درس (16): آثار حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در غیبت صغرا (توقیعات)
اشاره
ص:181
مجموعه دوم: سخنان دوران غیبت
آن گونه که پیش از این نیز یاد شد، این دوره به دو قسمت متفاوت _ با عنوان غیبت صغرا و غیبت کبرا، _ تقسیم شده است.
شکّی نیست که آن حضرت در دوران غیبت نخست، پیام ها و سخنان فراوانی به واسطه سفیران خاصّ، خطاب به مردم، به یادگار گذاشته است. امّا از آن جایی که ما دلیل روشن و قابل اعتمادی بر پذیرش ادعای ملاقات و نقل سخن از آن حضرت، در دوران غیبت کبرا، در دست نداریم، فقط به بررسی آثار ایشان در دوران غیبت صغرا می پردازیم.
مجموعه آنچه در این دوران به دست رسیده، به طور عمده به صورت توقیع بوده است. اگر چه مطالبی نیز به صورت شفاهی از آن حضرت نقل شده است.
در اینجا بحث را با عنوان های: توقیعات، دعاها و زیارت نامه ها ادامه می دهیم.
ص:182
توقیعات
«توقیع» در لغت به معنای «نشان کردن برنامه»، «نامه را نشان کردن»، «نوشتن عبارتی در ذیل نامه و نوشته» است. و همچنین «پاسخ هایی است که بزرگان و دولتمردان، زیر پرسش ها و درخواست های کتبی که از ایشان می شود، می نویسند.(1)
در بررسی های نوشته های تاریخی به دست می آید، از زمان های دور بین حاکمان و فرمانروایان «توقیع نویسی»، رواج داشته، و موارد فراوانی از توقیعات آنها در متن های تاریخی ثبت و ضبط شده است.
افزون بر موارد پیشین، در منابع روایی، فقهی و تاریخی شیعه نیز سخن از توقیع به چشم می خورد.
توقیع در این کتاب ها به طور عمده، به قسمتی از نوشته های پیشوایان دینی علیهم السلام اطلاق شده که برای پیروان خود مرقوم فرموده اند.
اگرچه امروزه به خاطر به کار بردن بیشتر آن در منابع مهدویّت، هنگامی سخن از «توقیع» به میان می آید، ذهن به توقیعات واپسین پیشوای معصوم حضرت مهدی علیه السلام منصرف می گردد، اما از امامان علیهم السلام دیگر نیز نوشته هایی تحت عنوان «توقیع» صادر شده است.(2)
موضوعات مندرج در توقیعات، گستره وسیعی را در بر می گرفت؛ از معارف و حقایق دینی گرفته تا امور تربیتی و برنامه های زندگی فردی واجتماعی و...
ص:183
1- علی اکبر دهخدا، لغت نامه ، ج 5، ص 7145.
2- اربلی، کشف الغمه فی معرفه الائمه علیهم السلام ، ج 3، ص 36؛ کلینی، کافی ، ج 1، ص 145، ح 4.
دعاها
اگر چه برخی از دعاهایی که از آن حضرت در دست است، از توقیعات آن حضرت محسوب می شود؛ امّا به لحاظ اهمیّت آن در بخشی جداگانه مورد اشاره قرار می گیرد.
از کتاب های روایی و ادعیه استفاده می شود: دعاهای زیر برخی از دعاهای منسوب به حضرت مهدی علیه السلام است:
1_ دعای افتتاح؛
یکی از دعاهایی که از محمدبن عثمان بن سعید عمری برای هر شب ماه رمضان نقل شده، دعای افتتاح است. در آغاز این دعا این گونه می خوانیم: (اللَّهُمَّ إِنِّی أَفْتَتِحُ الثَّنَاءَ بِحَمْدِک...)(1)،
2_ دعای سمات؛
اگر چه این دعا از عمری نقل شده، اما به خاطر جایگاه ایشان به عنوان نائب خاص حضرت مهدی علیه السلام می توان نسبت این دعا به آن حضرت را قوی دانست.
شیخ طوسی در مصباح المتهجد با عنوان «دعاء السمات مروی عن العمری یستحب الدعاء به آخر ساعه من نهار یوم الجمعه» آورده است. در
ص:184
1- سیّد بن طاوس، الاقبال ، ص58.
آغاز این دعا چنین می خوانیم: «اللهم انی اسألک باسمک العظیم الاعظم...».
3_ دعای «اللهم ارزقنا توفیق الطاعه...»؛
کفعمی در مصباح با عنوان «مروی عن المهدی علیه السلام » این دعا را منسوب به آن حضرت دانسته است.(1) این دعا از جمله دعاهای بسیار ارزشمندی است که مداومت بر خواندن و عمل به مضامین آن اهمیّت والایی دارد.
4_ دعای فرج «اللهم عظم البلاء»
سیّد بن طاووس در جمال الاسبوع این دعا را در پی نماز امام زمان علیه السلام ذکر کرده است امّا در آن جا اشاره ای به این که این دعا از حضرت مهدی علیه السلام صادر شده باشد، نشده است.(2)،
5_ دعای روزهای ماه رجب؛
5_1. شیخ طوسی در مصباح المتهجد با عنوان توقیعی صادر شده از محمد بن عثمان بن سعید از ناحیه مقدسه این دعا را آورده است. ابتدای این دعا چنین است: «اللهم انی اسئلک بمعانی جمیع ما یدعوک به...»(3).
5_2. دعای دیگری نیز در روزهای ماه رجب از آن حضرت نقل شده که آغاز آن این گونه است: «اللهم انی اسألک بالمولودین فی رجب...».
6_ دعای «اللهم رب النور العظیم و رب الکرسی الرفیع و رب البحر المسجور...».
ص:185
1- عاملی کفعمی، ابراهیم بن علی، المصباح ، ص280.
2- سیّد بن طاوس، جمال الاسبوع، ص280؛ و نیز ر. ک: المصباح ، ص176.
3- نیز ر. ک: سیّد بن طاوس، اقبال ، ص646.
کفعمی در البلد الامین این دعا را در شمار دعاهای صادر شده از حضرت مهدی علیه السلام شمرده است.
7_ دعای ابوالحسن ضراب.
شیخ طوسی در مصباح المتهجد دعایی را به آن حضرت منسوب کرده که برای ابوالحسن ضراب اصفهانی صادر شده است. در آغاز این دعا این گونه می خوانیم:
«بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ سَیِّدِ الْمُرْسَلِینَ وَ خَاتَمِ النَّبِیِّینَ وَ حُجَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ الْمُنْتَجَبِ فِی الْمِیثَاقِ الْمُصْطَفَی فِی الظِّلَالِ الْمُطَهَّرِ مِنْ کلِّ آفَهٍ الْبَرِیءِ مِنْ کلِّ عَیْبٍ الْمُؤَمَّلِ لِلنَّجَاهِ الْمُرْتَجَی لِلشَّفَاعَهِ الْمُفَوَّضِ إِلَیْهِ دِینُ اللَّه...»(1).
افزون بر دعاهای پیشین برخی از نیایش های آن حضرت ویژه قنوت و نیز نقل برخی از دعاهای پیشوایان قبل توسط آن حضرت، در کتاب های ادعیه مفصل آمده است.
زیارت نامه ها
یکی از کارهای مهمّی که شیعه همواره به آن توجه ویژه داشته، زیارت امامان علیهم السلام و فرزندان آنهاست. و در این زیارت ها همواره تلاش کرده تا از سخنان معصومان علیهم السلام و بزرگان دین بهره ببرد. از این رو برخی از زیارت نامه هایی که در دست است از امامان معصوم علیهم السلام و بزرگان دین نقل شده است.
بخشی از آنچه به عنوان میراث گرانسنگ حضرت مهدی علیه السلام قابل
ص:186
1- شیخ طوسی، مصباح المتهجد ، ص406.
استفاده است زیارت نامه هایی است که منسوب به آن حضرت است. برخی از این زیارت ها از این قرار است.
1_ زیارت آل یس
«زیارت آل یس»، یکی از زیارت های مشهور حضرت صاحب الامر عجل الله تعالی فرجه الشریف است. راوی و ناقل این زیارت، ابوجعفر محمدبن عبداللّه بن جعفر حِمْیری است که همه عالمان رجال و حدیث، از او به بزرگی و قداست یاد کرده اند.(1)
این زیارت با بیست و سه سلام آغاز شده است: سلام اوّل به آل یس (عترت پاک پیامبر صلی الله علیه و آله) و سلام های بعدی هر یک با القاب و عناوین خاصّ حضرت مهدی علیه السلام می باشد. سپس با اظهار و اقرار به اصول اعتقادی صحیح و گواه گرفتن امام بر آنها و تجدید عهد وفاداری نسبت به اولیای دین، زیارت به پایان می رسد.
این زیارت به تصریح برخی از عالمان، جامع و کامل و بهترین زیارت های آن حضرت است و در همه اوقات می شود آن را خواند. سندهای این زیارت صحیح و معتبر بوده و در مجامع مهم حدیثی و دعایی نقل گردیده است.(2)
جمع فراوانی از شیعیان به خواندن این زیارت و دعای پس از آن مداومت دارند، و جلسات خاصی برای خواندن آن به طور گروهی درشهرهای گوناگون شیعه نشین برگزار می گردد.
ص:187
1- طبرسی، احمدبن علی ، الاحتجاج ، ج 2، ص 492.
2- ر. ک: نوری، مستدرک الوسائل ، ج 10، ص 364؛ علامه مجلسی، بحارالانوار ، ج 53، ص 171.
2_ زیارت ناحیه مقدسه
زیارت نامه ای است که به امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف نسبت داده شده است. مضامین بلند و نیز تأیید برخی از عالمان شیعه، این نسبت را تقویت می کند.(1) اگر چه برخی نیز به انتساب آن به حضرت ولی عصر علیه السلام تردید کرده، آن را از تألیفات سیّد مرتضی دانسته اند.(2) و ممکن است گفته شود اصل زیارت از حضرت مهدی علیه السلام نقل شده؛ اما سیّد مرتضی بخش هایی را به تناسب به آن افزوده است.(3)
متن زیارت، خطاب به سیّدالشهدا علیه السلام و شهیدان کربلا است و نام یکایک آنان، اغلب با ذکر اوصاف و خصوصیاتشان و نیز اسامی قاتلان آن شهیدان در آن آمده است.
آغاز زیارت، این گونه است: «السَّلامُ عَلَیک یا اَوَّلَ قَتیلٍ مِن نَسْلِ خَیْرِ سَلیلٍ...».
این زیارت در کتاب مفاتیح الجنان ذکر نشده؛ ولی این چیزی را از آن کم نکرده و همچنان مورد توجه بزرگان شیعه بوده است.
زیارت ناحیه مقدسه، همانند زیارت عاشورا برای روز عاشورا وارد شده و در غیر عاشورا نیز خوانده می شود.
ص:188
1- علامه مجلسی، بحارالانوار ، ج 98، ص 328.
2- علامه مجلسی، بحارالانوار ، ج 98، ص 231، ح 38: «در صدر روایت نوشته والظّاهِرُ اَنَّهُ مِنْ تألیف السَّیِدِ المُرتَضی. . . ».
3- ر. ک: علامه مجلسی، بحارالانوار ، ج 98، ص 231، ح 38
در این رابطه، شیخ مفید؛ _ به عنوان نخستین ناقل زیارت ناحیه _ و شیخ محمد ابن مشهدی فرموده اند: «زیارت ناحیه مقدسه، مخصوص روز عاشورا است؛ ولی بزرگان دیگر نظیر سیّد مرتضی، سیّد بن طاووس و علامه مجلسی، این زیارت را مطلقه دانسته اند؛(1) یعنی، در هر زمان دیگر نیز می توان آن را قرائت کرد.
3_ زیارت رجبیه
این زیارت توسط ابوالقاسم حسین بن روح از آن حضرت نقل شده است.(2)
البته زیارت نامه های دیگری نیز به آن حضرت منسوب است که علاقه مندان به کتاب های مفصل مراجعه می کنند.
ص:189
1- ر. ک: پیشین، ج 98، ص 328، ح 9.
2- شیخ طوسی، مصباح المتهجد ، ص821.
ص:190
