روند سینمای جنگ در ایران و جهان

در برش تاریخ معاصر کشور، هشت سال دفاع مقدس از دوره های مهم و تأثیرگذاری است که در ابعاد مختلف تحولاتی را ایجاد کرد؛ دورانی که هر چند تلخ بود؛ اما برای بلوغ و تکامل جامعه ی اسلامی لازم بود. این رویه اثرگذاری را به خصوص می توان در فضای هنر سینما و فیلم سازی به خوبی مشاهده کرد، مسأله ی جنگ و دفاع مقدس به دلیل تحمیلی بودن آن و مطرح شدن مسأله ی دفاع و حفظ ناموس و مملکت باعث شده بود تا تمامی فیلم سازان و هنرمندان به هر شکلی با این مسأله درگیر شوند؛ چرا که جنگ با تمام وجوه زندگی مردم جامعه پیوند خورده بود؛ از زن و بچه گرفته تا پیر و جوان همگی خواسته و ناخواسته درگیر مسأله ی جنگ و حملات دشمن بودند که به نوعی با زندگی روزمره ی آنان پیوند خورده بود و فیلم سازان و هنرمندان اگر دغدغه ی آرمان های دفاع مقدس را هم نداشتند به دلیل مواجه بودن با این مسأله به این موضوع پرداختند.

برهه ی هشت ساله ی جنگ تحمیلی سبک و سیاق تازه ای را در عرصه ی فیلم سازی ایجاد کرد؛ سینمایی پاک که نوجوانان و جوانان نسل انقلاب در آن حضور و بروز خوبی پیدا کردند. اگر تولیدات سینمایی از همان آغاز با، استراتژی و برنامه ریزی هدف مندی پیش می رفت، امروز در این عرصه ی مهم صاحب سبک و مکتب شناخته شده ای در سطح جهان بودیم. نطفه ی این نوع فیلم سازی در دهه ی شصت قوت خوبی داشت و بعد از آن سینمای دفاع مقدس دچار افول و کم توجهی گشت؛ چنان چه بیش تر به تولید کمی و روتین فیلم هایی با مضامین دفاع مقدس به روش فیلم های جنگی هالیوودی که جنبه ی تخیلی داشت، پرداخته شد. شاید برای خیلی ها، موضوع جنگ و البته دفاع از کشور قدیمی و خشونت بار شده بود که تصمیم گرفتند فیلم هایی با عشق های مثلثی، مربعی و امثالهم به سبک هالیوودی ها به خورد جامعه بدهند که به قول برخی آقایان، سینمایی جوان پسند و پرفروش بودند و می توانستند سینمای در حال احتضار را نجات دهند.

این در حالی ست که سینمای غرب هنوز فیلم های جنگی جهان اول و دوم را بازتولید و پخش می کند و برای مخاطبان نسل امروز که به زعم روان شناسان رسانه فرزندان تصویر هستند، قهرمان سازی و اسطوره پروری دارد و ژانر جنگ، پس از جنگ جهانی، فعالیت خود را با جدیت بیش تری ادامه داد و آثار متنوع و متعددی در این زمینه ساخته شد؛ آثاری مانند: «در جبهه ی غرب خبری نیست» ساخته ی «لوئیس مایلستون» فیلم ساز آمریکایی که در سال ۱۹۳۰ همین فیلمش موفق به کسب جایزه ی اسکار شد. فیلم «راه های افتخار» ساخته ی «استنلی کوبریک» کارگردان صاحب سبک سینما که نشان داد دولت فرانسه شکست در عملیاتی را به گردن چند سرباز انداخته است. هم چنین فیلم «جوخه» اثر «الیور استون» که از تحسین برانگیزترین آثار سینمای جنگ است. فیلم های «نجات سرباز رایان»، «غلاف تمام فلزی»، «صلیب آهنی» و. .. نیز همگی با موضوع جنگ و البته خشونت های آن هستند. در واقع مضمون فیلم جنگی به سبک هالیوودی این است که، سربازان جنگ یک کشور، قهرمان جلوه می کنند و در فیلم دیگر، سربازان یا چریک های کشور مقابل افرادی مظلوم و قهرمان به تصویر کشیده می شوند و در هر صورت، همه گونه های جنگی سینما به حالات، حرکات، کنش ها و واکنش های جبهه متجاوزین یا جبهه مورد تجاوز قرار گرفته، می پردازند. برعکس جنگ تحمیلی ایران، با توجه به آمار به دست آمده از اسیران جنگی، هویت اسیران مربوط به 44 کشور جهان است؛ کاملاً جنبه ی دفاعی داشت.

در این میان دست اندرکاران فیلم های جنگی هالیوودی حتی از نحوه ی دفاع و مبارزه رزمندگان جنگ تحمیلی ایران بهره می برند. دکتر «حسن بلخاری» در این باره می گوید: «سینمای جنگی هالیوود سعی دارد تا در فیلم هایش بحث ایثار و شهادت را از سینمای دفاع مقدس ما اخذ کند و آن را به فرهنگ آمریکایی منتقل کند این که یک سرباز آمریکایی برای عبور دیگر هم ر زمان، فداکارانه خود را روی سیم خاردار بیندازد تا آن ها از او عبور کنند یا در عین تشنگی افراد قمقمه ی آب را به یک دیگر بدهند و غیره المان های حقیقی است که ما در طول جنگ هشت ساله مان به کرار داشتیم و امروز دست اندرکاران کارخانه ی فیلم سازی هالیوود آن را در سینمای خود به تصویر کشیده اند، تا تصویر سربازان آمریکایی را این گونه در اذهان ترسیم کنند.»

 هر چند در سینمای جنگی هالیوود، وجه حماسی جنگ ایران را برای سربازان مهاجم آمریکایی قرار می دهند تا تصویر خوبی از آن ها نشان دهد؛ اما یک بسیجی داوطلب که چون شیر می جنگد و به مرگ لبخند می زند، قابل مقایسه با یک سرباز ویتنامی که دلی پر از کینه از سرباز آمریکایی دارد و شجاعانه می جنگد؛ و هم چنین شجاعت یک تکاور آمریکایی که مست قدرت بازو و اسلحه و احتمالا گیلاسی از شراب به امید سلامتی هم رزمان و شیرینی پیروزی می نوشد، نیست. در این بین تفاوتی وجود دارد که همان تفاوت سینمای روایت گر دفاع مقدس است. هر سه سرباز شجاعند، هر سه می دانند هر لحظه ممکن است مرگ آن ها را در آغوش گیرد، هر سه خوب می جنگند؛ اما تفاوت از زمین تا آسمان است و روحیات و انگیزه های جنگیدن آن ها با هم تفاوت دارد.

عوامل وابسته به ایالات متحده و هم پیمانانش در ایران همیشه سینمای دفاع مقدس را نوعی جنگ طلبی تلقی کرده و ضد آن فعالیت داشته اند؛ اما سینمای آمریکا همواره برای حفظ روحیه ی مبارزه ی سربازان اشغال گرش از سینمای ما الهام می گیرد. این در حالی است که برخی از کارگردانان فیلم های سینمای دفاع مقدس با وجود داشتن سوژه های بکر حقیقی در این عرصه، به تقلید از فیلم های هالیوودی نگاهی تخیلی و غیرواقعی به جنگ دارند. با وجود بی مهری ها و کم توجهی هایی که به ژانر دفاع مقدس شده، همواره نگاه مردم به عنوان مخاطب تعیین کننده بوده است.

سینمای دفاع مقدس چه در عرصه ی فیلم های نمایشی و چه فیلم های مستند که در جای خود بسیار مهم و اثرگذار هستند، دارای ظرفیت و پتانسیل بالایی در سودآوری هنر هفتم است و می تواند کشتی به گِل نشسته ی سینمای ملی ایران را نجات بخشد؛ چه آن که سوژه های ناب حقیقی زیادی هست و خاطرات شفاهی رزمندگان و جانبازان هر کدام می تواند فیلم نامه های خوبی شود و بین المللی هم مخاطبان زیادی خواهد داشت؛ منوط بر آن که سرمایه گذاری و برنامه ریزی درست و اصولی در آن لحاظ گردد.

 «جمال شورجه» کارگردان و تهیه کننده ی شناخته شده ی حوزه ی دفاع مقدس در این باره می گوید: «معتقدم ما نیاز به بودجه ی مستقل در حوزه ی سینمای دفاع مقدس و انقلاب داریم و هم چنین نهادهای متولی که پای کار باشند تا حوزه ی تولید و آموزش را در این بخش مدیریت کند. ما نیاز به یک اتاق فرماندهی در حوزه ی سینمای دفاع مقدس داریم که امضای این اتاق فرماندهی برای سپاه، بسیج، ارتش، دولت و. .. معتبر باشد که دیگر فیلم ساز مجبور نباشد برای ساخت یک فیلم دفاع مقدسی وقت زیادی را برای هماهنگی با ارگان های مختلف صرف کند.»

 بنابراین نباید سینمای دفاع مقدس را با سینمای جنگ یک سان دانست، زیرا سینمای جنگ ملزومات و ساختارها و قالب های خاص خودش را دارد که سینمای شکل گرفته با عنوان سینمای دفاع مقدس هیچ یک از آنان را نمی پذیرد، لذا سینمای دفاع مقدس را می توان مطمئناً منحصر به جنگ تحمیلی ایران و عراق دانست؛ چرا که سینمای شکل گرفته پیرامون مسأله ی دفاع مقدس برگرفته از همین واقعیت جنگ تحمیلی است که هر بخش آن نیاز به واکاوی عمیق دارد و برای به تصویر کشیدن آن چه جایی بهتر از عرصه ی فیلم سازی می توان در نظر گرفت. در واقع اگر نگاه دقیق و تخصصی در این زمینه داشته باشیم می بینیم که نماد سینمای ملی و فیلم سازی ایرانی و وجود نماد و نشانه های هویتی ملی- مذهبی در ژانر دفاع مقدس بسیار واضح تر و نمایان تر از دیگر ژانرهای کار شده در سینمای ایران است و هم چنین نقطه ی آغاز شکل گیری و شروع خلاقیت نسل جدید و جوان فیلم ساز بعد از انقلاب اسلامی و نقطه ی اشتراک نظام جمهوری اسلامی و فیلم سازان قبل از انقلاب برای پرداختن به موضوع دفاع مقدس به عنوان فیلم سینمایی در همین ژانر و آثار سینمایی دفاع مقدس دیده می شود که جای تأمل دارد.

 بی شک وقتی که کتاب ها و رمان های دفاع مقدس توانسته اند مورد استقبال بالای عمومی قرار گیرند و رکورد تیراژ را در مقابل دیگر کتاب ها و رمان ها می شکنند، سینمای دفاع مقدس هم می تواند در همین اندازه ظهور و بروز کند؛ چه آن که هشت سال دفاع مقدس قسمت اعظمی از تاریخ زندگی اغلب ما را تشکیل داده و تمام خانواده های ایرانی کم و بیش با این موضوع درگیر بوده اند. اگر یک فیلم بتواند آن گونه که باید و شاید است، ساخته شود، خانواده های شهدا جانبازان نیروهای مسلح بسیجیان و آزادگان و رزمندگان را به خود جلب می کند؛ البته با وجود نهضت خاطره نویسی که پس از انقلاب اسلامی رخ داد و بیش از هزار عنوان کتاب خاطرات شخصی به چاپ رسید، این توقع، توقع بالایی نیست و کم ترین کاری است که فیلم نامه نویسان و سینماگران دفاع مقدس می توانند انجام دهند و نشانه ها و معناهای جدید از میان آن ها بیرون کشند و مورد استفاده قرار دهند.

سینمای دفاع مقدس باید به وسیله ی افراد توان مند و متعهد احیا شود تا این سینما به ابزاری برای صدور پیام انقلاب و تشیع و مظلومیت مکتب شیعه تبدیل شود، نه وسیله ای برای تفریح و سرگرمی صرف، که هالیوود خود در سرگرم کردن مخاطب و ایجاد غفلت استاد است.

منبع: پیام زن،  شهریور ماه سال 1392 شماره 258.