خانواده در اندیشه و سیره عملی امام خمینی (ره)
به گزارش خبرنگار ضیاءالصالحین، نقش و ماهیت خانواده به عنوان مهمترین و اولین گروه اجتماعات بشری از زمان پیدایش انسان ها همواره مورد اهمیت و ارزش بوده است. تاثیر این نهاد بر پایداری و تعالی جامعه در همه ادوار تاریخی مورد توجه مسئولین حکومتی قرار گرفته است. قداست ارزش معنوی آن به گونه ای است که در دین اسلام بصورت گسترده و با جزئی ترین مسائل مربوط به ازدواج، فرزند و همسرداری صحبت شده است. همراه ما باشید تا با نظام خانواده در اندیشه و سیره عملی امام خمینی (رضوان الله علیه)» بیشتر آشنا شوید.
از طرفی نیز، معنای دین در زمان حکومت اسلامی نمود تازه ای یافت که نقش بی بدیل بنیانگذار آن در این بین قابل کتمان نیست. بطور طبیعی، دیدگاه، منش و سیره امام راحل نقش تعیین کننده ای در سیاست های جمهوری اسلامی دارد.
نگاه حضرت امام به مسئله خانواده نیز از مهم ترین این مباحث است که می توان گفت این نگاه بسیار ویژه و مترقی است. در همین راستا، با توجه به اهمیت خانواده از دیدگاه اسلام و نقش آن در تعالی جامعه با دکتر محمد عباس نژاد رئیس دانشگاه حضرت نرجس سلام الله علیها رفسنجان گفتگویی انجام دادیم که در ادامه تقدیم می گردد:
مطابق نظر امام خمینی (ره) در اسلام برای تشکیل خانواده مطلوب، اولین مسأله تأکید بر ازدواج است که در آن هدف های گوناگونی مد نظر است؛ در این مورد توضیح دهید؟
امام راحل در این خصوص می فرماید: «اسلام قبل از اینکه ازدواج بشود بین دو نفر، به او می گوید چه جور آدمی انتخاب کن؛ به او می گوید چه جور شوهری انتخاب کن. چه جورش را آنجا می گوید. چرا؟ برای اینکه این شوهر و زن مبدأ یک فرد است یا فردها، اسلام می خواهد این فرد را که به جامعه می خواهد تحویل بدهد صالح تحویل بدهد. قبل از اینکه این ها ازدواج کنند زن چه جور باید باشد، شوهر چه جور باید باشد، اخلاقش چه باشد، اعمالش چه باشد، او اخلاقش چه باشد، اعمالش؛ در چه خانواده ای تربیت شده باشد. بعد از اینکه ازدواج شد چه جور معامله کنند این دو نفر با هم؛ بعد از آنکه برای حمل پیدا شدند چه آدابی هست؛ برای زمان حمل چه آدابی هست، برای زاییدن چه آدابی هست، برای بچه داری چه آدابی هست. همه این ها برای این است که این موجودی که می خواهد از این دو موجود حاصل بشود، این یک موجود صالح در این جمعیت پیدا بشود تا صلاحیت در همه عالَم پیدا بشود.... اسلام انسان می خواهد درست کند و از قبل از اینکه ازدواج بشود شروع کرده است؛ از آنجا شروع کرده است، دستور داده است که چه کن، چه کن، چه کن؛ تا آنجایی که بچه به دنیا آمده؛ زمان شیر خوردن باید چه بکند، بعد در دامن پدر و مادر باید با این چه جور عمل بکنند، بعد در این مکتب خانه های کوچک- در این دبستانها- چه باید بکنند بعد در دبیرستانها، و معلم ها چه جور اشخاصی باید باشند، مربی اطفال چه اشخاصی باید باشند. بعد که رسید به آنجایی که مستقل شد، خودش با خودش سر و کار دارد که چه جور باید باشی، چه اعمالی باید بکنی، چه اعمالی باید نکنی. این برای این است که می خواهد یک افرادی در یک جامعه ای پیدا بشوند همه صالح باشند، صحیح باشند. اگر آنکه اسلام می خواست می شد- خوب یک مقدار شده یک مقدار نشده، بیشتر آن نشده- اگر آنی که اسلام می خواست می شد، نه دزدی تو کار بود نه خیانت تو کار بود، هیچ یک از این چیز هایی که هست حالا نبود، هیچ کس تعدی به دیگری نمی کرد. ما می خواهیم که یک همچو مطالبی پیدا بشود.» (1)
ملاحظه می شود که مطابق نظر امام خمینی (ره) در اسلام برای تشکیل خانواده مطلوب، اولین مسأله تأکید بر امر ازدواج است که در آن هدف ها چندی مد نظر ایشان است؛ از جمله:
✓ انتخاب همسر (چه مرد و چه زن). دقت در این مسأله و انتخاب مناسب، ضامن بقای خانواده و ماندگاری و استحکام شالوده تشکیل عائله و خانواده است و آسیب پذیری آن را در هر دوره و زمانی فرو خواهد کاست.
✓ در این انتخاب باید توجه شود که هر کدام از طرفین چه فردی فی نفسه و چه در مقایسه با یکدیگر از چه ویژگی هایی برخوردار باشند؛ اخلاقش، اعمالش، وضعیت فرهنگی و خانوادگی او چه باشد تا تناسب معقولی برای تشکیل یک خانواده مطلوب رقم زده شود.
✓ مرحله بعد از ازدواج و روابط متقابل طرفین و سلوک هر یک در زندگی مشترک و سایر مراحل از انعقاد نطفه گرفته تا دوران حمل، چه رفتاری و چه خورد و خوراکی و موقع وضع حمل و بعد از آن بچه داری که همه و همه از منظر امام خمینی مقدمه تولد یک انسان و سپس در خدمت پرورش فردی است که باید "صالح در این جمعیت پیدا بشود تا صلاحیت در همه عالَم پیدا بشود" و این که خود محصول یک خانواده مطلوب است، واضح است که چه امر مهم و تعیین کننده ای در سلامت زندگی انسان ها است.
دقت در انتخاب همسر
آیا هر مرد و زن به صرف این که یکی مرد و دیگری زن است، می توانند با هم زندگی مشترکی داشته باشند؟
در پاسخ به این پرسش، امام خمینی (ره) می فرماید: «اسلام، انسان ساز است؛ می خواهد انسان درست کند. قبل از این که شما ازدواج کنید به زن گفته است چه مردی را انتخاب کن به مرد گفته چه زنی را انتخاب کن آنی توجه به ویژگی های شریک زندگی که همه قوانین دنیا از آن غفلت دارند، هیچ توجه به آن ندارند اسلام به آن توجه دارد». می بینیم که امام صرف زن و مرد بودن را کافی نمی داند بلکه به چگونه بودن آنان نیز توجه کرده است. امام در نامه ای که به فرزندش، فریده مصطفوی، نوشته اند به این امر توجه نموده اند: «نامه شما واصل، از سلامت شما خوش وقت شدم. قبلاً جواب نامه شما را داده ام و تبریک امر خیر را گفته ام [ازدواج خانم فرشته اعرابی نوه امام] امید است خداوند تعالی برای آن ها سعادت و سلامت و خیر مقدر فرماید. مورد بسیار خوب است، لابد خود جوان را هم تحقیق کرده اند».
از محتوای نامه به دست می آید که در زندگی خانوادگی امام به این دستورالعمل اسلامی که با چه کسی باید ازدواج کرد اهتمام داشته و به آن عمل می کردند. نکته دیگری که از نامه امام استفاده می شود این است که ایشان خانواده داماد را می شناخته و مورد تأیید بوده است. پس توجه به این که خانواده های دختر و پسر، خانواده های خوبی باشند مهم است؛ اما کافی نیست؛ لذا امام این دغدغه را داشته که خود داماد چگونه جوانی باشد: «لابد خود جوان را هم تحقیق کرده اند.» با این که این احتمال را می داده است که در چنین خانواده ای جوان شایسته ای تربیت شده باشد.
در باره گزینش همسر و ملاک های آن از سوی معصومان علیهم السلام تأکیدات زیادی شده است. «انظُر اَینَ تَضَعُ نَفْسَکَ وَ مَن تُشْرِکُهُ فی مالِکَ و تُطْلِعُهُ عَلی دینِکَ وَ سِرِّکَ وَ اَمانَتِکَ؛ نگاه کن که وجود و هستی خود را در کجا قرار می دهی، چه کسی را شریک زندگی، محرم راز و امانت دار خود قرار می دهی». سخن امام، نشان گر عمق و ژرفای زندگی مشترک است؛ زیرا در آن، صحبت از تلاقی و پیوستن دو روح است.
ارزش و اعتبار خانه داری
خانه داری در عرف عام، در مقابل اشتغال به کار برده می شود. در این اصطلاح، اشتغال به معنای حضور در خارج از منزل و پرداختن به کاری معین در وقتی مشخص و با حقوق و مزایای تعیین شده است و متاسفانه در جامعه امروزی خانه داری نوعی حضور بی اجر و پاداش در محیط خانه دانسته شده که فایده چندانی بر آن مترتب نیست و نوعی بیکاری تلقّی می شود. دیدگاه امام در این زمینه چیست؟
باید ببینیم آیا اسلام هم خانه داری را کاری بی فایده و نوعی بیکاری می داند؟ یا خیر؟ امام در محیط خانواده، زن را محور اصلی تربیت انسان به شمار می آورد و دامان پاک مادران را اولین کانون تربیتی که سعادت و شقاوت انسان ها در آن رقم زده می شود، می داند؛ بنابراین به نظر امام، خانه داری از مهم ترین اشتغالات محسوب می شود که کمتر کاری به اهمیّت آن است. خانم فریده مصطفوی از نوادگان امام می گوید: «نوه های آقا همه شلوغ بودند، امام به دختر من که از شیطنت بچه خود گله می کرد می گفتند: من حاضرم ثوابی که تو از تحمل شیطنت حسین می بری، با ثواب تمام عبادات خودم عوض کنم».
امام به فرزندانش سفارش می کنند که هوای مادرشان را داشته باشند. «مادران گرچه همه نمونه اند، لکن بعضی از آنان از ویژگی های خاصی برخوردارند و من در طول زندگی ما مادر محترم تو و خاطراتی که از او در شب هایی که با اطفال خود می گذراند و در روز ها نیز دارم، او را دارای این ویژگی ها یافتم. اینک به تو ای فرزند [سید احمد خمینی] و به سایر فرزندانم وصیت می کنم که کوشش کنید در خدمت به او و در تحصیل رضایت او پس از مرگ من، همان گونه که او را از شما راضی می بینم در حال زندگی و پس از من بیشتر در خدمتش بکوشید».
در اعتبار و ارزش خانه داری همین بس که امام حاضر است تمام ثواب عبادت خود را با ثواب خانه داری نوه اش عوض کند. جای تأسف نیست که جامعه اسلامی از این مبانی بسیار مهم اسلامی که می تواند راه گشای بسیاری از مشکلات خانوادگی که به خاطر اشتغال زنان در خارج از منزل به وجود می آید، بی اطلاع باشد. این بدان معنا نیست که امام با اشتغال زنان در خارج از خانه مخالف باشد؛ بسیاری از خانم ها به خاطر این که خانه داری را نوعی کلفتی و بردگی می دانند، برای آزادی و مفید نشان دادن خود به کار های بیرون از خانه روی می آورند و می بینیم که این گرایش در میان خانم ها، روز به روز افزوده می شود.
نکته دیگری که از سیره عملی امام استفاده می شود این است که اهمیت دادن به کار های داخل خانه و محترم شمردن آن، سبب می شود که زن نسبت به وظیفه خویش در قبال خانواده که هماهنگ با فطرت، سلیقه و توانایی آنان است دچار شک و تردید نشود.
در اولویت بودن خانواده
با توجه به اینکه امام راحل مشغله های زیاد و مهمی داشت و با آن همه دردسری که برای امام به وجود می آوردند، آیا امام وقتی را برای خانواده خود در نظر می گرفتند؟
امام در هیچ شرایطی از خانه و خانواده غافل نبوده است، برای آن ها نامه می نویسد و مرتب خانواده را در جریان کار های خود قرار می دهد و از احوال آن ها نیز با خبر می شود. امام در نامه ای به همسرش می نویسد: «مرقوم شما پس از مدت ها انتظار واصل شد [همسر امام برای دیدن اقوام به ایران آمده بود] مثل این که شما از نجف که خارج شدید دیگر از فکر ما ها بیرون رفتید و خیال نکردید از دیر آمدن کاغذ، ما نگران می شویم. در هر حال ان شاء الله تعالی خوش و سالم باشید. ما ها بحمدالله تعالی سلامت هستیم و می گذرانیم از سلامت خودتان ولو به دو کلمه ما را در هر هفته یا لااقل در هر دو هفته مطلع کنید».
وقتی این نامه امام را می خواندم به یاد آن جمله دختر امام افتادم که فرموده بود: «امام چیزی را از ما نمی خواست، مگر این که خودش قبلاً آن را انجام داده بود؛ لذا کنجکاو شدم به تاریخ نامه های ارسالی از امام که برای خانواده محترم شان فرستاده بود، دقت کنم؛ دیدم بسیار پیش آمده که امام هر هفته از نجف برای خانواده خود نامه ای فرستاده است. مثلاً در فروردین ۱۳۵۱، سوم فروردین به احمد آقا، چهارم فروردین به دخترش فریده و احمد آقا، سیزدهم فروردین به احمد آقا و بیست و هفتم فروردین به احمد آقا که احوال همه خانواده را جویا شده است».
امام خمینی (ره) در مناسبت ها و اعیاد بیش از پیش به فکر خانواده بودند. در میان نامه های امام به چند نامه برمی خوریم که عید را به خانواده تبریک گفته و برای هریک عیدی نیز فرستاده است: «احمد عزیزم مرقوم مورخ ۱۰ صفر واصل، سلامت و سعادت شما را خواهانم و مبلغ یک هزارتومان فرستادم برای عیدی شما و خانم محترمه و سه دختر [دختران امام] هر یک، دویست تومان». اهتمام امام به خانواده و در اولویت قرار دادن آن، برای بسیاری از خانواده ها می تواند الگوی خوبی باشد. کم نیستند کسانی که به خاطر کار های اقتصادی، تحقیقاتی و… خانه و خانواده را به کلی فراموش کرده اند که مشکلات جبران ناپذیری را در پی داشته است.
مهرورزی و اظهار آن به همسر
یکی از مواردی که موجب آسیب جدی در روابط زناشویی می شود، این است که زن یا مرد، احساس کند همسرش نسبت به او بی توجه و یا نسبت به گذشته کم علاقه شده است. مرد یا زنی که چنین تصوری را از طرف مقابل در ذهن داشته باشد، احساس بی ارزشی و پوچی خواهد کرد که در نهایت این بی توجهی و بی محبّتی، زمینه ساز تنش و اختلاف می شود، سیره عملی امام خمینی را در این زمینه بیان کنید؟
امام (ره) نامه ای خطاب به همسرش دارد که می توان از لابه لای آن به رابطه ای سرشار و لبریز از محبّت ایشان با همسرش پی برد: «تصدقت شوم، الهی قربانت بروم، در این مدت که مبتلای به جدایی از آن نور چشم عزیز و قوت قلبم گردیدم، متذکر شما هستم و صورت زیبایت در آیینه قلبم منقوش است. عزیزم، امیدوارم خداوند شما را به سلامت و خوش در پناه خودش حفظ کند. [حال] من با هر شدتی باشد می گذرد؛ ولی به حمدالله تاکنون هرچه پیش آمد، خوش بوده و الان در شهر زیبای بیروت هستم. حقیقتا جای شما خالی است، فقط برای تماشای شهر و دریا خیلی منظره خوش دارد. صد حیف که محبوب عزیزم همراهم نیست که این منظره عالی به دل بچسبد. هر حال، امشب، شب دوم است که منتظر کشتی هستیم. از قرار معلوم و معروف، یک کشتی فردا حرکت می کند، ولی ما ها که قدری دیر رسیدیم، باید منتظر کشتی دیگر باشیم. عجالتا تکلیف معلوم نیست، امید است خداوند به عزت اجداد طاهرینم، که همه حجاج را موفق کند به اتمام عمل. از این حیث قدری نگران هستم، ولی از حیث مزاج بحمدالله به سلامت. بلکه مزاجم بحمدالله مستقیم تر و بهتر است. خیلی سفر خوبی است، جای شما خیلی خیلی خالی است. دلم برای پسرت [سیدمصطفی] قدری تنگ شده است. امید است که هر دو به سلامت و سعادت در تحت مراقبت آن عزیز و محافظت خدای متعال باشند. اگر به آقا [پدر همسر امام] و خانم ها [مادر و مادربزرگ همسر امام] کاغذی نوشتید، سلام مرا برسانید. من از قبل همه نایب الزیاره هستم. به خانم شمس آفاق [خواهر همسر امام] سلام برسانید و به توسط ایشان به آقای دکتر [علوی] سلام برسانید. به خاور سلطان و ربابه سلطان سلام برسانید. این نامه توانسته دورنمایی از زندگی خانوادگی امام را به تصویر بکشد. زندگی خانوادگی امام، حکایت از آن دارد که احساس عاشقانه نه تنها حفظ که روز به روز تقویت و جوانه های بیشتری برای شکفتن پیدا کرد است. امام در نهاد خانواده و کنار همسر به آن آرامش و سکون و محبّتی که خداوند نوید آن را داده رسیده است. حالا که از آن شهری با صفا که جویبار های عشق و محبت در آن جاری و نسیم آرامش در آن می وزد، دور شده، بی تابی می کند. هیچ شهر و منظره زیبایی حتی عروس خاورمیانه لبنان نمی تواند به دل امام بچسبد. “صد حیف که محبوب عزیزم همراهم نیست که این منظره عالی به دل بچسبد». /422/403/م
پی نوشت:
1: (صحیفه امام، ج. ۵، ص. ۳۲۷ و ۳۲۸)
مطالب مرتبط
