ابداع سلبریتی ؛ تاریخی متفاوت از عرصۀ عمومی مدرن

ابداع سلبریتی ؛ تاریخی متفاوت از عرصۀ عمومی مدرن

سلبریتی ها محصول عصر اینترنت نیستند، بلکه در تمام دورۀ مدرن حضور داشته‌ اند، کتاب جدید آنتونی لیلتی، مورخ فرانسوی، کاوشی عمیق برای یافتنِ ریشه‌ های چیزی است که گاهی فکر می‌ کنیم فقط مختص زمانۀ ماست: سلبریتی‌ ها. لیلتی ما را به اروپای قرون ۱۸ و ۱۹ می‌ برد، تا به تماشای هیاهوی آدم‌ هایی بنشینیم که گاهی واقعاً بی‌ دلیل، به کانون توجهات تبدیل شده بودند. بازار داغ شایعات، مدهای عجیب و غریب، خاله‌ زنک‌ بازی‌ های بی‌ پایان و هوس‌ های گذرا. فضایی که گویا در تمام دوران مدرن به حیات خود ادامه داده است.

دارن ام. مک ماهون، لیترری ریویو تاریخِ درست و حسابی نه تنها روشنی بخش گذشته است، بلکه امروزِ ما را نیز روشن می کند. چنین تاریخی به ما اجازه می دهد جنبه هایی از اوضاع و احوال جاری خود را هم چون وضعی برآمده از تحولاتی درک کنیم که عمیق تر و غنی تر از دانسته هایمان هستند. اما همین تحولات وقتی آشکار می شوند، چنان واضح به نظر می آیند که تعجب می کنیم چطور از آن ها غافل بوده ایم. شاید بتوان گفت که تاریخِ درست و دقیق با آشکارساختن آنچه پیش رویمان پنهان بوده، راهی است برای آن که متوجه پاره ای از نقص هایمان شویم.

ابداع سلبریتی آنتوان لیلتی، کتابی است که دقیقاً چنین کاری می کند. کتاب واقعه نگاری ریشه ها و توسعۀ صنعت سرگرمی در دورۀ مدرن است و تبارشناسی ای از جهان رسانه ای مشاهیر و شخصیت هایی به دست می دهد که امروزه سرخط های خبری را به خود اختصاص داده و مباحث عمومی ما را پر کرده اند. بنا به استدلال لیلتی فرهنگ سلبریتی، به هیچ وجه محصولی مختص تحولات قرن بیستم، یا ناشی از نوعی نابهنجاری در عصری که اینقدر ستاره زده نبوده نیست، در واقع این فرهنگ از قرن هجدهم همراهمان بوده است. لیلتی می نویسد: «سلبریتی یکی از ویژگی های شاخص جوامع مدرن است». و از لحظۀ تولد این جوامع حی و حاضر بوده است.

در حقیقت، محققان دیگری نیز از همه شاخص تر فرد اینگلس و تام مول ریشه های سلبریتی را تا قرن هجدهم دنبال کرده اند، اما هیچ یک به شیوۀ جامع و جسورانۀ لیلتی عمل نکرده اند. او با در نظر داشتن تحولات دو سوی اقیانوس اطلس در دورۀ حساس شکل گیری دنیای مدرن، از ۱۷۵۰ تا ۱۸۵۰، در دامنه و گستره ای تحسین برانگیز کار کرده است. تمرکز اصلی او بر بریتانیای کبیر و فرانسه است که اصطلاح «سلبریتی» (یا (célébrité در آنجا و در قرن هجدهم، در مقایسه با رقبای قدیمی تری هم چون شخصیت برجسته (illustriousness)، خوشنام (fame)، پرافتخار (glory) و بلندآوازه (renown)، ظهور کرد. این واژۀ جدید برای توصیف پدیدۀ جدیدی به کار رفت؛ پدیده ای که نویسندۀ فرانسوی، نیکولاس شافور{ Sébastien Roch Nicolas: معروف به Chamfort (۱۷۴۱_۱۷۹۴)، نویسندۀ فرانسوی که به هجویه ها و کلمات قصارش معروف بود [مترجم]} آن را چنین تعریف کرد: «مزیت معروف بودن نزد کسانی که شما را نمی شناسند».

شافور با معضل آشنا بود. از نامه های او در نیمۀ دومِ قرن هجدهم چنین به نظر می رسد که ترقی سریعش در جمهوری پاریسی، در او نوعی بیزاری و نفرت خاص ایجاد کرد. چگونه می توان نزد کسانی شناخته شده بود که شما را نمی شناسند؟ سلبریتی، پنداری از صمیمیت است و در نگاه ناظران توهمی ایجاد می کند و به رغم همۀ مزیت هایش، نوعی بار بر دوش کسانی می شود که مورد توجه قرار می گیرند. این بار را شافور به طعنه «تنبیه شایستگی و مجازات استعداد» خواند.

لیلتی در تجزیه و تشریح شیوه های واکنش چه سلبریتی ها و چه هوادارانشان به این نیروی جدید و تحلیلِ معاصران از آن زبردست است. او با نشان دادن اینکه کسانی هم چون ولتر، ساموئل جانسون و ژان ژاک روسو، و بعدها بایرون، شاتوبریان و لیست با معضلِ شهرتشان دست به گریبان بودند، چهرۀ جدیدی از این شخصیت های نام آشنا ارائه می کند. در این میان، روسو که موضوع یک فصل طولانی و پرآب وتاب قرار گرفته، نقش برجسته ای ایفا می کند. در این فصل، لیلتی با به دست دادنِ تفسیری قانع کننده، زندگی و کار روسو را هم چون تلاشی بی نظیر تصویر می کند برای کنارآمدن با صعود ناگهانی اش در میان سلبریتی های اروپایی دهۀ ۱۷۵۰.

همچنین لیلتی به دسته ای از شخصیت ها توجه نشان می دهد که امروزه عمدتاً فراموش شده اند؛ کسانی هم چون وولانژ، هنرپیشۀ جُنگ های نمایشی، که وقتی ولتر، در ۱۷۷۸ داشت پیروزمندانه به پاریس بازمی گشت، پیش روی تماشاچیان عامه پسندِ خود در تئاتر واریتیز آمیوزانت نقش های اغراق آمیز بازی می کرد و قصه های پر آب وتاب تعریف می کرد تا اسباب خوشی جامعۀ اعیان را فراهم کند، خواجگان خوش آوازی{Castrati: به پسران خوش آوازی گفته می شد (به ویژه در ایتالیای قرن های ۱۶ تا ۱۸) که برای حفظ لطافت صدایشان اخته می شدند [مترجم]} نیز بودند، از جمله گوستاو فردیناند تندوچی، که چه روی صحنه و چه خارج آن، با جریان دائمی شایعات، رسوایی ها و روابط جنسی شان، خودش را در مرکز توجهات لندن نگاه می داشت. باور غیرقطعی بر آن بود که تندوچی با معشوقه اش فرار کرد و پدر فرزندی شد (یک بار به یکی از آن دون ژوان های سرخوش گفته بود: به لطفِ بیضۀ سومی که بطور معجزه آسایی از سرنوشت آن دوتا جان سالم به در برده بود). در نهایت، لیلتی به هنرپیشگان، خوانندگان و رقاصان بزرگ تئاتر و اپرا می پردازد؛ کسانی هم چون فرانسواژوزف تلما، آگوستین وستریس و ماری مادلن گیمار.

شاید امروز این نام ها کمتر از همکاران بریتانیایی شان دیوید گریک و سارا سیدون که به سرنوشت آنان دچارند ـ برایمان آشنا باشند. اما با آن که غالباً فراموش شدن، سرنوشت سلبریتی ها است، همۀ آن ها در زمانۀ خود شهرت و آوازه ای داشته اند. هنگامی که تلمای سالخورده سرانجام در ۱۸۲۶ درگذشت، حدود هشتاد هزار نفر در تشییع جنازه اش حضور یافتند. پرستندگانِ سیدون نیز چنان او را تعقیب می کردند که ناچار می شد برای جلوگیری از ورود آن ها به خانه اش در و پنجره ها را قفل کند (و البته ناکام بود). احمق ها را که نمی شود دک کرد.

این پرتره های فردی، خواندن کتاب را سرگرم کننده کرده است. اما نهایتاً تمرکز لیلتی چندان بر افراد نیست، بلکه بر فرایندها و شیوه هایی است که امکانِ مشهورشدن آنان را فراهم کرد: از اقتصاد تئاترها و فروش بلیط تا اختراع آگهی های دستی و ظهور برنامه ریزان نمایشی که با سرهم کردن داستان ها و توسعۀ روابط با عموم مردم، هیاهو می کردند. در مرکز چنین عمومیتی{publicité} (این اصطلاح هم واژه تراشی ای قرن هجدهمی است) چیزی قرار داشت که لیلتی آن را «نخستین انقلاب رسانه ها» در چاپ و فرهنگ بصری توصیف می کند. انقلابی که باعث ظهور روزنامه ها و نشریات شایعه پراکنی شد که از شایعات و کاریکاتورهای چهره های مشهور، کاسبی می کردند. خیمه شب بازی ها و نخستین موزه های مومی جهان، سلبریتی ها را در قالب سه بعدی به نمایش می گذاشتند و سوداگران مبتکر از فرصت های بازار برای قالب کردن تندیس های کوچک، مدال ها، فنجان ها، بشقاب ها و دیگر سوغاتی هایی بهره می بردند که تصویر ستارگان را بر خود داشتند.

نوع جدیدی از زندگی نامه و شرح حال و نیز آگهی های فوت، به ارضای تمایل افراد به سردرآوردن از تجربه های افراد مشهور کمک کرد؛ خدمات پستیِ در حال گسترش تأثیر مشابهی داشت. لیلتی با استفادۀ ماهرانه از نامه های به جا مانده از سلبریتی هایی هم چون تلما، رد پای نامه های هواداران و کوشش هایشان که گاه مضحک و گاه تراژیک است برای شناخت کسانی که نمی شناختند را دنبال می کند.

نتیجۀ همۀ این ستایش ها شکل جدیدی از شکوه بود. برخلاف خوشنامی، شهرت سلبریتی هیچ گاه مسئله ای صرفاً شخصی و محلی نبود، بلکه از فاصله ای دور تحقق می یافت؛ و برخلاف افتخارآفرینیِ قهرمانان، بلندآوازگان یا صاحب نامان کهن، لزومی نداشت که شهرت سلبریتی، بر پایۀ کارها یا فضیلت های بزرگ باشد. در واقع این شهرت به هیچ وجه، به شایستگی یا عظمت، متکی نبود. لیلتی به ظهور تبهکاران و اراذل سلبریتی توجه می دهد، کسانی هم چون کارتوش{Louis Bourguignon: معروف به Cartouche (۱۶۹۳_۱۷۲۱)، راهزنی معروف در فرانسه بود که بعدها فیلمی فرانسوی بر اساس داستانش ساخته شد [مترجم]}، ماندرین{Louis Mandrin: (۱۷۲۵ـ۱۷۵۵)، قاچاقچی و راهزنی معروف که رابین هود فرانسوی نیز خوانده می شد [مترجم]} و تروموی سمی که جذابیتشان به دلیل شخص خودشان بود، فارغ از آن که چه عملی مرتکب شده بودند.

لیلتی با ترسیم این تمایزها در اذهان معاصران و تبدیل سلبریتی به مقوله ای برای تحلیل، نشان می دهد که چگونه سلبریتی اساساً دموکراتیک بود، چون هر کسی می توانست به آن دست یابد؛ و دقیقاً با فردگرایی مدرن تطبیق می کرد، چون همدلی با افراد را برمی انگیخت نه همدلی با طبقات اجتماعی را. اما لیلتی بارها بر سرشت اساساً دو پهلوی چنین شهرتی برای سلبریتی ها و به همان اندازه برای جوامعشان تأکید می کند. شهرتی از این دست، با تجسم بخشی و نامتعارف جلوه دادن، افرادِ دور از دسترس را موضوع خیالبافی عموم می کند؛ مزایای بسیاری به آنان می بخشد، اما با تحمیل هزینه هایی هنگفت.

این شهرت اگر چه می توانست مزیتی برای قدرت سیاسی باشد نکته ای که لیلتی به خوبی با بررسی های خردمندانه نسبت به شخصیت های گوناگونی هم چون پاسکواله پائولی، جان ویلکس، جورج واشینگتن، میرابو، ناپلئون و گاریبالدی توضیح می دهد اما می توانست کاملاً نابودگر نیز باشد و باعث خصومت شود؛ مثلاً در مورد ماری آنتوانت که به هزینۀ مرگبار شهرتش پی برد.

لیلتی نشان می دهد که این ملکه، به سلبریتی و برای مدتی به شاهدخت مردم تبدیل شد. اما سلبریتی، شکل مدرنی از یک وضع است؛ و این وضعیت در اثر همطراز قرار دادن او با اهل مد (نویسندگان، هنرپیشگان و حتی تبهکاران) جایگاه سلطنتی اش را تضعیف کرد. او موضوع جذابیت و توجه عمومی شد؛ و چون محبوبیت سلبریتی ها همواره با احساسات تند و غالباً اروتیک و پیوندهای عاطفی برقرار می ماند، هم چون احساسات قلبی، ناپایدار است. ماری آنتوانت حتی هنگامی که زندانی و از مقام سلطنتی اش خلع شده بود، همچنان یک سلبریتی باقی ماند. اما او دیگر مد روز نبود. در مورد او این شهرت، مرگبار از آب در آمد.

لیلتی می نویسد: تبلیغاتی که افراد مشهور را در بر گرفته «جنبۀ غیرانتقادی عامۀ مردم است». این یکی از قوت های کتاب لیلتی است که نشان می دهد این جنبه، بخشی از سیاست عمومی و نگرش عمومی مدرن از هنگام پا گرفتن آن بوده است. لیلتی در پاسخ کسانی که این فضای عمومی را «محلی برای استدلال گری عقلانی و دوری از احساسات» در نظر می گیرند، فضایی هم چون یک سمینار فلسفی، می گوید که هیچ گاه چنین نبوده است. «در واقعیت، فضای عمومی مدرن در جوامع سرمایه داری و رسانه ای شده، بنا به طبیعتش، لبریز از هوا و هوس و به جهت احساسی، اشباع شده با علایق زودگذر و عاطفی هواداران و سلبریتی هایی است که آنان دوستشان می دارند؛ هوس هایی گذرا از عشق تا نفرت».

لیلتی استدلال می کند که ما باید این واقعیت را بپذیریم که هیچ دلیلی ندارد «به نوستالژی یک دموکراسی آرمانی پناه ببریم که هیچ گاه وجود نداشته است»، آن هم فقط به این دلیل که هیچ گفتمان عقلانی قوی تر از آنی ممکن نیست. زندگی، همان طوری که من دارم در ایالات متحده سپری اش می کنم، یعنی کشوری که در چنگ سلبریتی ای است که دولتمرد نیست، اما نقش یک دولتمرد را در تلویزیون (آن هم به شکلی افتضاح) بازی می کند، آسان است که قدری احساس حماقت کنم. پس از خواندن کتاب لیلتی امیدوار شدم، نه به توانایی های عقل، بلکه به چشم اندازی که نوید تغییر سلیقه ها و مدها را در خود دارد.

اطلاعات کتاب شناختی:

Lilti, Antoine. The Invention of Celebrity. Polity Press, 2017

پی نوشت :

✓ این مطلب را دارن ام. مک ماهون نوشته است و در آگوست ۲۰۱۷ با عنوان «Stargazing» در وب سایت لیترری ریویو منتشر شده است. وب سایت ترجمان در تاریخ ۲۰ شهریور ۱۳۹۶ آن را با عنوان «ابداع سلبریتی: تاریخی متفاوت از عرصۀ عمومی مدرن» و ترجمۀ علی کوچکی منتشر کرده است.

✓ دارن ام. مک ماهون (Darrin M. McMahon) نویسنده، پژوهشگر و استاد تاریخ در دانشگاه دارتموث آمریکاست.