آزمایش‌‌ های تشخیص ناباروری در زنان

پزشک در صورت وجود مشکل ناباروری برای تشخیص دلیل و انتخاب روش درمانی مناسب نیاز به انجام معاینات و آزمایش هایی دارد. بررسی نتایج آزمایش ها می تواند به پزشک در انتخاب بهترین روش درمان ناباروری شما کمک کند. در این مطلب با آزمایش های متداولی که پزشک برای بررسی علل ناباروری توصیه می کند آشنا خواهید شد.

در این مقاله مطالعه می کنید:

سابقۀ پزشکی و معاینه
آزمایش بررسی سطح هورمون ها
آزمون چالش تحمل کلومیفن سیترات
تصویربرداری و آزمایش های دیگر
سونوگرافی و سونوهیستروگرافی
هیستروسکوپی
هیستروسالپنگوگرافی
آزمایش بعد از نزدیکی یا PCT
آزمایش بررسی ذخیرۀ تخمدان
سابقۀ پزشکی و معاینه

اولین اقدام پزشک در سنجش مشکل ناباروری، بررسی کامل سابقۀ پزشکی و معاینۀ زنان است که شامل مراحل زیر می شود:

گرفتن سابقۀ عادت های ماهانه

گرفتن سابقۀ پزشکی، بیماری ها و عمل های جراحی

بررسی روش و زمان برقراری رابطۀ جنسی

مشکلات مربوط به سبک زندگی مثل سیگار کشیدن، مصرف مواد مخدر یا قهوه

بررسی داروهای مصرفی
پزشک بعد از دریافت اطلاعات ممکن است معاینات زنانه را برای بررسی مشکل دهانۀ رحم و واژن انجام دهد. همچنین با توجه به نتایج سوابق پزشکی زن و همچنین معاینات، آزمایش های تکمیلی برای مشخص شدن علت مشکل باروری و انتخاب روش درمان برای زن تجویز کند. همچنین پزشک ممکن است برای مرد نیز آزمایش آنالیز اسپرم تجویز کند یا او را نیز برای معاینه به پزشک متخصص ارجاع دهد.

آزمایش بررسی سطح هورمون ها
پزشک معمولاً برای زنانی که مشکل باروری دارند، آزمایش های خونی را به منظور بررسی سطح هورمون های مؤثر در باروری درخواست می کند. در این آزمایش های خون، سطح هورمون های هیپوفیزی، تخمدانی و تیروئیدی شامل هورمون های LH، FSH، پروژسترون، تستسرون، پرولاکتین و تیروئید اندازه گیری می شود. انجام این آزمایش های هورمونی به پزشک برای بررسی ذخیرۀ تخمدان یعنی تعداد فولیکول ها و همچنین کیفیت تخمک ها و همچین بررسی وجود سایر مشکلاتی کمک خواهد کرد که ممکن است در فرایند تخمک گذاری تأثیرگذار باشد. برای بررسی سطح هورمون FSH، پزشک آزمایش خون روز سوم عادت ماهانه را تجویز می کند. در این آزمایش، سطح هورمون FSH و سایر هورمون ها مانند LH، پرولاکتین، استرادیول E2 در روز سوم عادت ماهانه اندازه گیری می شود. بالا بودن سطح FSH و LH می تواند بیانگر نارسایی زودرس تخمدان باشد. بالا بودن LH و کم بودن FSH می تواند نشان دهندۀ سندرم تخمدان پلی کیستیک یا مشکل در فاز لوتئال عادت ماهانه باشد. همچنین ممکن است آزمایش تعیین سطح هورمون های دیگری مثل اینهیبین B و آنتلی مولرین یاAMH را درخواست دهد. این آزمایش ها نیز برای بررسی ذخایر تخمدان و عملکرد تخمدان به پزشک کمک خواهد کرد. بررسی سطح پرولاکتین و هورمون های تیروئید نیز اهمیت دارد. این هورمون ها  می تواند به طور غیرمستقیم در میزان باروری تأثیر بگذارند. پزشک ممکن است همراه با آزمایش هورمونی، انجام آزمایش  هایی برای بررسی بیماری های خودایمنی یا دیابت را نیز درخواست کند.

آزمون چالش تحمل کلومیفن سیترات
یکی از آزمایش هایی که برای ارزیابی ذخایر تخمک انجام می شود، آزمون چالش تحمل کلومیفن سیترات است. در این آزمایش، پزشک ابتدا با درخواست یک آزمایش خون در روز سوم دوره عادت ماهانۀ زن، سطح هورمون های FSH و استرادیول E2 را بررسی می کند. سپس از روز پنجم تا نهم عادت ماهانه، دُز مشخصی از قرص کلومیفن سیترات را برای زن تجویز می کند. دز تجویزی معمولاً ۱۰۰ میلی گرم در روز است. بعد از آن در روز دهم عادت ماهانه، مجدداً درخواست آزمایش خون برای اندازه گیری سطح FSH و استرادیول E۲ را می دهد. مقایسۀ تغییرات سطح این دو هورمون، قبل و بعد از مصرف کلومیفن سیترات اطلاعات خوبی در مورد ذخایر تخمدان در اختیار پزشک قرار خواهد داد. سطح هورمونFSH و معمولاً در روز دهم باید از سطح آن در روز سوم کمتر باشد. بالا بودن سطح FSH در روز دهم یا روز سوم، هر دو به معنی وجود مشکل در تخمدان و نارسایی تخمدان است.

تصویربرداری و آزمایش های دیگر
اگر در آزمایش های اولیۀ ناباروری شامل آزمایش خون و معاینات، موردی غیرعادی وجود نداشت، نیاز به انجام آزمایش های دیگر برای بررسی مشکلات لوله های رحم و رحم است. سه روش عمدۀ بررسی مشکلات رحم شامل موارد زیر است:
سونوهیستروگرافی
هیستروسالپنگوگرافی (HSG)
هیستروسکوپی
لاپاراسکوپی
پزشکان ممکن است از ترکیب روش های فوق برای افزایش دقت در تشخیص خود استفاده کنند. اگرچه تحقیقات نشان داده که تمامی این روش ها به یک اندازه دقیق است و انجام آنها به صورت ترکیبی باعث افزایش دقت در نتیجه  نمی شود، با این حال، سونوگرافی با استفاده از محلول سالین یا سونوهیستروگرافی نسبت به سایر روش ها درد کمتری دارد و در نتیجه بهتر است در صورت امکان از این روش استفاده شود.

سونوگرافی و سونوهیستروگرافی
سونوگرافی یک روش تصویربرداری استاندارد برای بررسی رحم و تخمدان هاست که به شناسایی فیبروئید، کیست تخمدان، تومور و انسداد مجاری ادرار کمک  می کند. سونوگرافی با استفاده از امواج صوتی، تصویری از اندام ها ایجاد  می کند که بی خطر و بدون درد است. سونوهیستروگرافی ترانس واژینال، نوعی سونوگرافی به کمک تزریق محلول سالین به درون رحم است که باعث  می شود پزشک بهتر بتواند رحم را ببیند. این روش برای تشخیص مشکلات احتمالی از سونوگرافی معمولی دقیق تر است و امروزه بهترین روش برای تشخیص تخمدان پلی کیستیک (PCOS) است.

هیستروسکوپی
هیستروسکوپی روشی برای تشخیص آندومتریوز، فیبروئید، پولیپ، بافت زخم در دستگاه تناسلی و انسداد لوله های رحم است. برخی از این عارضه ها را  می توان هنگام هیستروسکوپی با برداشتن بافت یا جای زخم یا از بین بردن جوش خوردگی بافت آندومتر درمان کرد. ممکن است هیستروسکوپی قادر به تشخیص برخی موارد سرطان رحم نباشد و در صورت مشکوک بودن بیمار به سرطان، جایگزین خوبی برای روش های تهاجمی تر نمونه برداری از آندومتر نیست. هیستروسکوپی نیازی به ایجاد برش ندارد و  می توان آن را در مطب پزشک انجام داد. در این روش یک لولۀ بلند به نام هیستروسکوپ از طریق واژن به رحم وارد  می شود. یک منبع نور و یک دوربین کوچک در هیستروسکوپ قرار دارد که به پزشک اجازه می دهد رحم را بهتر ببیند. برای دیدن بهتر رحم، آن را با محلول سالین یا گاز دی اکسیدکربن پر  می کنند که ممکن است باعث گرفتگی ماهیچه ها شود. در هیستروسکوپی خطر خونریزی، عفونت و واکنش آلرژیک به داروی بی حسی به میزان کم وجود دارد. بسیاری بیماران پس از هیستروسکوپی، درد موقتی شانه را تجربه  می کنند که به علت باقی ماندن کمی گاز دی اکسیدکربن در بدن اتفاق  می افتد و باعث فشار آوردن روی دیافراگم  می شود. محل ورود هیستروسکوپ نیز ممکن است کمی دردناک باشد.

هیستروسالپنگوگرافی
هیستروسالپنگوگرافی یا HSG برای پیدا کردن انسداد احتمالی لوله های رحم و ناهنجاری های رحم مورد استفاده قرار  می گیرد. پزشک با وارد کردن لوله ای به دهانۀ رحم، نوعی رنگ خاص را به درون آن تزریق  می کند. پس از این ممکن است احساس گرفتگی ماهیچه ها و ناراحتی کنید. رنگ از دهانۀ رحم وارد لوله های رحم  می شود. بعد از تزریق محلول، از رحم و لوله های رحم که پر از رنگ شده اند تصویربرداری انجام  می شود. اگر رنگ از انتهای لوله های رحم خارج شود یعنی انسدادی وجود ندارد. در برخی موارد HSG ممکن است گرفتگی های کوچک در مسیر لوله های رحم را برطرف کند و باعث بارور شدن مجدد فرد   شود. در صورت مشاهدۀ انسداد یا ناهنجاری، ممکن است نیاز به تکرار HSG باشد تا عارضه هایی از قبیل پولیپ آندومتر، تومور فیبروئیدی یا ناهنجاری های ساختاری رحم و لوله های رحم بررسی شود. ممکن است نتیجۀ HSG به شکل کاذب مثبت یا منفی شود. همچنین پس از انجام HSG، احتمال عفونت دستگاه تناسلی به میزان کم وجود دارد، لذا ممکن است پیش از انجام آن برای شما آنتی بیوتیک تجویز شود. نتایج یک پژوهش نشان  می دهد میزان باروری پس از شست وشوی لوله های رحم با یک محلول ید روغنی یا لیپیودول در زنانی که علت ناباروری آنها نامشخص نیست، افزایش می یابد.

آزمایش بعد از نزدیکی یا PCT
یکی از اولین آزمایش هایی که پزشک برای تشخیص مشکل ناباروری ممکن است برای زن درخواست کند، آزمایش بعد از نزدیکی یا PCT است. این آزمایش برای بررسی تحرک اسپرم در مایع مخاطی دهانۀ رحم و واژن زن است. در این آزمایش معمولاً نباید تا سه روز نزدیکی جنسی داشت و مرد نیز نباید حداقل تا یک روز قبل از آزمایش انزال داشته باشد. در این حالت بعد از نزدیکی، توصیه می شود یک تا پنج ساعت بعد برای آزمایش به آزمایشگاه مراجعه کنید. روز های ۱۱ تا ۱۶ قاعدگی، بهترین زمان ممکن برای انجام این آزمایش است، زیرا حجم ترشحات واژن و دهانۀ رحم در بیشترین حالت ممکن است. در آزمایشگاه متخصص با نمونه برداری از ترشحات دهانۀ رحم و بررسی آن زیر میکروسکوپ، میزان حضور و تحرک اسپرم در ترشحات را بررسی خواهند کرد. وجود تعداد زیادی اسپرم مرده یا کم تحرک، ممکن است نشانۀ اقدام سیستم ایمنی بدن زن علیه اسپرم باشد. در چنین مواردی ممکن است پزشک از روش تلقیح درون رحمی یا IUI برای رفع مشکل استفاده کند.

آزمایش بررسی ذخیرۀ تخمدان
با افزایش سن در زنان، تعداد فولیکول ها و در نتیجه ذخیرۀ تخمک کاهش  می یابد. بررسی میزان ذخیرۀ تخمدان به پزشک در تشخیص مشکلات و شانس موفقیت باروری در روش های درمان باروری کمک می کند. برای بررسی ذخیرۀ تخمدان روش های مختلفی وجود دارد که شامل موارد زیر است:
محاسبۀ حجم تخمدان ها: به طورکلی هرچه حجم تخمدان ها کمتر باشد، میزان تخمک باقی مانده نیز کمتر است.
شمارش فولیکول های آنترال: فولیکول های آنترال، فولیکول هایی هستند که بالغ می شوند ولی تبدیل به فولیکول غالب نمی شوند و فقط یک کیسۀ پر از مایع  می سازند. پزشک با شمارش تعداد این فولیکول ها از طریق انجام سونوگرافی واژینال می تواند یک تخمین ذخیرۀ باقی مانده از تخمدان داشته باشد. زنانی که فولیکول آنترال کمی داشته باشند، احتمالاً شانس باروری کمتری دارند.
سطح هورمون آنتی مولرین: هورمون آنتی مولرین توسط فولیکول های تخمدان تولید می شود. سطح بالای این هورمون در آزمایش خون نشان دهندۀ ذخایر بیشتر تخمدان است. این آزمایش یکی از بهترین آزمایش ها برای تعیین دقیق تر ذخایر و عمر تخمدان است.
آزمایش FSH روز سوم: آزمایش FSH روز سوم عادت ماهانه در کنار اندازه‌گیری سایر هورمون‌ها مانند LH و E۲ می‌تواند اطلاعات خوبی از عملکرد تخمدان و ذخایر آن در اختیار پزشک قرار دهد. در این آزمایش سطح هورمون FSH در خون زن در روز سوم عادت ماهانه اندازه‌گیری می‌شود.
اندازه‌گیری اینهیبین B: اندازه‌گیری اینهیبین B از طریق آزمایش خون می‌تواند به پزشک در تعیین ذخایر تخمدان کمک کند. اینهیبین B یک عامل رشد است که در تخمدان‌ها تولید ‌می‌شود. کم بودن این ماده نشان‌دهندۀ کم بودن تعداد تخمک‌هاست.
موارد فوق برای تشخیص این که چه زنانی به روش های درمانی تهاجمی تری نیازمند هستند به پزشکان کمک می کند.