برای فرزندان خود چه نامی بگذاریم؟

قالَ رَسول الله(صلی الله علیه وآله و سلم): اِنَّ اَوَّلَ مایَنحَلُ اَحَدُكَم وَلَدهُ الاسِمُ الحَسَن
پیامبر اكرم(صلی الله علیه وآله و سلم) فرمودند: اولین بخشش و عنایت شما به فرزندانتان، انتخاب نام نیكو می باشد.(كافی، ج 6 . وسائل ج15، ص 115)
نامگذاری پدیده ها و موجودات در عالم آفرینش، از همان نخستین رابطه های انسان با جهان آغاز شده است. احتمالاً این نامگذاریها ابتدا مبتنی بر اصوات و آواهای طبیعی بوده است؛ مانند: شُرشُر(صدای آب)، قورباغه(كه هجای اول صدای حیوان است)، جیرجیرك و غیره.
در میان اقوام و ملل گوناگون در طول تاریخ، نامها و عنوانها بر گرفته از نام پدیده ها، اسطوره ها و الهه ها و سپس چهره ها و شخصیت های برجسته ی قبیله و ملت بوده است. در ایران باستان نام ستارگان، ناهید یا آناهیتا(زهره)، ماه، خورشید، فصول و ماههای سال مانند: بهار، مهر، آذر، و گلها و درختها مانند: سوسن، سرو و گاه به صورت تركیبی: مهرنوش، مهرداد و گلناز و ... برای تسمیه به كار می رفت.
در فرهنگ برخی جامعه ها، نامها براساس ویژگی موجودات و گاه متفاوت با جامعه های دیگر بوده است ؛ به همین دلیل در یك فرهنگ، دارای بار مثبت و در فرهنگ دیگر، دارای بار منفی بوده است. احمد بن هیثم از حضرت امام رضا(علیه السلام) سئوال كرد كه چرا اعراب فرزندان خود را كلب(سگ)، فَهد(یوز) و نَمر(پلنگ) و مانند آن نامگذاری می كردند؟ حضرت در پاسخ فرمود: عربها مردان رزم  و نبرد بودند و این نامها را بر فرزندان خویش می نهادند تا در صحنه ی جنگ با صدا زدن آنها، دل دشمن را از هراس و ترس لبریز كنند.
نامها درتكوین شخصیت انسان تأثیری شگرف و انكار ناپذیر دارند. نام نیكو می تواند انگیزه ی نیكوكاری و گرایش به سمت الگوهای مطلوب را در فرد ایجاد كند و نام گذاری های تحقیر آمیز و نكوهیده ممكن است منجر به گرایشهای منفی، انزوا، انتقام و پرخاشگری شود.

اسلام و نامگذاری

قال علی(علیه السلام): وَ حَقُّ الوَلِدِ اَن یُحسِنَ اِسمِهُ و یُحسِنَ اَدَبَهُ و یُعَلِّمَهُ القُرانَ
امام علی(علیه السلام) فرمود: و حق فرزند بر پدر این است كه نام نیكو برای او برگزیند و ادبش را نیكو سازد و قرآن به او بیاموزد.
اسلام به عنوان های پسندیده و نامهای خجسته و مناسب در نامگذاری ها توصیه فرموده است. پروردگار متعال در سوره حجرات از به كارگیری القاب ناپسند نهی فرموده و نام و عنوان ناپسند دادن را نتیجه سقوط اخلاقی و تباهی درونی دانسته است.
رسول خدا(صلی الله علیه وآله و سلم) در برخورد با افراد، نام ها و كنیه های جاهلیت را تغییر می دادند. عمر دختری داشت كه " عاصیه "(یعنی گناهكار) صدایش می زدند. پیامبر اكرم(صلی الله علیه وآله و سلم) او را جمیله(یعنی زیبا) نامگذاری فرمودند. امام صادق(علیه السلام) می فرماید: رسول خدا نام ناشایسته ی مردان و شهرها را تغییر می دادند.
در سیره و رفتار پیشوایان نیز همواره به كاربرد نام و كنیه ی مناسب سفارش شده است . چه بسا پدران و مادرانی كه هنگام اظهار محبت به فرزندانشان نامهایی نامناسب و زشت به آنها می دادند، ائمه بزرگوار آنها را از این كار باز می داشتند و سفارش به نام نیكو نهادن می كردند. در مجمع البحرین از معصوم(علیهم السلام) نقل شده است كه فرمودند: " حَقُّ المؤمِن عَلی اَخیهِ اَن یُسمیه بِاَحَبَّ اَسمائه " یعنی حق مؤمن بر برادرش این است كه او را به بهترین نام ها و زیباترین كنیه ها نامگذاری كند." به همین دلیل رسول اكرم(صلی الله علیه وآله و سلم) فرمود: " كسی كه چهار فرزند بیاورد و هیچ كدام را به اسم من نامگذاری نكند، به من جفا كرده است. "
پس نام، بر اثر تكرار و القا در شكل گیری شخصیت و رفتار انسان تأثیر شگرفی دارد و چه بسا نام و عنوان بر یك شخص، شهر، ملت، كوچه و خیابان به نوعی همسان سازی منجر شود.

روان شناسی و نام

نام، یكی از نمودارهای شخصیت و استقلال فرد است. تحقیقات نشان می دهد كه كودكان از حدود دو تا سه سالگی نام خود را تشخیص می دهند. در این دوران، كودك از خود به عنوان یك شخص منفرد و جداگانه سخن می گوید و در استعمال كلمات " من، به من، مال من " راه افراط می پیماید. نام، برای به دست آوردن هویت و شخصیت، نقش تعیین كننده ای را ایفا می كند . نام، یك كودك را از كودكان دیگرمتمایز می سازد و جنس او را نشان می دهد؛ به همین دلیل كودكان چندان میل ندارند نامی داشته باشند كه بین دختر و پسر مشترك است. حدود صد سال پیش آزمایش هوشی توسط بینه سیمون صورت گرفت و در آن به نتیجه رسید كه پاسخ كودك به نام خود(یعنی اعلام هویت) از نخستین عكس العملهای او است.

نام و نقش های اجتماعی

در تحلیلی كه " اینیاس میرسون " فیلسوف فرانسوی درباره ی وظیفه اجتماعی نام كرده،  اهمیت آن را در جوامع باستانی نشان داده است. او این نكته را تذكر می دهد كه در یونان وقتی نام یكی از اجداد كودك به وی داده می شد، گویی به حیات نیای او نوعی دوام و استمرار بخشیده می شد و یا اینكه كودك به صورت نیای خودش در می آمد. در جامعه شرقی به ویژه دركشورهای عربی، همواره نام فرزند و پدر با هم، هویت شخص را تشكیل می دهد و در جامعه سنتی ایرانی عمدتاً نام اجداد(به خصوص در میان سادات) همواره در حال انتقال به نسل های بعدی است. گرچه پس از انقلاب اسلامی گرایش به سمت نامگذاریهای اصیل با بهره گیری از الگوهای اعتقادی گسترش یافت، اما مع الاسف در نامگذاری های اصیل سال های اخیر دوباره گرایش های متأثر از عرب گرایی یا گونه ای " تجدد گرایی " متداول شده ونام های بی ریشه كه گاه پدر و مادر به معنای آن نیز واقف نیستند، به كار گرفته می شود كه این خود واپس گرایی های ارزش سوز برخی افراد در جامعه ی ماست.
اگر قول " هانری والون " روان شناس مشهور را به درستی در یابیم كه می گوید " " كودك به تدریج و خاصه از طریق تمرینات و بازیها موفق به تشخیص شخصیت و هویت خویش می شود و خود را از آنچه به او تعلق ندارد، فرق می گذارد و نام او عمده ترین واژه ای است كه گوشش را می نوازد"، تأثیر نام و اندیشیدن كودك به نامش را می توانیم، دریابیم. دركلاس و مدرسه وقتی معلم به حضور و غیاب می پردازد، گاه یك خطای تلفظی یا نیم لبخندی در بیان نام دانش آموزان، اسباب تفریح و تفنن و دستاویزی برای بچه های كنجكاو و بازیگوش و زمینه ساز انزوا و تحقیر یك دانش آموز می شود. اجتناب معلم و مدیر و سایر عناصر مدرسه از به كار بردن  القاب و نامگذاری های نابجا، نكته ای مهم و اساسی در تربیت است و رعایت همین مسئله اساسی توسط والدین و خانواده ها ضرورتی اجتناب ناپذیر است . شاید به همین دلیل باشد كه در میان روایات اسلامی، نخستین وظیفه ی پدر و مادر " نام نیكو بر فرزند نهادن " معرفی شده است . خوشبختانه غنای فرهنگی اسلام و وجود الگوهای بزرگ و ارزنده زن و مرد در تاریخ اسلام، مجال و میدان فراخی برای انتخاب نام های نیكو و زیباست.

چه نامی را انتخاب كنیم؟

روح كنجكاو انسان سرانجام او را به اندیشیدن درباره ی نام و وجه تسمیه ی خویش می كشاند. از پدر و مادر، معلم و دوستان می پرسد و یا با جستجو در فرهنگ لغات در پی یافتن مفهوم دقیق نام و عنوان خویش بر می آید. شعف و رضایت و احساس غرور و آرامش را در چهره ی آنانی كه به معنای نام خویش دست می یابند و به گستره ی معنایی و ارزش عنوانی خویش پی می برند، می توان یافت. در كلاس درس، وقتی معلم به توضیح نام دانش آموز می پردازد، انتظار، تمركز و توجه عمیق را در نگاه وی می توان مشاهده كرد.
راستی اگر نام او چنگیز، تیمور، اسكندر و ... باشد، پس از شناخت این چهره ها چه احساسی به او دست می دهد؟ وقتی دانش آموز در تاریخ با جنایات هولناك و قساوت تیمور و تجاوز گری و غارت سپاه اسكندر آشنا می شود، چه احساسی نسبت به پدر و مادر خواهد داشت؟
حتماً در كلاس درس دیده اید، وقتی درباره ی آن شخص تاریخی سخن می گویند، نگاه همه ی دانش آموزان به سمت دانش آموزی كه دارای نام یا فامیل چنین شخصی است، بر می گردد و اگر آن چهره منفور باشد بر روح لطیف كودك در پی آن نگاهها و احیاناً تمسخرها، چه اثری خواهد گذاشت؟ ناصر خسرو می گوید:
نامی نكو گزین كه بدان چون بخوانمت ***** در دلت شادی آید و در جانت خرمی
معمولا ً نام های غریب و كم كاربرد بیشتر در معرض پرسش و كنجكاوی دیگران قرار می گیرد و امروزه متأسفانه برخی از پدران و مادران به جای اندیشیدن به بار ارزشی و تأثیر روانی آن در آینده، به نادر بودن، تازه بودن و استثنایی بودن آن ! می اندیشند، گاه دیده می شود كه پدر  و مادر از اینكه در میان همسالان " همنام " فرزندشان نیست با تفاخر و غرور یاد می كنند، در حالی كه ممكن است همین نام، احیاناً در تقلیدهای سطحی اندیشانه نیز فراوان و عادی شود. پدر  و مادرها عمدتاً در نامگذاری فرزندان خویش خیلی دیر تصمیم می گیرند و اگر قبل از تولد نیز از نامگذاری سخن به میان آید، چندان جدی و قطعی نیست. همین بی برنامگی باعث می شود كه پس از تولد فرزند، هركس اعمال سلیقه كند و چه بسا ناخواسته نامی نامقبول و تحمیلی بر فرزند نهاده شود.

دستورات اسلام برای نامگذاری فرزند

در فرهنگ مقدس اسلام دستور این است كه پیش از تولد فرزند(دوران تكوین جنین و دمیدن روح در كودك) بهتر است پدر و مادر تصمیم بگیرند و برای فرزند، چه دختر و چه پسر، نامی تعیین نمایند. امام علی(علیه السلام) می فرماید: " فرزند خویش را پیش از تولد نامگذاری كنید. هرگاه نمی دانید پسر است یا دختر، آنان را به تناسب مرد و زن بودن، نامگذاری كنید چرا كه مردم در هنگامه ی قیامت به نام های خویش خوانده می شوند و فرزندی كه سقط شده باشد و نامی برای او تعیین نكرده باشند، در روز قیامت از پدر مؤاخذه خواهد كرد."

در فقه الرضا توصیه شده است:
" هرگاه پیش از تولد نامی برای فرزند تعیین نكرده اید، حتماً تا روز هفتم نامی مناسب انتخاب كنید."

رسول اكرم(صلی الله علیه وآله و سلم) نام هایی زیبا و با مسّمی همچون حسن(علیه السلام) و حسین(علیه السلام) را انتخاب فرمودند و حتی جنین حضرت زهرا(سلام الله علیها) را پیش از ولادت " محسن " نامیدند. از نظر گاه روانی، نامگذاری پس از تولد عمدتاً مبتنی بر احساسات، آن هم احساسی متناسب با نوزادی لطیف و ظریف است و به همین دلیل ممكن است نامی خوش آوا، اما رقیق و كم محتوا و یا بدون اندیشه به فردای كودك و بزرگسالی او انتخاب شود. تكیه بر زیبایی " لفظ " به ویژه در سال های اخیر رایج شده است. در یكی از مدارس در پرسش از سی مادر، تنها هفت مادر با معنی نام فرزندشان و یا شخصیتی كه نامش را بر فرزند خویش نهاده بودند، آشنایی داشتند. آروین، آتوسا، پوپك، بیوك، پرمون، سالومه، سمیرا، شیده، مانا، مونا، از جمله نامهایی بوده و هستند كه پدران و مادران به خوش آهنگی و روانی آنها توجه دارند، نه معنا و احیاناً معادل چهره ی تاریخی آنها.
امام محمد باقر(علیه السلام) فرمودند:
"راست ترین نامها نامی است كه دلالت بر بندگی خدا كند ؛ مانند عبدالله و بهترین نامها نام پیامبران است."
حضرت امام خمینی(ره)  نیز در دیدار و ملاقات افرادی كه از حضرتش تقاضای نامگذاری فرزندشان را داشتند، عبدالله و فاطمه و زهرا و ... را پیشنهاد می كردند . ایشان در رساله ی علمیه می فرمایند:
" فقر و بینوایی داخل خانه ای نمی شود كه در آن خانه محمد یا احمد یا علی و یا حسین و یا جعفر و طالب و عبدالله و فاطمه باشد."
نامها اگر برگرفته از چهره هایی باشند كه در تاریخ به بزرگ منشی و نیكی از آنان یاد  می شود، كودك بعدها در انطباق با نام خویش هویتی مطلوب و ارزشمند می یابد. گاه یك چهره ی مقطعی، نام یك ستاره ی سینما یا ورزشكار، عنوان و نام فرزندی می شود كه چندی بعد در ذهنها فراموش می شود. رسول خدا(صلی الله علیه وآله و سلم) فرمود: " حق فرزند بر پدر این است كه نام او را نیك، جای او را نیك و ادب او را نیك كند."
در دستورات رسول اكرم(صلی الله علیه وآله و سلم)، بهترین نام ها، عبدالله و عبدالرحمن است و نام هایی همچون حبیب، مؤمن، امین، جمیل، سعد، مسعود، صابر، صدیق، مهدی، هادی، مرتضی، عیسی، مجتبی، صادق، موسی، سعید، مسلم، داوود، طاهره، طیّب، صالح، فضل الله، جلال، جمال، رضا، راضی، رضیّ، تقی، جواد، هاشم، مصطفی و ... برای پسران پیشنهاد شده است، و نیز توصیه شده است؛ اسامی دختران را فاطمه، مریم، سوسن، زهره، زكیه، زهرا، عذرا، ریحانه، صدیقه، طیّبه، آمنه، طاهره، خدیجه، آسیه، راضیه، رضیّه، مرضیه، معصومه، مباركه، جملیه، حلیمه، حمیده، نرجس، محدثـّه، ساره، منصوره، ملیحه، فریده، وجیهه، عاتكه، عالیه، صفیه، حورا، زینب، عصمت، عفت، عزّت، كبری، رحیمه، ناعمه، شهربانو، و كلثوم و ... انتخاب كنند.
ائمه(علیهم السلام) گاه انتخاب نام را نوعی مبارزه و پاسداری از حریم ارزشها می دانستند .امام سجاد(علیه السلام) در پاسخ یزید كه گفت چرا پدرت همه ی فرزندانش را " علی " نامگذاری كرده است ؟ فرمود: اگر پدرم هزار فرزند پسر می داشت همه را " علی " نام می نهاد و این در شرایطی است كه نظام اموی در صدد محو نام علی(علیه السلام) بود.
نكته قابل طرح در این زمینه، نحوه ی خطاب و صدازدن نامهاست . گاه برای سهولت در نامیدن و یا از سر تفنّن و تسامح، نامها را ابتر و ناقص صدا می زنند.
مثلاً ابراهیم را " ابی " و اسماعیل را " اسی " و فاطمه را " فاطی " خطاب می كنند كه این شیوه پسندیده و مناسب نیست.
انتخاب نام مناسب برای فرزندان، شناسنامه فرهنگی – اعتقادی پدر و مادر است. نام نیكوی فرزند گواه سلیقه ی سالم خانواده و دور اندیشی و سلامت و حسن انتخاب آنان است.

تهیه و تنظیم: زهره پری نوش