همة انسان ها به ودیعه نهاده شده، ولی گاهی اسیر می گردد و مغلوب هوا و هوس می شود؛ آنگاه هوا و هوس، سخن خود را به عنوان حکم عقل معرفی می کند. حضرت امیرمومنان(علیه السلام) می فرماید:«کم من عقل أسیر تحت هوی امیر» چه بسیار عقل ها که اسیر فرمان هوای نفس گشته اند.(4)
2 – عقل در مراحل اولیه فقط شناخت و معرفی می دهد و راه می نماید و قوه محرک نیست. آنچه انسان را به حرکت وا می دارد، محبت و گرایش است که هر چه شدیدتر باشد، انگیزانندگی آن قوی تر است. اگر انسان هایی رهرو حق نیستند (با این که آن را می شناسند) از آن روست که بدان گرایش پیدا نکرده اند و محبت در آنان پیدا نشده یا شدت نیافته است.عقل اثبات می کند که معاد و بهشت و دوزخ وجود دارد، اما عاشق در پی دیدن
این که گفته اند:
پای استدلالیان چوبین بود ***** پای چوبین سخت بی تمکین بود
ناظر به این حقیقت است که استدلالیان بر مبنای شناخت و معرفت اولیه اند و هنوز گرایش و محبت شدید در آنها ظهور نیافته است، از این رو پا برای رفتن دارند اما پایی غیر استوار و شکننده.
3 – حرکت امام حسین و پیغمبران و اولیا(علیهم السلام) عاقلانه و منطقی بود، از این رو هیچ کدام از عاقلان زمان شان یا پس از آن، با منطق و استدلال آنان را محکوم نکردند، ولی چون آن عاقلان، عاشق نبودند (با اینکه اقدم امام را صحیح و شرعی و فداکارانه می دانستند) توان همراهی نداشتند.
هیچ انسان عاقلی، کسی را که زندگی زودگذر دنیا و راحتی آن را فدای سعادت ابدی وجاودانه و بهشت رضوان الهی کند، محکوم نمی کند، بلکه در مقابل چنین خردی سر تعظیم فرو می آورد.
4 – عشق فراتر از عقل است نه پایین تر از آن. آری عمل حسین عاشقانه بود، اما نه اینکه عقل را انکار کند، بلکه با تأیید آن از آن فراتر می رود. راه عشق از عقل می گذرد، یعنی عشق حقیقی مبتنی بر عقل و شناخت و معرفت است. تا معرفت حاصل نشود، گرایش و عشق ایجاد نمی گردد. این جملة حسین بن علی(علیهما السلام) است:
«ایها الناس إن الله عزوجل ذکره ما خلق العباد و الاّ لیعرفوه فإذا عرفوه عبدوه؛ ای مردم! خدا بندگان را نیافرید مگر برای اینکه او را بشناسند و هرگاه او را شناختند [عاشق او شوند و] عبادتش کنند».(5)
امام صادق از امام حسین(علیه السلام) و او از پیامبر نقل فرمود که :«افضل الناس من عشق العبادة» برترین انسان ها آن است که عاشق عبادت باشد.(6)
شناخت، دعوت کننده به گرایش و عبادت و اطاعت است و عقل یکی از اسباب شناخت و عشق قدم نهادن در وادی عبادت و بندگی. امام حسین(علیه السلام) در بالاترین درجه شناخت و در عالی ترین مرحله عشق بود، به همین جهت به آسانی همه وجود و دارایی و خانواده و فرزندانش را در راه عبادت و بندگی فدا کرد، تا رضایت حق تعالی را به دست آورد. دیگر عاقلان (در هر مرتبه که بودند) هیچ کدام او را با استدلال و منطق محکوم نکردند، بلکه اقدام امام را با مصلحت اندیشی های دنیاگرایانه ناهمگون دیدند، یا پای همراهی با ایشان را نداشتند!
------------------------------------------
پی نوشت ها:
1. ملک (67) آیه 10.
2. میزان الحکمه، ج3، ص 246.
3. همان.
4.عیون الحکم والمواعظ،ص381
5. همان، ج1، ص 223.
6.اصول کافی،ج2،ص83