حسن بن داوود حلی

حسن بن داوود حلی
ابو محمد حسن بن علی بن داوود حلی(ملقب  به  تقی  الدین ) معروف به ابن داوود حلی (۶۴۷ - بعد از ۷۰۷ ق/ ۱۲۴۹- بعد از ۱۳۰۷ م)، عالم رجالی، فقیه و ادیب شیعه در قرن هفتم هجری قمری است. ابن داوود با علامه حلی معاصر بود. مشهورترین اثر ابن داوود کتاب الرجال اوست. از اساتید سرشناس وی می توان به محقق حلی‏، سید جمال الدین احمد بن طاووس‏، سید عبدالکریم بن سید احمد بن طاووس‏ اشاره کرد.
زندگی
شيخ تقى الدين، ابو محمد، حسن بن على بن داود حلى، از علماى بزرگ امامی در قرن هفتم هجرى، در 5 جمادى الثانى[1] سال ۶۴۷ هجرى به دنيا آمد. در کتاب های تراجم به محل ولادتش، اشاره نشده؛ اما از آن جا که نزد دانشمندان نام آور حله دانش آموخته، احتمالاً بیشتر عمرش را در این شهر گذرانده و در همین شهر نشو و نما کرده است. نیز به قرینه این که ابن داوود، استادش ابن طاووس را «بغدادی التحصیل» خوانده و از سوی دیگر، گفته که: تا هنگام مرگ قرین او بوده، روشن می شود که گویا مدتی نیز در بغداد اقامت داشته است. همچنین بر اساس بیتی از ارجوزه «عقد الجواهر»، او در ذی القعده ۷۰۰ هـ.ق در کاظمین بوده و نیز در ارجوزه «منهج التقویم»، از نعمت مجاورت و زندگی در نجف یاد کرده است. [2]  پدرش از روى علاقه اى كه به اهل بيت عصمت و طهارت داشت نام او را حسن نهاد. او از همان كودكى ذوق و استعداد فراوانى از خود نشان داد و پدرش نيز به همين خاطر وى را براى فراگيرى علوم اهل بیت عليهم السلام مهيا ساخت. تحصيلات  شهر حله در آن دوران مركز علم و دانش بود و علما و دانشمندان بزرگى به آن شهر آمده بودند. مدارس علميه بزرگى در شهر حله تأسيس شده بود و شخصيت هايى مانند محقق حلی و علامه حلی و خاندان طاووس و چهره هاى بزرگ ديگرى به فراگيرى و آموزش علم و دانش مشغول بودند. در مجلس درس محقق حلى بيش از چهار صد مجتهد شركت مى كردند كه هر يك ستاره اى درخشان در آسمان علم و فقاهت بودند. ابن داود در چنين محيطى و در محضر علماى بزرگ و انديشمندان نام آور آن دوران علوم و معارف اسلامى را فرا گرفت. از زندگی  وی  اطلاع  چندانی  در دست  نیست.[3] اما به  قرینه اینکه  ابن  طاووس  را «بغدادی  التحصیل » خوانده  و از طرف  دیگر گفته  که  تا هنگام  مرگ  قرین  او بوده ، احتمالاً مدتی  نیز در بغداد اقامت  داشته  است. همچنین  بر اساس  بیتی  از ارجوزه عقدالجواهر، او در ذیقعده  ۷۰۰/ژوئیه  ۱۳۰۱ در کاظمین  بوده  است. نیز در ارجوزة المنهج  القویم ، از نعمت  مجاورت  و زندگی  در نجف  یاد کرده  است.[4] [5]
وفات ابن داوود را پس از سال ۷۰۷ هـ ق دانسته اند.[6]
شخصيت
ابن داود دانشمندى فاضل و شخصيتى برجسته و فقيهى بزرگ و انسانى صالح و انديشمندى محقق و اديبى ماهر بود و در اجازه هاى روايى و كتاب هاى علم رجال از او به «سلطان العلما» و« تاج المحدثين» تعبير مى كنند. او در علم فقه و اصول، تفسیر، ادبيات، نحو، صرف، معانى، بيان، بديع، عروض و در علم اصول عقاید و منطق چهره اى برجسته بود. وى معاصر با علامه حلى و هم درس او و يكسال بزرگتر از او بود و با عبدالکریم بن طاووس دوست و هم بحث بود. آنان از تربيت شدگان مجلس درس محقق حلى صاحب شرايع به شمار مى آمدند.
سخنان علما
* شهيد ثانى
شهید ثانی دربارۀ ايشان مى فرمايد:« شيخ فقیه و اديب، نحوى عروضى، ملك العلما و الشعراء و الأدباء، تقى الدين حسن بن على بن داود حلى، صاحب تأليفات ارزشمند و تحقيقات فراوان كه از جمله آنها كتاب رجال است. وى در اين كتاب شيوه اى را به كار برده كه در ميان اصحاب، نو و ابتكارى است و هر كس به كتاب ايشان مراجعه كند متوجه ارزش آن خواهد شد. او داراى تأليفاتى در علم فقه است كه به صورت نثر و يا نظم و مختصر يا مطول نگاشته شده است. وى در ادبیات عرب و علم منطق و عروض و شعر و اصول دین، حدود ۳۰ تأليف دارد كه در نهايت خوبى است».
* بعضی از بزرگان
محقق ثانی ، شيخ علی بن عبد العالی کرکی و شیخ حر عاملی نيز دربارۀ ايشان تعبيراتى مشابه دارند. میرزا عبد الله افندی در كتاب ریاض العلما در بارۀ ايشان مى فرمايد:« شيخ تقى الدين ابو محمد حسن بن على بن داود حلى، فقيه بزرگ و رئيس اهل ادب، دانشمند فاضل و رجالى بزرگ معروف به ابن داود صاحب كتاب رجال است. گاهى از وى تعبير به حسن بن داود مى شود كه از جهت انتساب به جدّ ايشان است. وى در بزرگى و شهرت مشهورتر از آن است كه بخواهيم از او نام ببريم و يا چيزى بنويسيم. ايشان همدرس سيد عبدالكريم بن جمال الدين احمد بن طاووس حلى در جلسه درس محقق حلى بوده است و داراى نوه اى فاضل است به نام شيخ ابو طالب بن رجب».
استادان و مشایخ
وی  نزد دانشمندان  بنام  حله  در آن  روزگار، چون  محقق  حلی  (صاحب شرایع) و سید جمال الدین  احمد بن  طاووس  دانش  آموخت  او در كتاب رجال استاد خود را اين گونه معرفى مى كند:« احمد بن موسى بن جعفر بن محمد... الطاووس علوى حسنى، سيد ما و انسانى پاك و امامى بزرگ، فقیه اهل بیت، جمال الدين ابو الفضائل( درگذشته به سال ۶۷۳ هجرى)، نويسنده اى مجتهد و با تقواترين علماى زمان خود بود. من نزد ايشان اكثر كتاب«البشری» و«الملاذ» و كتاب هاى ديگرى از ايشان را خوانده ام. او به من اجازه روایت تمام تأليفات و روايات خود را داده است... او مرا تربيت كرده و به من علم آموخت و در حق من خوبى كرد و بيشتر نكات مفيد اين كتاب رجال، از اشارات و تحقيقات اوست. خداوند از جانب من به او بهترين پاداش انسان هاى نيكوكار را عنايت فرمايد». 
از ديگر اساتيد ابن داود، محقق حلى، جعفر بن حسن بن يحيى بن سعيد حلى است. ابن داود در كتاب رجال دربارۀ او مى گويد:« امام، نجم الدين، ابو القاسم، جعفر بن حسن بن يحيى بن سعيد حلى، استاد ما و شخصيتى محقق و امام و علامه و يگانه عصر خود بود. وى خوش سخن ترين اهل زمان و داراى قدرت استدلال و سرعت ذهن خوبى بود. من نزد ايشان درس خواندم و مرا از كودكى تربيت كرد و بر من حق احسان و توجه فراوانى دارد. ايشان به من اجازۀ روايت تمام تأليفات و روايات خود را داده است».
و[7] از شیخ مفید الدین محمد بن علی بن محمد ابن  جهیم  اسدی[8]  (نیز روایت  کرده  و امینی[9] بدون  ذکر مستند خود، نجیب  الدین  یحیی  بن  سعید حلی [10]، خواجه  نصیر طوسی  و پدر علامه  حلی ، یوسف  بن  علی  را نیز از مشایخ  او دانسته  است.
ابن  داوود هم درس  غیاث  الدین  سید عبدالکریم  بن  سید احمد بن  طاووس  بوده [11] و از وی  روایت  نیز کرده  است .[12]
ابن داوود در اجازات و معاجم به «سلطان العلماء و البُلَغاء» و «تاج المحدثین و الفقهاء» شهرت یافته است.[13] از قول شهید ثانی نقل شده که: ابن داود در علم رجال مسیری را پیموده که هیچ یک از بزرگان شیعه آن را طی ننموده است.[14]
شاگردان و راویان
شخصيت  هاى فراوانى از محضر ابن داود بهره برده اند مانند:
۱- رضى الدين ابو الحسن على بن احمد بن يحيى مزيدى حلى ( درگذشت ۷۵۷ هجرى).
۲- شيخ رضى الدين(زین الدین[15]) على بن احمد بن طراد مطارآبادى ( درگذشت ۷۶۲ هجرى).
۳- سيد تاج الدين ابو عبد الله محمد بن قاسم[16] بن حسين علوى حسنى ديباج حلى معروف به ابن معیه . شهید اول در بارۀ او مى گويد:« اعجوبۀ زمان در تمام فضايل و مآثر بود».
از راویان  او، رضی الدین  علی  بن  احمد مزیدی ، زین الدین  علی  بن  طراد مطار آبادی  و تاج الدین  محمد بن  قاصم  بن  مُعَیّه  در منابع  یاد شده اند.[17]
تألیفات
رجال ابن داوود حلی
آثار چاپی
1. کتاب الرجال مشهورترین اثر اوست که به رجال ابن داوود شهرت دارد. ابن  داوود شهرت  خود را مرهون  کتاب الرجال  است، گرچه آثاری  نیز در فقه  داشته  و قدرت  ادبی  او نیز مورد ستایش  جمعی  از بزرگان  قرار گرفته  است.[18] در کتاب الرجال ، همان گونه  که  او خود در مقدمه آن[19] متذکر شده ، نخستین بار شیوه ای  دنبال  شده  که  در آثار رجالی  شیعی  متقدم  نظیر ندارد و آن  رعایت  ترتیب  حروف  تهجی  در ذکر نام های  رجال  و پدر و جد ایشان  است. علاوه  بر این  چون  مؤلف  به  قصد انتخاب  و جمع  مطالب  کتب  رجالی  متقدم ، مانند آثار کشی، طوسی ، نجاشی ، ابن  غضائری  و دیگران ، کتاب  را تألیف  کرده ، به  منظور اختصار برای  هر یک  از منابع  رجالی  و نیز هر یک  از معصومین  (علیه السلام) رمزی  وضع  کرده  است. ابن  داوود در این  کتاب  جز موارد اندکی  از متأخرین  پس  از شیخ  طوسی ، سخن  نگفته  است . و شیوه او در رموز قراردادی ، سرمشق  دیگران  در نوشتن  آثار رجالی  متأخر بوده  است. بعضی  از علمای  شیعه  چون  پدر شیخ  بهایی ، رجال  ابن  داوود را بی نیاز کننده  از دیگر کتب  رجال  دانسته  و برخی  چون  مولی  عبدالله  شوشتری ، به  دلیل  اشتباهات  در نقل  از متقدمین ، آن  را غیر قابل  اعتماد دانسته اند. عده ای  نیز راه  میانه  در پیش  گرفته ، آن  را در ردیف  سایر کتب  رجالی  قرار داده اند.[20] این  اثر به  گفته خود ابن  داوود[21] تا حد زیادی  مرهون  اشارات  استادش  احمد بن  طاووس  است  که  بر اهمیت  آن  می افزاید. البته  شهرت  عالم  معاصر وی ، علامه  حلی  و کتابش ، خلاصةالاقوال ، تا حدودی  کتاب  رجال  او را تحت الشعاع  قرار داده  و این  خود باعث  عدم  اقبال  به  کتاب  وی  گشته  است. شاید وقوع  پاره ای  تصحیفات  در کتاب  وی  و در نتیجه  نسبت  عدم  ضبط به  او، ناشی  از عدم  دقت  ناسخان  بوده  باشد.[22] این  کتاب  یک بار در ۱۳۸۳ق  به  کوشش  سیدجلال  الدین  محدث  در تهران  و بار دیگر در ۱۳۹۲ق  به  کوشش  محمدصادق  بحرالعلوم  در نجف  به  چاپ  رسیده  است.
2. اُرجوزَة فی الکلام[23]؛ با الفاظی موجز درباره عقاید کلامی شیعه، منظومه ای  است  زیبا و بلند در ۱۴۵ بیت  که  ناتمام  می نماید و با الفاظی  موجز از اعتقادات  کلامی  شیعه  سخن  می گوید. در سه  ارجوزه[24] ۳۳ بیت  از سراینده ای  مجهول  به  چاپ  رسیده  که  در همان  مجموعه خطی  که  ارجوزة فی  الکلام  در آن  یافت  شده ، موجود بوده  و احتمال  دارد قسمتی  از بخش  نهایی  ارجوزة فی  الکلام  باشد.
3. عقد الجواهر فی الاشباه و النظائر[25]؛ این کتاب در نسخه چاپی، «جواهر الکلام فی الاشباه و النظائر» نامیده شده است. این ارجوزه با ۱۳۰۹ بیت در ۱۰ ذی القعده ۷۰۰ هجری قمری/ ۱۷ ژوئیه ۱۳۰۱ م در کاظمین سروده شده است. ارجوزه ای  است  فقهی  که  ابن  داوود در شرح  حال  خود،[26] با این  نام  از آن  یاد کرده ، ولی  در نسخه چاپی  عنوان  جواهرالکلام  فی  الاشباه  و النظائر بدان  داده  شده  است. گفتنی  است  که  ابن  داوود در این  ارجوزه[27] وعده شرح  آن  را داده  و شاید به  این  وعده  عمل  هم  کرده  باشد. به  هر حال  افندی[28] در ایروان  کتابی  با عنوان  عقدالجواهر منتسب  به  این  داوود و به  خط کفعمی  دیده  که  منظوم  نبوده  است.
4. المنهج القویم فی تسلیم التقدیم[29]؛ ارجوزه ای است با ۲۰۱ بیت، مشتمل بر داستانی از مباحثه های خیالی  یا حقیقی مربوط به شایسته ترین شخص برای  احراز مقام  خلافت  پس  از رسول اعظم(صلّی الله علیه و آله و سلّم) که در مجلسی از مجالس علمای مذاهب مختلف در شهر بغداد انجام گرفته است.
آثار خطی
1. التحفة السعدیه؛ نسخه ای از آن، در کتابخانه موزه بغداد وجود دارد.[30]
2. تحصیل المنافع در فقه  که به  گفته افندی[31] شاید شرح  شرائع  یا شرح  المختصر النافع  محقق  حلی  باشد.: نسخه ای از آن، در کتابخانه سید محمدعلی روضاتی در اصفهان موجود است.[32]
3. الجوهرة فی نظم التبصرة؛ دو نسخه فقهی که در کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی در قم[33] موجود است.
4. المقتصر من المختصر؛ نسخه ای از آن در کتابخانه مجلس شورای اسلامی موجود است[34]. لازم  به  ذکر است  که  ابن  داوود در شرح  حال  خود[35] علاوه  بر آنچه  یاد شده ، از تعدادی  آثار دیگر در فقه  و عقاید و نحو و عروض  و منطق  یاد کرده  که  برخی  از آن ها منظوم  است. همچنین  به  گفته افندی،[36] سید حسین  مجتهد عاملی  رساله ای  مشتمل  بر روایاتی  از ائمه  (علیه السلام) به  ابن  داوود نسبت  داده  و از آن  در کتابش ، دفع المناواة عن  التفصیل  و المساواة نقل  کرده  است.

منابع:
ابن داوود حلی، حسین، رجال ابن داوود، نجف، مطبعة الحیدریة، ۱۳۹۲ هـ ق.
امینی، عبدالحسین، الغدیر، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۳۹۷ هـ ق.
حر عاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، بغداد، مکتبة الاندلس.
نرم افزار جامع فقه اهل بیت، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
-------------------------------------
پی نوشت:
[1] رجال ابن داوود، ص۵.
[2] دایره  المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دایره  المعارف بزرگ اسلامی، ج اول، تهران، 1369، ج 3، ص 484
[3] ابن  داوود حلی ، حسن ، کتاب  الرجال ، به  کوشش  جلال  الدین  حسینی  ارموی ، ج۱، ص۲۲۷، تهران ، ۱۳۴۲ش .
[4] ابن  داوود حلی ، سه  ارجوزه ، به  کوشش  حسین  درگاهی  و حسن  طارمی ، ج۱، ص۱۴۹، تهران ، ۱۳۶۷ش .
[5] ابن  داوود حلی ، سه  ارجوزه ، به  کوشش  حسین  درگاهی  و حسن  طارمی ، ج۱، ص۲۵۶، تهران ، ۱۳۶۷ش .
[6] رجال ابن داوود، ص۳
[7] ابن  داوود ابن  داوود حلی ، حسن ، کتاب  الرجال ، به  کوشش  جلال  الدین  حسینی  ارموی ، ج۱، ص ۷- ۸، تهران ، ۱۳۴۲ش؛ ابن  داوود حلی ، حسن ، کتاب  الرجال ، به  کوشش  جلال  الدین  حسینی  ارموی ، ج۱، ص۸۳، تهران ، ۱۳۴۲ش؛ ابن  داوود حلی ، حسن ، کتاب  الرجال ، به  کوشش  جلال  الدین  حسینی  ارموی ، ج۱، ص۴۵، تهران ، ۱۳۴۲ش.
[8] امل الآمل، ج ۲، ص۷۱.
[9] امینی ، عبدالحسین ، الغدیر، ج۶، ص۶ -۷، بیروت ، ۱۳۸۷ق .
[10] نجم الدین جعفر بن سعید بن حلی معروف به محقق حلی صاحب شرایع الاسلام(امل الآمل، ج ۲، ص۷۱)
[11] ابن  داوود حلی ، حسن ، کتاب  الرجال ، به  کوشش  جلال  الدین  حسینی  ارموی ، ج۱، ص۲۲۷، تهران ، ۱۳۴۲ش .
[12] مجلسی ، محمد باقر، بحارالانوار، ج۱۰۶، ص۱۲-۱۳، بیروت ، ۱۴۰۳ق / ۱۹۸۳م .
[13] رجال ابن داوود، ص۵.
[14] رجال ابن داوود، ص۱۰.
[15] الغدیر، ج ۶، ص۶ و ۷.
[16] در الغدیر، ج ۶، ص۶ و ۷«قاصم» ذکر شده.
[17] مجلسی ، محمد باقر، بحارالانوار، ج۱۰۴، ص۱۹۶، بیروت ، ۱۴۰۳ق / ۱۹۸۳م؛ شهید اول ، محمد، الاربعون  حدیثاً، ج۱، ص۷۷، قم ، ۱۴۰۷ق؛ حر عاملی ، وسائل الشیعه، ج۲، ص۷۱.
[18] مجلسی ، محمد باقر، بحارالانوار، ج۱۰۴، ص۱۹۶، بیروت ، ۱۴۰۳ق / ۱۹۸۳م ؛ افندی ، ریاض العلماء، به  کوشش  احمد حسینی ، ج۱، ص۲۵۴، قم ، ۱۴۰۱ق ؛ مجلسی ، محمد باقر،بحارالانوار، ج۱۰۵، ص۱۵۳، بیروت ، ۱۴۰۳ق / ۱۹۸۳م .
[19] ابن  داوود حلی ، حسن ، کتاب  الرجال ، به  کوشش  جلال  الدین  حسینی  ارموی ، ج۱، ص  ۳-۴، تهران ، ۱۳۴۲ش .
[20] نوری ، میرزا حسین ، مستدرک  الوسائل ، ج۳، ص۴۴۲، تهران ، ۱۳۲۱ق .
[21] ابن  داوود حلی ، حسن ، کتاب  الرجال ، به  کوشش  جلال  الدین  حسینی  ارموی ، ج۱، ص۴۶، تهران ، ۱۳۴۲ش .
[22] کلباسی ، ابوالهدی ، سماءالمقال  فی  تحقیق  علم الرجال ، به  کوشش  محمد علی  روضاتی ، ج۱، ص92-94، قم ، ۱۳۷۲ق ؛ بحرالعلوم ، محمد صادق ، مقدمه  بر کتاب الرجال  ابن  داوود حلی ، ج۱، ص۱۸، نجف ، ۱۳۹۲ق /۱۹۷۲م ؛ شوشتری ، محمدتقی ، قاموس الرجال ، ج۱، ص۶۳، قم ، ۱۴۱۰ق .
[23] ابن  داوود حلی ، سه  ارجوزه ، به  کوشش  حسین  درگاهی  و حسن  طارمی ، ج۱، ص  ۵۱ -۱۰۱، تهران ، ۱۳۶۷ش .
[24] همان، صص103-105.
[25] ابن  داوود حلی ، سه  ارجوزه ، به  کوشش  حسین  درگاهی  و حسن  طارمی ، ج۱، ص  ۱۸۳-۲۵۶، تهران ، ۱۳۶۷ش .
[26] ابن  داوود حلی ، حسن ، کتاب  الرجال ، به  کوشش  جلال  الدین  حسینی  ارموی ، ج۱، ص۱۱۲، تهران ، ۱۳۴۲ش .
[27] ابن  داوود حلی ، سه  ارجوزه ، به  کوشش  حسین  درگاهی  و حسن  طارمی ، ج۱، ص  ۲۵۶، تهران ، ۱۳۶۷ش .
[28] افندی ، ریاض  العلماء، به  کوشش  احمد حسینی ، ج۱، ص۲۵۷، قم ، ۱۴۰۱ق .
[29] ابن  داوود حلی ، سه  ارجوزه ، به  کوشش  حسین  درگاهی  و حسن  طارمی ، ج۱، ص  ۱۴۹-۱۷۳، تهران ، ۱۳۶۷ش .
[30] نقشبندی ، اسامه  ناصر و عامر احمد قشطینی ، المخطوطات  الفقهیة، ج۱، ص۲۳۲، بغداد، ۱۹۷۵م .
[31] افندی ، ریاض  العلماء، به  کوشش  احمد حسینی ، ج۱، ص۲۵۷، قم ، ۱۴۰۱ق .
[32] جامعه ، خطی ، ج۳، ص۱۶.
[33] مرعشی ، خطی ، ج۱، ص۵۰۹۰؛ همان، ج۱، ص۵۶۱۳؛ همان، ج۱، ص۲۸۵؛ همان،ج۱، ص۱۵.
[34] مدرسی  طباطبایی ، حسین ، مقدمه ای  بر فقه  شیعه ، ترجمه محمد آصف  فکرت ، ج۱، ص۱۰۹، مشهد، ۱۳۶۸ش .
[35] ابن  داوود حلی ، حسن ، کتاب  الرجال ، به  کوشش  جلال الدین  حسینی  ارموی ، ج۱، ص۱۱۲-۱۱۳، تهران ، ۱۳۴۲ش .
[36] افندی ، ریاض العلماء، به  کوشش  احمد حسینی ، ج۱، ص۲۵۳-۲۵۴، قم ، ۱۴۰۱ق.