آیه اکمال

آیه اِکمال، آیه سوم سوره مائده که درباره واقعه غدیر بر پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله وسلم) نازل شده است. خداوند در آن بیان می فرماید که پس از نزول این آیه دین را کامل و نعمت را تمام کرده است. روز نزول آیه مورد اختلاف است؛ برخی نزول این آیه را روز عرفه و برخی روز هجدهم ذی الحجه سال دهم هجری دانسته اند. شیعه معتقد است شأن نزول آیه واقعه غدیر خم و ولایت امام علی(علیه السلام) است.

روز عرفه
کلینی در کافی روایتی نقل می کند که زمان نزول آیه روز عرفه و دلیل نزول را اعلان ولایت حضرت علی(علیه السلام) می داند.[۱] علامه مجلسی سند این روایت را ضعیف و متن آن را مخدوش می داند.[۲]
عیاشی نیز در تفسیرش از امام صادق(علیه السلام) چنین نقل کرده:
چون رسول خدا(صلی الله علیه وآله وسلم) در روز جمعه در عرفات اقامت کردند، جبرئیل نزد ایشان آمد و گفت: ای محمد! خداوند به تو سلام می رساند و می گوید: به امت خود بگو «الیوم أکملت لکم دینکم؛ امروز برای شما دینتان را به وسیله ولایت علی بن ابی طالب کامل کردم». «واتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الاسلام دیناً؛ و نعمتم را بر شما تمام کردم و برای شما اسلام را به عنوان دین پسندیدم و پس از این برای شما چیزی نازل نخواهم کرد».[۳]
در سلسله سند این روایت جعفر بن محمد الخزاعی وجود دارد که هویت او مشخص نیست.[۴]
همچنین برخی منابع اهل سنت، از جمله ابن کثیر در دو کتاب تقسیری و تاریخی خود نزول این آیه را در روز عرفه می دانند.[۵]

هجدهم ذی الحجه
طبق روایات، نزول آیه در روز غدیر یا اندکی پس از آن بوده است. این روایات در مصادر شیعی با سند صحیح و طرق متعدد نقل شده اند.[۶]
در بعضی منابع اهل سنت نیز به نزول این آیه در روز غدیر اشاره شده است، هر چند برخی از اهل سنت آنها را ضعیف دانسته اند.[۷] اما افرادی که در سلسله سند این روایات آمده اند، از نظر رجال شناسان اهل سنت توثیق شده اند. علامه امینی تک تک رجال سندها را بر اساس موازین اهل سنت بررسی و توثیق کرده است.[۸]

جمع بین هر دو روز
برخی معتقدند این آیه دو بار نازل شده؛ یک مرتبه در روز عرفه؛ که پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم) به دلایلی از ذکر آن نگران بودند به همین دلیل آیه تبلیغ نازل شد که خداوند به پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم) ضمانت داد؛ سپس در روز غدیر دوباره آیه اکمال نازل شد.[۹]

دیدگاه اهل سنت
برخی منابع اهل سنت از نزول این آیه در عرفه خبر می دهد.[۱۱]
علامه امینی در الغدیر و میر حامد حسین در عبقات الانوار با جستجو در کتاب های اهل سنت، شواهد بسیاری از آنان در تأیید و اثبات نزول این آیه در شأن علی(علیه السلام) آورده اند.

فرق اتمام با اکمال
تمام در جایی گفته می شود که چیزی اجزایش پشت سر یکدیگر بیاید و تا وقتی که هنوز همه اجزایش مرتب نشده ناقص است؛ وقتی آخرین جزئش هم آمد می گوییم تمام شد.
اما در مسئله «کامل» این طور نیست که [شیء غیر کامل] جزء ناقص دارد بلکه ممکن است هیچ جزء ناقص و ناتمامی نداشته باشد ولی هنوز کامل نباشد.
در واقع اختلاف کامل و تمام با یکدیگر اختلاف کیفی و کمی است. قرآن از یک طرف می گوید : در این روز دین شما را به حد کمال رساندم و از طرف دیگر می گوید: نعمت خودم را هم به حد اتمام رساندم.[۲۰]
----------------------------
پی نوشت:
1. کلینی، کافی، ۱۳۸۸ق، ج۱، ص۲۵۹،
2.  مجلسی، بحارالانوار، ج۳، ص۲۶۱ ـ ۲۵۹.
3.  عیاشی، کتاب التفسیر، ۱۴۲۱ق، ج۲، ص۹.
4.  خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۰۳ق، ج۴، ص۱۲۶.
5.  ابن کثیر، تفسیر القرآن العظیم، ۱۴۲۰ق، ج۳، ص۲۶؛ابن کثیر، البدایة والنهایة، ۱۴۰۸ق، ج۵، ص۱۵۵.
6.  کلینی، کافی، ۱۳۸۸ق، ج۱، ص۲۹۲ ـ ۲۸۹؛ بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۴۴۷ ـ ۴۳۴.
7.  ابن کثیر، تفسیر القرآن العظیم، ۱۴۲۰ق، ج۳، ص۲۸؛ سیوطی، الدر المنثور، ۱۴۰۳ق، ج۳، ص۱۹.
8.  امینی، الغدیر، ۱۳۶۶ش، ج۱، ص۲۹۸ ـ ۲۹۴.
9.  عاملی، الصحیح من سیره النبی الاعظم، ۱۳۸۵ش، ج۳۱،ص۳۱۱.
10.  طباطبایی،المیزان، موسسه الاعلمی للمطبوعات ج۵، ص۱۶۹؛ حویزی، تفسیر نور الثقلین، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۵۸۹.
11.  سید بن طاووس، الیقین، ۱۴۱۳ق، ص۳۴۴؛بیضاوی، انوار التنزیل، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۲۵۵؛ آلوسی، روح المعانی، ۱۴۱۷ق، ج۴، ص۹۱ ـ ۹۰.
12.  طبری، بشاره المصطفی، ۱۳۸۳ق، ص۲۱۱؛ حسنیی استرآبادی، تاویل الایات الظاهره، ۱۴۰۹ق، ص۱۵۲؛ سید بن طاووس، الطرائف، ۱۴۰۰ق، ج۱، ص۱۴۶.
13.  بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن العظیم، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۴۲۴.
14.  تفسیر سمرقندی، ج ۱،ص ۳۹۳ به نقل از:عاملی، الصحیح من سیره النبی الاعظم، ۱۳۸۵ش، ج۳۱،ص ۳۰۴؛ الجامع لاحکام القرآن قرطبی، ج۶، ص۶۰ به نقل از: الصحیح من سیره النبی الاعظم، ۱۳۸۵ش، ج۳۱، ص۳۰۴.
15.  عاملی، الصحیح من سیره النبی الاعظم، ۱۳۸۵ش،ج۳۱، ص ۳۰۴.
16.  طباطبایی، المیزان، موسسه الاعلمی للمطبوعات، ج۵، ص ۱۶۹.
17.  عاملی، الصحیح من سیره النبی الاعظم، ۱۳۸۵ش، ج۳۱،ص ۳۰۵.
18.  عاملی، الصحیح من سیره النبی الاعظم، ۱۳۸۵ش، ج۳۱،ص ۳۰۵.
19.  صحیح مسلم، ج ۲ص ۸۱و ج ۵ص ۸؛ امینی، الغدیر، ۱۳۶۶ش، ج ۶، ص ۱۲۷.
20.  مطهری، امامت ورهبری، ۱۳۶۶ش، ص۸۸-۸۹.
------------------------------------
منابع:
- آلوسی، محمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم والسبع المثانی، تصحیح محمدحسین العرب،بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۷ق.
- ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة والنهایة، تحقیق علی نجیب عطوی و دیگران، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۰۸ق.
- ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، تفسیر القرآن العظیم، تحقیق سامی بن محمد سلامه، ریاض، دار طيبه للنشر والتوزيع، ۱۴۲۰ق.
- امینی، عبدالحسین، الغدیر فی الکتاب والسنة والادب، طهران، بی نا، ۱۳۶۶ش.
- بحرانی، سید هاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، قم، مؤسسه البعثة، ۱۴۱۵ ق.
- بیضاوی، عبدالله، انوار التنزیل واسرار التأویل (تفسیر بیضاوی)، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۰۸ق.
- حویزی، عبدعلی بن جمعه، تفسیر نور الثقلین، تصحیح هاشم رسولی، قم، اسماعیلیان، ۱۴۱۵ق.
- حسینی استرآبادی، سید شرف الدین، تاویل الایات الظاهره، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۰۹ق.
- خویی، سیدابوالقاسم، معجم رجال الحدیث وتفصیل طبقات الرواة، قم، منشورات آیت الله العظمی خویی، ۱۴۰۳ق.
- سید بن طاووس، علی بن موسی، الطرائف فی معرفه مذاهب الطوائف، قم، چاپخانه خیام، ۱۴۰۰ق.
- سید بن طاووس، علی موسی، الیقین باختصاص مولانا علی بإمرة المؤمنین، تحقیق انصاری، قم، دارالکتاب، ۱۴۱۳ق.
- سیوطی، جلال الدین عبدالرحمن، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۳ق.
- طباطبائی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات، بی تا.
- طبری، عمادالدین، بشاره المصطفی، نجف، کتابخانه حیدریه، ۱۳۸۳ق.
- عاملی، سید جعفر مرتضی، الصحیح من سیره النبی الاعظم،  قم، دار الحدیث، ۱۳۸۵ش.
- عیاشی، محمد، کتاب التفسیر، قم، تحقیق مؤسسة البعثة، ۱۴۲۱ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تصحیح علی اکبر غفاری، طهران، دارالکتب الاسلامیة، ط الثالثة، ۱۳۸۸ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار الجامعة لدرر الاخبار الائمة الاطهار، تهران، شرکت طبع بحارالانوار، بی تا.
- مطهری، مرتضی، امامت و رهبری، تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۶۶ش.