نجات بشریت رمز جاودانگی‌ حماسه‌ عاشورا

نجات بشریت رمز جاودانگی‌ حماسه‌ عاشورا :

تحقیق ، بررسی و تحلیل رمز جاودانگی حماسه عاشورا و این که چه سرّی در خلق و ایجاد این حماسۀ جاوید نهفته است که تا امروز، به عنوان حماسه ای ماندگار در تاریخ بشر، مطرح گردیده و وجدان های بیدار و آگاه ، پس از گذشت هزار و چند صد سال ، هم چنان آفرینندگان این حماسۀ عظیم راستایش می کنند و در نهضت ها وحرکت های اصلاحی خود ، از این حماسه ، الهام می گیرند ، نیازمند بررسی همه جانبۀ این حماسۀ عظیم است .

پیشنهادی:
تاسوعا - ویژه نامه علمدار نینوا، حضرت عباس علیه السلام
ویژه نامه خورشید بر نیزه/ ویژه عاشورای حسینی(علیه السلام)

مقـــدمـــــــه :

تحقیق ، بررسی و تحلیل رمز جاودانگی حماسه عاشورا و این که چه سرّی در خلق و ایجاد این حماسۀ جاوید نهفته است که تا امروز، به عنوان حماسه ای ماندگار در تاریخ بشر، مطرح گردیده و وجدان های بیدار و آگاه ، پس از گذشت هزار و چند صد سال ، هم چنان آفرینندگان این حماسۀ عظیم راستایش می کنند و در نهضت ها وحرکت های اصلاحی خود ، از این حماسه ، الهام می گیرند ، نیازمند بررسی همه جانبۀ این حماسۀ عظیم است .
در این جا ما نیز در حد بضاعت اندک خود و به جهت ادای تکلیف نسبت به خون پاک حماسه سازان عاشورا به ویژه سید و سرور شهیدان ، حضرت ابا عبدالله الحسین (علیه السلام) ، کوشیده ایم رمز جاودانگی این حماسه را از ابعاد مختلف ، مورد بررسی و مداقّه قراردهیم .
بی شک ، راز و رمز جاودانگی حماسۀ عظیمی مانند حماسه عاشورا را نمی توان فقط مدیون یک عامل دانست بلکه در جاودانه ماندن این حماسۀ پرشور، عوامل متعددی دخیل بوده اند و لذا در این مقاله سعی کرده ایم به برخی از این عوامل اشاره کنیم و به شرح و بسط آنها بپردازیم .
از جمله عوامل مؤثری که در جاودانگی حماسه عاشورا ، مورد بررسی و تحلیل قرارگرفته اند ، عوامل ذیل است :
الف ـ وعدۀ الهی برای حیات ابدی شهیدان و نقش آن در جاودانگی حماسه عاشورا.
ب ـ انگیزۀ الهی در خلق حماسه عاشورا که به جاودانگی آن انجامید.
ج ـ نقش رهبری در جاودانگی حماسه عاشورا.
د ـ نقش ائمۀ معصومین (علیهم السلام) : در جاودانه ماندن حماسه عاشورا.
ه ـ نقش حضرت زینب سلام الله علیها در جاودانه ماندن حماسه عاشورا.
سرانجام ، نتیجۀ بررسی و تحلیل صورت گرفته نیز دلالت براین امر دارد که مجموعۀ عوامل مذکور، سبب گردیدند تا حماسه عاشورا هم چنان در عرصۀ گیتی و برای تمام نسل ها و وجدان های آگاه و بیدار، جاودانه بماند.
البته ما در این مقال داعیه آن را نداریم که توانسته ایم جاودانگی حماسه عاشورا را رمز گشایی نماییم ، بلکه در حد بضاعت طبع ، کوشش نموده ایم به برخی از رموز جاودانه ماندن این حماسۀ عظیم ، اشاره ای داشته باشیم ، باشد که مورد عنایت ارباب علم و فضل قرار گیرد.

رمز جاودانگی

بی تردید، یکی از وقایع مهم تاریخ اسلام ، واقعۀ عاشوراست ؛ که پس از گذشت هزار و چهار صد سال ، هنوز به عنوان حماسه ای جاوید، مطرح می باشد و در صفحات حجیم تاریخ بشر ، به بوتۀ فراموشی سپرده نشده و نوشتن ، سخن گفتن و هر حرکتی در مورد این حماسه عظیم هم چنان برای نویسندگان ، سخنرانان و رهبران نهضت های اسلامی ، در این جملۀ پرمعنا تجلّی یافته است که : «کل یوم عاشورا وکل ارض کربلا».
آری ، برای هرانسان آزاده ای ، هر روز ، عاشورا و هر سرزمینی ، کربلاست . این که چرا هر روزی ، عاشورا و هر سرزمینی ، کربلا به شمار می رود؟ و چرا حماسۀ عظیم کربلا تا این حد جاودانه مانده است که همۀ عاشقان بیدار دل با اندکی تامل در مورد این رویداد عظیم و در راس آن ، حماسه آفرین بزرگ عاشورا ؛ یعنی حضرت ابا عبدالله الحسین (علیه السلام)، اشک از دیدگانشان جاری گردیده و به یاد رشادت های حضرتش و 72 یار باوفایش ؛ به سوگ می نشینند و حماسه عاشورا را به عنوان الگویی جاودانه برای طی طریق و سلوک الی الله ورهایی از قید و بند ظلم و اسبتداد، برای خود بر می گزینند؟ سؤال هایی است که در زمینۀ رمز جاودانگی حماسه عاشورا مطرح است و ما نیز در این مقال برآنیم که در حد بضاعت طبع ، رمز جاودانگی حماسۀ عظیم عاشورا را مورد تحلیل و بررسی قراردهیم .
جهت تحلیل و بررسی رمز جاودانگی این حماسۀ عظیم در چارچوب ذیل ، این موضوع را مورد مداقه قرار خواهیم داد:
الف ـ وعده الهی برای حیات ابدی شهیدان .
ب ـ انگیزۀ الهی در خلق حماسه عاشورا که به جاودانگی آن انجامید.
ج ـ نقش رهبری در جاودانگی حماسه عاشورا.
د ـ نقش ائمۀ معصومین (علیهم السلام) : در جاودانه ماندن حماسه عاشورا.
ه ـ نقش حضرت زینب (سلام الله علیها) در جاودانه ماندن حماسه عاشورا.

وعدۀ الهی برای حیات ابدی شهیدان

(وَلاَ تَحْسَبَن الَّذِین قُتِلُوا فِی سَبِیل اللّه أَمْوَاتاً بَل أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِم یرْزَقُون ).
«کسانی که در راه خدا کشته شده اند را مرده مپندار، بلکه زنده اند و نزد پروردگارشان روزی داده می شوند.»
این آیه ، نص صریح قرآن کریم است مبنی بر این که کسانی که در راه خدا کشته می شوند، زندگان جاویدند و آنها را مرده مپندارید.
آری ، کسانی هم که در آفریدن حماسه عاشورا دخیل بودند و با نثار گوهر گرانبهای وجودشان ، درس آزادگی ، عزّت ، شرف ، دینداری ، شهامت ، شجاعت ، صبر، گذشت و... به بشریت دادند به این عمل خود ایمان داشتند که بر طبق وعدۀ الهی کسانی که در راه خدا کشته شوند، مرده نخواهند بود، بلکه زندگانی جاوید خواهند داشت .
حماسه عاشورا نیز در بطن خود، بر چنین بنیان های مستحکمی استوار بود که هم چنان جاودانه مانده است و کسانی هم که در طول این هزار وچهار صد سالی که از حماسه عاشورا می گذرد، خواسته اند خون حسین بن علی (علیهماالسلام) و یارانش را شست و شو بدهند و بگویند که اصلاً اتفاقی حادث نشده و یا یک اتفاق عادی بوده است مانند سایر اتفاقاتی که می افتد؛ هرگز به مقاصد خود، دست نیافتند؛ چراکه این حماسه یک اتفاق ساده و از نوع معمولی نبوده است .
چگونه می توان در یک حماسه واقعی ، ایستادگی 72 نفر به همراه رهبرشان در مقابل هزاران نفر را یک اتفاق ساده و عادی دانست ، 72 یار باوفای حضرت ابا عبدالله الحسین (علیه السلام) در این حماسۀ عظیم ، در معرض آزمایش ها و امتحان های سخت الهی قرارگرفتند و با ایمان راسخ خود به خدا، در هیچ یک از آزمایش ها ، ذرّه ای تردید نسبت به هدف و راهی که انتخاب کرده بودند ، به خود راه ندادند.
به راستی آیا چیزی جز ایمان خالصانه یاران امام به وعده های پروردگارشان آنان را در پیمودن این راه پر فراز و نشیب و خلق یک چنین حماسه ای عظیم ، توانمند می ساخت ؟!
پس به تحقیق می توان گفت حماسه ای که خلق آن حماسه برای تحقق بخشیدن به فرامین الهی باشد، مطمئناً برای همیشه جاوید خواهد ماند و الگوی مصلحان و آزادگان خواهدشد.
انگیزۀ الهی در خلق حماسه عاشورا که به جاودانگی آن انجامید
خلق حماسه عاشورا دارای انگیزه ای الهی بود که جاودانه مانده و خواهد ماند. رهبر حماسه عاشورا حضرت امام حسین (علیه السلام) در شب عاشورا همۀ یاران خود را جمع کرد و پس از حمد و ثنای خداوند متعال ، خطابه ای خواند که به اختصار به آن اشاره می کنیم :

در خطابۀ آن حضرت آمده است : «اما بعد فانی لا اعلم اصحاباً اوفی ' و لا خیر من اصحابی » اما من ، یارانی بهتر و وفادارتر از یاران خود نمی شناسم ».
«ولا اهل بیت ابرّ ولا اوصل من اهل بیتی ». «قوم و خویش هایی نیکوکارتر وصله رحم دارتر از قوم و خویش های خودم نمی شناسم ».
«فجزاکم الله عنی خیرا» . خدا از جانب من به همۀ شما پاداش خیر بدهد».
بعد فرمود: «الا وانی لا اظن یوماً انا من هؤلاء» «من گمان نمی کنم از دست این مردم ، دیگر روزی برای ما باقی مانده باشد»
«الا وانا قد اذنت لکم » «من از شما تشکر می کنم و به همه شما اجازه می دهم ، بروید.»
«فانطلقوا جمیعاً فی حل » «همه شما بروید، از نظر من برای رفتن مجازید.»
«لیس علیکم حرج منی ولا ذمام » «از جانب من ، نه سختگیری است و نه در مضیقه ورودربایستی باشید و نه عهد وپیمانی از شما انتظار دارم .»
«هذا اللّیل قد غشیکم فاتخذوه جملاً» «شب و تاریکی رسید، به پشت راهوار شب سوار شوید و جان خود را به سلامت ببرید.»

این خطابۀ امام را شهید مظلوم دکتر بهشتی به طرز شیوایی تشریح نموده اند با این مضمون که : «اما می خواهد از این لحظه اعلام کند که از این ساعت به بعد به خاطر حسین هم دیگر نباید بجنگید. ای برادر من ، عباس ! فردا دیگر برای برادرت حسین یا خواهرت زینب نجنگ . من به عنوان قوم و خویش و برادری ، از تو نهایت سپاس را دارم ؛ آنها هم فقط با من کاردارند. اگر می خواهی برو. من از تو گله ندارم و اگر می خواهی بمانی بمان ، امّا نه به خاطر حسین بلکه به خاطر هدف حسین [علیه السلام] و خدای حسین ، این است آن سطوح عالی کربلا. در این قیام باید بر خورد ابا عبدالله (که مسئله از اول این طور بود) و همه افراد دیگر از کوچک و بزرگ را که در این قیام شرکت دارند از این لحظه که لحظۀ جانبازی است ، فقط یک هدف در نظر داشت و بس ، خدا و آیین خدا، اسلام و امت اسلام و مصالح اسلام است ، البته که این نهضت جاودانه ، زنده می ماند».
آری ، حماسه ای که با نیتی پاک و الهی خلق شود و به خون غلطیدن حماسه آفرینان آن نیز فقط و فقط برای تسلیم در برابر خداوند و رضای الهی باشد، شایستۀ جاودانگی است و گرد و غبار غفلت و فراموشی ، گریبانگیر چنین حماسۀ عظیمی نخواهد شد.

نقش رهبری در جاودانگی حماسه عاشورا

حماسه عاشورا را جگر گوشۀ حضرت زهرا آفرید و آن را رهبری کرده است ، بی شک ، مرکز ثقل هر حماسه ای ، رهبری آن می باشد و رهبری نهضت عاشورا نیز تحت زعامت سرور و سید شهیدان حضرت ابا عبدالله الحسین (علیه السلام) می باشد؛ حسینی که ازجانب حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) مصباح هدایت و سفینۀ نجات خوانده شده است ، حسینی که : «دستان مبارک پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) نخستین محلی بود که امام حسین (علیه السلام) پس ازولادت ، در آن جای گرفت ».
حسینی که : «نپذیرفتن ظلم را سنت نهاد و همۀ کسانی که تن به ذلت نمی دهند، به آن حضرت اقتدا می کنند.».
یقیناً نقش رهبری در حماسه عاشورا از عوامل عمدۀ جاودانگی این حماسه عظیم به شمار می رود و اگر در طول تاریخ انبیا و ائمۀ معصوم دقت کنیم ، متوجه خواهیم شد که هرکدام از پیامبران و ائمه (علیهم السلام) ، برای دعوت و هدایت انسان ها به خدا پرستی ، حرکت ها و نهضت هایی را رهبری نموده اند و با رهبری خودشان ، علاوه بر انجام ماموریت الهی و رسالت خود، توانسته اند تصویری روشن از حرکت و نهضت خود را برای نسل های بعدی به یادگار بگذارند و هرکدام نیز حاوی پیام هایی بس پر محتوا بوده اند تا بلکه اهل معرفت و کمال را در پیمودن راه کمال و سعادت ، رهنمون گردند.
در این میان ، حضرت امام حسین (علیه السلام) با خلق حماسه عاشورا و رهبری آن ، در دانشگاه کربلا، درس عزّت ، شجاعت ، شهامت ، صبر و استقامت ، مروّت ، کرامت ، سخاوت ،گذشت ، شهادت و جهاد، تن ندادن به ذلّت ، تسلیم شدن در برابر امر و خواستۀ الهی ، ایستادگی در راه حق و... را به نسل های بعد از خود و وجدان های بیدار و آگاه داد.
مگر می شود درس های پر محتوای حماسه عاشورا که هر یک به وسعت تاریخ معنادارند و توسط معلّم بزرگ آن ، طی 24 ساعت به تشنگان معرفت ، کمال و جهاد و شهادت عرضه شد و برای بیدار دلان ، فتح بابی شد برای پیمودن و فتح قله های رفیع سعادت و کمال ، در دل تاریخ ، به دست فراموشی سپرده شود! چراکه درس عزّت ، شهادت ، شجاعت ، شهادت و... هریک بوی جاودانگی می دهند و برای همیشه جاودانه خواهند ماند خصوصاً اگر این درسها توسط امام معصوم و در دانشگاه الهی و در میان امواج خون ، طی حماسه ای الهی عرضه شود.

نقش ائمه معصومین (علیهم السلام) در جاودانه ماندن حماسه عاشورا

بی تردید بعد از حماسه عاشورا، امویان سخت در تلاش و تکاپو بودند تا این که برای حفظ حکومت و موقعیت خودشان ، نام امام حسین (علیه السلام) و واقعۀ شهادت آن حضرت را انکار نمایند و تا حد امکان ، در دراز مدت ، حماسه عاشورا را در اذهان مردم به دست فراموشی بسپارند. ولی آگاهی و هوشیاری خاندان عصمت و طهارت : مانع رسیدن دشمنان اهل بیت ، به اهداف پلیدشان شد و حماسه عاشورا هم چنان توانست علی رغم تبلیغات گسترده دشمنان برای انحراف افکار عمومی ، جایگاه خود را به عنوان حماسه ای جاوید ، در طول تاریخ حفظ کند.
از جمله برنامه های خاندان عصمت و طهارت در زمینه جاودانه نگه داشتن حماسه عاشورا، می توان به موارد ذیل اشاره نمود:

الف - گریه و بکاء :

از اموری که در سیرۀ خاندان عصمت و طهارت در خصوص عاشورا به وضوح دیده می شود، مسئله «گریه و بکاء» است که هم خود آن بزرگواران در سوگ امام حسین (علیه السلام) و یارانش اشک می ریخته و گریه می کردند و هم دیگران را بر گریه و ندبه تشویق می نمودند. به عنوان نمونه از امام صادق (علیه السلام) نقل شده است که : «حضرت امام سجاد(علیه السلام) چهل سال بر پدرش گریست .»
پس ملاحظه می کنیم که خاندان حسینی بر طبق تعالیم عالی اسلام و بر وفق سنن اسلامی ، با دستور گریستن بر ابا عبدالله الحسین (علیه السلام) و زیارت کردن آن حضرت ، زمینه ای فراهم کرده اند که هرگز این چراغ پر فروغ ، خاموشی نپذیرد.

ب ـ تبیین اهداف نهضت عاشورا:

ائمه معصومین (علیهم السلام) برای خنثی نمودن تبلیغات مسموم دشمنان در زمینۀ تحریف نهضت عاشورا و نادرست جلوه دادن قیام امام حسین (علیه السلام) نیز ساکت ننشستند و با بیان اهداف نهضت امام حسین (علیه السلام) سعی نمودند که افکار عمومی را به حقایق نهضت ، آگاه سازند.
برای نمونه در زیارت اربعین که صفوان جمّال از امام صادق (علیه السلام) نقل کرده است ، این عبارت آمده :
« و بذل مهجة فیک لینقذ عبادک من الجهالة وحیرة الظلالة ».
در این عبارت ، کاملاً مشهود است که این قیام مقدس ، برای جلوگیری از انحراف وضلالت وهم در جهت نجات جامعه از جهل و نادانی بوده است ».
پس قیامی با این هدف و مختصات می بایست تنها در قلمرو جغرافیایی نینوا محدود نمی شد و با شکافتن مرزهای جغرافیایی و عقیدتی ، جاودانه می ماند و این امر هم با تلاش و مجاهدت های ائمۀ معصومین (علیهم السلام) و اهل بیت عصمت و طهارت میسّر گردید و حماسه عاشورا جاودانه ماند.
هم چنین ائمۀ معصومین (علیهم السلام) : توانستند با « نشر احکام الهی و برگزاری مراسم سوگواری و عزاداری برای سید الشهدا و گرامیداشت مقام و منزلت شهدای کربلا، به این فرمایش حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) جامۀ عمل بپوشانند که فرمود:
«ان لقتل الحسین حرارة فی قلوب المؤمنین لا تبرد ابداً؛»
«حرارتی که از شهادت حسین در دلهای مؤمنین است ، هرگز سرد نخواهد شد.».
پس تلاش ها و مجاهدت های ائمه معصومین (علیهم السلام) نیز در زنده نگهداشتن و جاودانه ساختن حماسه عظیم عاشورا شایستۀ تامل می باشد.

نقش حضرت زینب (سلام الله علیها) در جاودانه ماندن حماسه عاشورا

به تحقیق برای صدور پیام عاشورا، حضور سخنگوی پرتوانی همچون زینب لازم بود تا با به جان خریدن تمام مصایب و مشکلات و سنگینی بار رسالت ، پیام خون شهیدان بویژه برادر بزرگوارش را به توده های مردم برساند و حماسه عاشورا را به عنوان حماسه ای جاوید در طول تاریخ به یادگار بگذارد.
هم چنین در کنار این رسالت بزرگ ، ماموریت های دیگری نیز بر عهدۀ حضرت زینب (سلام الله علیها) بود که هریک به نحوی در جاودانگی بخشیدن به حماسه عاشورا مؤثر بوده اند که از جملۀ آنها می توان به موارد ذیل اشاره کرد:
1 ـ تبیین امامت و خلافت رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) و معرفی امام برای مردم ، خصوصاً مردمی مثل مردم شام که در طول پنجاه سال پس از رحلت رسول خدا در فضای پرشده از تبلیغات بنی امیه ، زیسته اند و نه مفهوم امامت را می دانند و نه مصداقی از آن جز معاویۀ ستمگر بر خود ندیده اند.
2 ـ معرفی چهرۀ واقعی بنی امیه که در مدت چهل سال حکومت معاویه زیر پرده تزویر و ابهام مانده بود ، با بیان جنایت های آنان و ذکر ماهیتشان .
3 ـ بیان جنایت های بنی امیه و عوامل آنها در فاجعۀ کربلا که از هیچ جنایتی فروگذار نکردند.
4 ـ پیش گیری از تحریف حادثۀ کربلا به وسیله دشمن با بیان اهداف و انگیزه های آن .
5 ـ بهره گیری از جوشش این خون ، برای ریشه کن کردن بنی امیه .
6 ـ سرپرستی از زنان و کودکان معصوم و اهل بیت و حفظ آنها از جنایات دشمن وحفظ جان امام (حضرت زین العابدین (علیه السلام)).
7 ـ کنترل زنان و کودکان از هرگونه عمل و حرکتی که نشانه ضعف و زبونی است .
8 ـ محو کردن آثار تبلیغات پنجاه ساله بنی امیه بر علیه علی (علیه السلام) و اهل بیت خصوصاً در منطقۀ شام .
بی شک ، انجام چنین رسالت عظیم و گسترده ای تنها از عهدۀ حضرت زینب (سلام الله علیها) بر می آمد و می شود گفت که او برای انجام چنین رسالتی و برای تکمیل پیام عاشورا ، پرورش یافته بود.
او با عزم و ایمانی راسخ ، شجاعتی مثال زدنی ، صبر و بردباری ، علم و آگاهی کامل ، فصاحت و بلاغتی نافذ و بصیرت و تیزبینی که تماماً در وجود او جمع گشته بود، توانست حماسه عاشورا را برای همیشه در تاریخ جاودانه سازد و نگذارد دسیسه های دشمنان و نقشه های شوم آنان ، این حماسه را در اذهان مردم به دست فراموشی بسپارند و شایسته است بگوییم که : «کربلا در کربلا می ماند اگر زینب نبود».

نـتـیـجـــــــــه :

باید گفت که حماسه عاشورا از جمله حماسه هایی بود که به تدریج ابعاد و عمق و لایه های آن ، عظمت و اهمیت پیدا نمود و به عنوان حماسه ای جاودانه در طول تاریخ بشریت ، مطرح گردید.
در بررسی و تحلیل این موضوع ، به این نتیجه رسیدیم که در جاودانگی حماسه عاشورا عواملی نظیر وعدۀ الهی برای حیات ابدی شهیدان ، انگیزۀ الهی در خلق حماسه عاشورا، برنامه های اهل بیت و ائمه معصومین (علیهم السلام) در زمینۀ جلوگیری از تحریف و به دست فراموشی نسپردن حماسه عاشورا، سخنگویی شجاعانه ، آگاهانه و اطلاع رسانی دقیق حضرت زینب (سلام الله علیها) پیرامون پیام و حوادث عاشورا و رهبری آگاهانه و عارفانۀ حضرت امام حسین (علیه السلام) دخیل بوده اند و مجموعۀ این عوامل ، سبب گردیدند تا حماسه عاشورا همچنان جاودانه بماند و الهام بخش حماسه های خونین باشد.
در پایان ، سلام و درود می فرستیم به ساحت مقدس حضرت امام حسین علیه السلام: و اولاد و اصحاب باوفایش که با نثار خون های پاک خود، طی 24 ساعت ، یک دورۀ فشردۀ اسلام شناسی را به تاریخ بشر، ارائه کردند.

منـــــــــابــــــــــع :

1 ـ قرآن کریم .
2 ـ محمد بن محمد بن نعمان (شیخ مفید)، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ترجمۀ : حاج سید هاشم رسولی محلاتی ، تهران : انتشارات علمیه اسلامیه ، بی تا.
3 ـ حماسه عاشورا در کلام شهداء، تهران ، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی 1 باهمکاری بنیاد شهید، 1378.
4 ـ مجموعه مقالات کنگرۀ امام خمینی 1 و فرهنگ عاشورا. دفتر سوم ، تهران ، مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی 1، 1375
5 ـ مجموعه مباحث «طرحی برای فردا»، حسین (علیه السلام) ؛ عقل سرخ ، گفتگو با: حسن رحیم پور (ازغدی )، تهران ، انتشارات سروش ، 1380.
6 ـ شهید استاد مرتضی مطهری ، حماسه عاشورا، تهران ، انتشارات صدرا، 1367.

به نقل از : مطالعات شیعه شناسی