از اسرار اربعین چه می دانید؟

از اسرار اربعین چه می دانید؟

در این نوشتار قصد داریم اسرار اربعین را در کلام حجت الاسلام و المسلمین دکتر رضا الهی منش، استاد دانشگاه ادیان و مذاهب بررسی کنیم، با ضیاءالصالحین همراه باشید تا در مورد اسرار اربعین بیشتر بخوانید.

بیشتر بخوانید : اربعین حسینی - ویژه نامه چله اندوه

واقعا چرا برای امام حسین علیه السلام 40 روز پس از شهادت ایشان مراسمی ویژه می گیریم؟ چرا مثلا ۳۰روز بعد مراسم خاصی نمی گیریم؟ اصلا چرا عدد۴۰ در روایات، دعاها و اذکار و حتی مراحل کمال عرفانی از اهمیتی به سزا برخوردار است؟ چرا بر چله نشینی تأکید شده است؟ چرا در 2 آیه شریفه از قرآن به میقات 40 شبه حضرت موسی علیه السلام اشاره شده است؟ اصلا آیا راز و رمزی در اعداد نهفته است؟ مثلا چرا باید هنگام دعا خواندن تعداد مشخصی از دعا ها را خواند؟ مثلا 7 بار ذکر شریف یا «ارحم الراحمین» یا 70 بار سوره مبارکه حمد برای شفای بیمار یا...؟

پاسخ این سؤالات را از زبان حجت الاسلام والمسلمین دکتررضا الهی منش، استاد دانشگاه ادیان و مذاهب می شنویم. البته باید برای خواندن این متن کمی حوصله داشته باشید؛ چرا که اصطلاحات و تعابیر به کار رفته در آن ممکن است در ابتدا برایتان سنگین باشد، ولی هرچه مصاحبه پیش رود، متوجه مبحث و معانی که پشت اعداد وجود دارد، خواهید شد.

می دانیم که عدد ۴۰ در ادعیه و اذکار از اهمیتی به سزا برخوردار است. به نظر شما اهمیت و خاصیت این عدد و چرایی تکرار اذکار و آیات در تعداد مشخص در چیست؟

یکی از سوال هایی که جناب عالی طرح کردید نقش اعداد در هستی است. از جمله عدد ۴۰ و، چون این ایام هم تناسب دارد با این مباحث و ما اربعین را در پیش داریم، مناسب است نقش تکوینی اعداد در هستی و نقش تکوینی عدد ۴۰ و ارتباطش با اربعین امام حسین علیه السلام تبیین شود.

از نگاه عرفان اسلامی، اساس هستی یک حقیقت واحد است که همه ی ظهورات از اوست. او همه جا را پر کرده است و همه ی موجودات و مراتب هستی ظهورات او هستند. اگر این حقیقت را بخواهیم با عدد تعبیر کنیم، عدد یک نزدیک ترین تعبیر برای بیان آن حقیقت است؛ زیرا تکثر اعداد در واقع تکثر همان واحد و تکثر عدد 1 است. به عبارتی عدد دو، دو تا یک است و عدد سه، سه تا یک؛ لذا از این جهت اساس همه ی اعداد «یک» است. اما آنجا که بحث پیدایش و تکثر مطرح می شود از نگاه عرفانی ابن عربی، منشأ پیدایش کثرات عدد ۳ است یا به عبارتی سه چیز منشأ پیدایش کثرات در عالم است:

اول: ذات الهی

دوم: تجلی الهی در قالب فاعلیت 

سوم: تجلی الهی در قالب قابلیت که البته این دو تجلی آخری از خودشان به تنهایی چیزی ندارند هرچه دارند از همان اولی است. پس همین است که می گوییم اساس هستی همان عدد یک است. این جنبه فاعلی و جنبه قابلی هم دو ظهور از ظهورات حق هستند.

مولوی در مثنوی می گوید:

آن یکی جودش گدا آرد پدید / وان دگر بخشد گدایان را مزید

با یک جنبه از جودش، نقش فاعلی را ایفا می کند و گدا می آفریند. منظور از گدایان، اعیان ثابته هستند و همان جنبه قابلی موجودات که فیض را قبول می کنند. این گدا همان تعبیر عین ثابته در عرفان است که صورت پیش از خلقی موجودات است. آن جنبه از ظهور حق که جنبه ایجادی است به صورت فیض اقدس باعث شده اعیان ثابت ایجاد شود.

ممکن است مخاطبان ما با یک سری از اصطلاحات عرفانی آشنایی چندانی نداشته باشند؛ لذا در مورد اعیان ثابته توضیح بدهید.

بله. خداوند متعال با یک جلوه اش در قالب فیض اقدس، ظهور پیدا می کند و اثر این ظهور عبارت است از پیدایش اسماءالله و اعیان ثابته. سپس با ظهور دیگر می آید این قابلیت ها را به فعلیت تبدیل می کند. یعنی هر عین ثابتی یک قابلیتی دارد. خداوند با فیض مقدس خود این قابلیت ها را در خارج محقق می کند. تعریف اجمالی اعیان ثابته این است که وجود پیش از خلق موجودات است، که زمان ندارد و ازلی است.

یعنی آنچه در عالم روح بوده پیش از تجسم آنها؟

فراتر از عالم روح است. اعیان ثابته مرتبه ای از موجوداتند که پای مخلوق در کار نیست. روح هم یک مخلوق است. روح، نفس و اجسام مادی همه مخلوق هستند.

جهان خلقت 3 مرحله دارد:

1: جهان ارواح

2: جهان انفاس

3: جهان ماده.

این ها در طول هم هستند، اما همه مخلوق اند و همه ی این ها وجود پیش از خلقی دارند. حتی روح! که به این وجود پیش از خلقی، اعیان ثابته می گویند.

3 تا سوال از شما می پرسم که جواب آن را بگویید.

سوال اول: خدا پیش از این که مخلوقی را بیافریند علم دارد که چه می خواهد بیافریند؟ پاسخ بله است.

سوال دوم: این علم خدا از چه زمانی است؟ پاسخ: ازلی است.

سوال سوم: می شود بگوییم کسی عالم است، اما معلومی در کار نباشد؟! مثل این که بگوییم کسی پدر است، اما فرزندی در کار نباشد! نمی شود کسی پدر باشد، ولی فرزند نداشته باشد. این ها مفاهیم اضافی و نسبی هستند پس عالم بودن، بدون معلوم محقق نمی شود.

اگر می گوییم خدا از ازل عالم است پس باید از ازل معلوم هم موجود باشد پس من و شما که از ازل معلوم خداوند هستیم پس از ازل وجود داشتیم. آن وجود پیش از خلقی ما را در عرفان، عین ثابت یا وجود علمی می گویند که غیر از وجود عینی است.
عدد 1 نماینده وحدت ذات پروردگار است، اما عدد 3 در واقع شروع کثرت است. یعنی کثرت در هستی از عدد 3 شروع می شود.

این اعداد یک صورت ظاهر دارند و یک صورت باطن. هر چیزی که به آن شی اطلاق شود یک عین ثابتی دارد، هر چیزی غیر از عدم. مثلا قلمی که در دست شماست، در یک سطح در ذهن سازنده آن وجود داشته با همه جزئیاتش. پس هر چه به آن شی اطلاق شود، باطنی دارد. باطن باطن دارد و باطن باطن باطن و... در یک تعبیری می گویند 7 باطن دارد و در تعبیر دیگر می گویند 70 باطن دارد.

پس باز می رسیم به مبحث اعداد!
بله و من می خواهم بگویم عدد هم یک شی ء است که باز هم باطن دارد. گاهی می گوییم مثلا یک عدد پرتقال، اینجا عدد مهم نیست بلکه آن شی ء شمارش شده مهم است. گاهی هم می رویم سراغ خود عدد. عدد یک، عدد ۳، عدد۴ و... این هم یک شی ء است و عین ثابت دارد. از ظاهر اعداد به زبان ها و شکل های مختلف که بگذریم این ها یک باطن دارند که باطن آن ها در همه ملیت ها یکسان است.

عدد یک برای خودش باطنی دارد که به ذات الهی می رسد. عدد سه باطنش به مراتب هستی یعنی ذات الهی، قابلیت و فاعلیت می رسد؛ که البته فاعلیت و قابلیت هم جلوه های همان ذات الهی هستند. برای مثال چوب وجود دارد، ولی اگر فاعلیت نجار نباشد، هیچ گاه این چوب شکل در یا کمد پیدا نمی کند. پس برای پیدایش کثرت، هم ذات الهی لازم است و هم جنبه فاعلی و هم جنبه قابلی. پس رمز عدد 3 این قضیه است.

اما عدد 7! آن هم برای خودش رمز و سری ملکوتی دارد. یکی از اسرارش آسمان هاست که هفت تاست. زمین ها، درهای جهنم، مراتب باطن انسان، این ها هم هفت تا هستند، اما مراتب باطن انسان یعنی نفس، قلب، عقل روح، سر، خفی و اخفی و... برویم تا برسیم به مرتبه اسماءالله اما امهات (مهم ترین) اسماءالله هم هفت تا هستند:حی، علیم، قدیر، مرید، سمیع، بصیر و متکلم.

پس برای پیدایش هر موجودی این هفت تا دست به دست هم می دهند. هر موجودی مظهر حیات است حتی موجوداتی هم که به نظر ما جان ندارند و جماد هستند از نگاه قرآن زنده اند. قرآن می فرماید: هیچ ذره ای از ذرات عالم نیست مگر این که تسبیح گوی حق است و شما آن را نمی بینید. اگر تسبیح گوی هست پس حیات، علم، قدرت و اراده دارد و سمیع، بصیر و متکلم است. این هفت امهات اسماء در هر موجودی هستند.

پس به این علت است که در اذکار و ادعیه به عدد۷ تأکید شده است؟ بله در روایات است که اگر ۷۰ یا ۷ بار سوره حمد را بر مرده بخوانید و مرده زنده شود تعجب نکنید.

حالا برویم سراغ عدد۴۰! عدد۴۰ هم یک شی ء است پس، چون شی ء است باطن دارد. باطن آن چیست؟ عین ثابت دارد. عین ثابته آن چیست؟
عدد۴۰ را که به زبان می آوریم یا روی کاغذ می نویسیم این ها امور اعتباری هستند پس برای من نوعی مفهوم چهل را می رسانند. زبان مانند رسم الخط، امری اعتباری است پس قراردادی هستند و به همین دلیل از ملتی به ملت دیگر فرق می کنند، اما عدد۴۰ یک واقعیتی دارد که برای همه یکسان است.

واقعیت آن بیانگر رمزوراز این عدد است؟ بله.

واقعیتش همان عین ثابت آن است؟ نه این واقعیت درجات دارد تا می رسد به عین ثابت آن. باطن این امور ظاهری یکی  دوتا نیست. این باطن به یک تعبیر، یکی است به یک تعبیر هفت تا، هفتاد تا، هزار و یک... و به تعبیر دیگر بی نهایت است. تازه خود عین ثابت هم نهایت نیست بالاتر از عین ثابت اسماءالله است. هر شی ء یک رب دارد و رب آن یکی از اسماءالله است.

این است که بزرگان فرمودند: اگر توجه کنید دست بی وضو حتی به کرم یا به هر شیئی نمی زنید، چون آن شی ء ظهور اسماءالله و بلکه خودش یکی از اسماءالله است.

هر چیزی یک واقعیت دارد که آن واقعیت وابسته به اعتبار نیست و از ملتی به ملت دیگر فرق نمی کند. نمونه ای از این واقعیات که مورد بحث ماست عدد۴۰ است.

هیچ پیامبری به نبوت نرسیده مگر در ۴۰سالگی. چهل در واقع حقیقتی است که انسان را به کمال می رساند. نهایت کمال انسان ۴۰ سالگی است. بعدا هر چه به دست می آید همان یافته های تا ۴۰سالگی است که ممکن است شکوفا شود. نبوت انبیا در ۴۰سالگی و کمال سلوکی انسان در ۴۰روز است. اگر کسی ۴۰روز اخلاص بورزد می تواند به کمال برسد. در حدیثی از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم که شیعه و سنی ذکر کرده اند آمده است: هرکس ۴۰روز اخلاص ورزد و اعمال خود را برای خدا خالص کند، خداوند چشمه های حکمت را از قلبش به زبانش جاری می کند.

این روایت می تواند به میقات ۴۰شبه حضرت موسی علیه السلام هم اشاره داشته باشد؟ بله عرض کردم آن هم هست. در واقع حقیقتی است به نام تأثیر ۴۰ که موسی علیه السلام هم برای رسیدن به کمال باید این ریاضت و بندگی ۴۰شب را انجام دهد. 2 بار هم در قرآن بر آن تأکید شده؛ آیات۵۱سوره بقره و ۱۴۲سوره اعراف.
بله و درباره عدد۴۰ گفته شده که ۴۰سال طول کشید تا گل آدم سرشته شد و نفس به آن تعلق گرفت. خداوند در چند جا دراین باره می فرماید که ما آدم را از خاک آفریدیم. در جای دیگر می گوید از گل آفریدیم و در جای دیگر می گوید که شما را از حما مسنون یعنی گل بدبو آفریدیم! درواقع این مراحلی است که بر انسان گذشته تا دمیده شدن روح و تعلق نفس انسان به این پیکره.
باز در مورد عدد۴۰ روایت هست که اگر کسی تا ۴۰ سالگی خطایی مرتکب شود، فرشتگان کاتب اعمال مأمور هستند با مسامحه با او برخورد کنند و اگر کسی از چهل بگذرد خدا دستور داده با عدم مسامحه و سختگیری با او برخورد کنند.

پس می توانیم بگوییم خوش به سعادت کسانی که قبل از ۴۰سالگی از دنیا بروند؟ حتما مورد عفو الهی قرار می گیرند، چون بعد از چهل کار برای ما سخت خواهد شد. نه نمی توان این گونه گفت. اگر کسی بعد از ۴۰ سالگی بندگی را ادامه دهد و شروع کند به انتشار دستاورد هایی که قبل از ۴۰سالگی داشته این توفیقی است که خدا نصیب او کرده است. از این رو تقاضای مرگ مکروه است گرچه مستحب است انسان پیوسته برای مرگ آماده باشد.

باز در مورد اسرار عدد۴۰ این است که انسانی که از دنیا می رود در اوائل فوت، روح با بدن انس دارد، ولی این انس رفته رفته کم می شود، اما در روز چهلم این روح دوباره اجازه دارد به بدن سر بزند و این که چهلم می گیرند به این دلیل است. در روایات آمده که روح ۴۰روز بعد از فوت فرد به قبر او سر می زند.

اما راجع به اربعین امام حسین علیه السلام. یک تفاوت اساسی که بین اولیای الهی به ویژه چهارده معصوم علیهم السلام با بقیه انسان ها هست این است که آن ها روحشان پیوسته بر جسم شان اشراف دارد و مثل بقیه مردم نیستند. در ابتدای کتاب کامل الزیارات آمده که حضرت امام حسن علیه السلام محضر جدشان پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم مشرف بودند و پرسیدند: یا جداه! ثواب زیارت شما چیست؟

حضرت در پاسخ یک قاعده کلی فرمودند که هر کس مرا در حیاتم و در مماتم و هر کس پدرت را، برادرت را و تو را در حیات و ممات زیارت کند، بهشت بر او واجب است. بعد فرمودند اگر کسانی بعد از مرگ من به مدینه بیایند خودم سلام آن ها را پاسخ خواهم داد.

این خاصیت ویژه تشرف به حرم اهل بیت علیه السلام است پس نگوییم از همین جا سلام می دهم! چه فرقی می کند؟ در این احادیثی که در کتاب کامل الزیارات آمده پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم می فرمایند که من خودم جواب سلام آن ها را می دهم.

پس می توانیم بگوییم این است راز اعتقاد ما شیعیان که برای زیارت مقابر مقدسه مخصوصا حرم اهل بیت علیه السلام حرکت قائل هستیم و خیلی ها مثل وهابیت به این احترام اعتقادی ندارند و حتی به همین دلیل ما را مشرک می خوانند. این اعتقاد ما طبق فرموده حضرت رسول اکرم صلی الله علیه وآله وسلم است که حیات و ممات آن ها مثل افراد عادی نیست و این فلسفه زیارت رفتن ماست؟

بله مبحث ما این است که اولیای الهی مخصوصا حضرت رسول اکرم صلی الله علیه وآله وسلم و اهل بیتش روحشان پیوسته بر جسم شان اشراف و احاطه دارد. ازاین رو رسول خدا فرمود: اگر به مدینه مشرف شدید خودم جواب سلام شما را می دهم لذا در اذن دخول زیارت نامه های ائمه هست که اشهد مقامی و تسمع کلامی و ترد سلامی. این برگرفته از حدیث نبوی است. در ادامه حضرت فرمودند: اگر از دور به من سلام کنید سلام شما را به من می رسانند. پس تفاوت است بین سلامی که از دور باشد و مشرف شدن به زیارت ایشان.

بله و حتی دو زیارت نامه جداگانه برای حضرت رسول اکرم صلی الله علیه وآله وسلم در کتاب مفاتیح الجنان آمده یک زیارت هست که مخصوص تشرف به حرم حضرت رسول اکرم صلی الله علیه وآله وسلم در مدینه و زیارت دیگر از راه دور است؛ زیارت حضرت رسول اکرم صلی الله علیه وآله وسلم من بعید یا از راه دور.

بله و عرض ما این است با توجه به این که ارواح ائمه معصومین علیه السلام حتی بعد از مرگ پیوسته بر جسم شان تعلق دارد پس چه معنایی دارد که زیارت امام حسین علیه السلام در اربعین ثواب خاص دارد؟ جوابی که به نظر می آید این است که روح امام حسین علیه السلام یک توجه ویژه ای پیدا می کند. خداوند متعال عنایت ویژه ای به روح امام حسین علیه السلام دارد که این عنایت ویژه اثرش به زائران او سرایت می کند. انگار که روح ایشان در چهلم یک نورانیت ویژه ای پیدا می کند که غیر از آن نورانیتی است که پیوسته برای روح امام است یعنی آثار و خیرات و برکاتی که از قبر آن حضرت در چهلم برای همه خلایق آشکار می شود، لطف ویژه ای از سمت خداوند متعال به زائران امام حسین علیه السلام است.

منبع: روزنامه جام جم