قبل از مطالعه متن پرسش و پاسخ ها دانستن چند نکته ضروری است:
۱ـ برای درج این مطلب از نرم افزار «پرسش ها و پاسخ های دانشجویی» که توسط مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی تهیه شده استفاده کردیم اما برای ویرایش متن این مجموعه وقت زیادی صرف شده لذا انتظار می رود بینندگان عزیز و دوستان سایبری حق کپی رایت را رعایت کنند.
۲ـ در این مجموعه به ۷۰ پرسش مبتلابه در ارتباط با احکام اعتکاف پاسخ داده شده است.
۳ـ در تنظیم این متن، نظر حضرت امام خمینی ـ قدس سرّه ـ به عنوان اوّلین فتوا آمده و فتاوای دیگر مراجع بزرگوار ـ که نامشان به ترتیب حروف الفبایی در ذیل می آید ـ پس از آن ذکر گردیده است.
حضرت آیت الله حاج شیخ محمد تقی بهجت ـ حضرت آیت الله حاج شیخ میرزا جواد تبریزی ـ حضرت آیت الله حاج سید علی حسینی خامنه ای ـ حضرت آیت الله حاج سید على حسینى سیستانى ـ حضرت آیت الله حاج شیخ لطف اللهصافی گلپایگانی ـ حضرت آیت الله حاج شیخ محمد فاضل لنکرانی ـ حضرت آیت الله حاج شیخ حسین نوری همدانیـ حضرت آیت الله حاج شیخ ناصر مکارم شیرازی ـ حضرت آیت الله حاج شیخ حسین وحید خراسانی.
۴ـ در این متن تنها به ذکر اسامی مراجع بزرگوار به اختصار اکتفا شده است، لذا از ساحت آن بزرگوارن پوزش می طلبیم و از درگاه خداوند متعال برای ایشان، دوام عزت و سلامتی مسألت داریم.
۵ـ این مجموعه را از کتاب « احکام اعتکاف» تألیف محقق گرانقدر حجه الاسلام سیّد مجتبی حسینی ـ زید عزّه ـ مطابق با جلد ۳۴ از مجموعه کتاب های پرسش ها و پاسخ های دانشجویی است اقتباس کردیم.
اعتکاف و جایگاه آن
مفهوم اعتکاف
۱: اعتکاف به چه معنا است؟
«اعتکاف» در لغت از ماده عَکَفَ به معناى توقف در جایى است[۱] و در اصطلاح فقه، عبارت است از: «ماندن حداقل سه روز در مسجد، به قصد عبادت خداوند با شرایطى خاص».
۲: آیا در قرآن آیه اى درباره اهمیت اعتکاف وجود دارد؟
باید دانست که اصل اعتکاف یک عبادت مستحب است که با نذر، عهد، قسم، اجاره و مانند آن واجب مى شود.[۲] این عبادت باید با قصد قربت انجام گیرد. شخص مؤمن با قصد قربت سه روز در مسجد مى ماند و روزه مى گیرد و جز براى امر ضرورى از آن خارج نمى شود و صرف توقف و ماندن در خانه خدا بدون قصد، اعتکاف محسوب نمى شود.
هرچند واژه اعتکاف با این شکل و قالب در قرآن به چشم نمى خورد ولى ریشه و سایر مشتقات آن در نه آیه[۳] به کار رفته است که تنها یک مورد آن در معناى اصطلاحى اعتکاف بوده است».[۴] خداوند متعال مىفرماید: «ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّیامَ إِلَى اللَّیْلِ وَ لا تُبَاشِرُوهُنَّ وَ أَنْتُمْ عاکِفُونَ فِی الْمَساجِدِ تِلْکَ حُدُودُ اللَّهِ فَلا تَقْرَبُوها کَذلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ آیاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ»[۵]؛ سپس روزه را تا شب تکمیل کنید و در حالى که در مساجد به اعتکاف پرداخته اید، با زنان آمیزش نکنید. این مرزهاى الهى است پس به آن نزدیک نشوید. خداوند این چنین آیات خود را براى مردم روشن مى سازد. باشد که پرهیزکار گردند.
اسلام عزلت و انزواى کامل از مردم را روان نداشته است، زیرا این امر مسئولیت انسان را در زندگى و نقشى که باید در اصلاح آن داشته باشد از میان مى برد؛ ولى عزلت جستن موقت و کوتاه مدت، امرى پسندیده و براى ادامه زندگى به انسان نیرو مى دهد. از این رو اعتکاف که یکى از این روش هاست، مورد سفارش اسلام است.[۶] «اعتکاف»، استحباب و فضیلت فراوان دارد و صفاى خاصى به روح و جان مى بخشد.
پیشینه اعتکاف
۳: اعتکاف از چه زمانى آغاز شد؟
قرآن مى فرماید: «وَ عَهِدْنا إِلى إِبْراهِیمَ وَ إِسْماعِیلَ أَنْ طَهِّرا بَیْتِیَ لِلطَّائِفِینَ وَ الْعاکِفِینَ وَ الرُّکَّعِ السُّجُودِ»[۷]؛ و ما به ابراهیم و اسماعیل امر کردیم که خانه مرا براى طواف کنندگان و مجاوران و رکوع کنندگان و سجده کنندگان، پاک و پاکیزه کنید.
مراسم اعتکاف، به زمان حضرت ابراهیم علیه السلام بر مى گردد و بعد از او، در بعضى از شریعت ها و در زندگى برخى از صالحان ـ حضرت مریم و زکریا علیهم السلام ـ به چشم مى خورد. با ظهور دین اسلام، این امر شکل تازه اى به خود گرفت و در میان مسلمانان، به عنوان یک عبادت مستحب با آداب و شرایط خاص رایج شد.
پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله همه ساله در ماه رمضان ـ به ویژه دهه آخر آن ـ اعتکاف مى کرد و دستور مى داد رختخوابش را برچینند و چادرى در مسجد بر پا کنند و همیشه مى فرمود: «ده روز اعتکاف در ماه رمضان، برابر با دو حج و دو عمره است».[۸]
امام حسن و امام حسین علیهما السلام نیز به سنت اعتکاف عمل نموده و آن را زنده نگاه مى داشتند.
در حدیث آمده که امام حسن علیه السلام با آنکه در حال اعتکاف بودند، براى رفع حاجت برادر دینى خود اقدام و او را از مشکل مالى نجات دادند.[۹] امام صادق علیه السلام نیز مانند نبى اکرم صلى الله علیه و آله در مسجدالنبى معتکف مى شدند.[۱۰] اعتکاف در دوران غیبت امام زمان علیه السلام نیز ادامه داشته به ویژه در عصر صفوى که در سایه تلاش هاى عالمان دینى در شهرهاى ایران رونق خاصى یافته است[۱۱] و اکنون در بسیارى از شهرهاى کشورمان در روزهاى ۱۳، ۱۴ و ۱۵ ماه رجب (ایام البیض) برگزار مى شود.
۴: چرا در عصر ما اعتکاف در ماه رجب انجام مى گیرد در حالى که روایات فضیلت زمان اعتکاف را منحصر در ماه رمضان برشمرده است؟
تردیدى نیست که در هر زمانى که روزه صحیح باشد، اعتکاف نیز صحیح است؛ ولى از متون دین استفاده مى شود که بهترین زمان براى انجام آن، ماه رمضان به ویژه دهه آخر آن است. اعتکاف در ماه رجب، هر چند در متون دینى به صورت صریح و روشن یافت نمى شود، اما در برخى روایات آمده «برآورده کردن نیاز برادر مؤمن بهتر است از دو ماه روزه پى در پى در مسجدالحرام و دو ماه اعتکاف در آن مکان مقدس».[۱۲]
در این حدیث به طور ضمنى اعتکاف در ماه هاى حرام از جمله ماه رجب، یادآورى شده است. افزون بر آن، خصوص ایام البیض ماه رجب سفارش فراوان به روزه داشتن، دعا کردن و برآورده شدن حاجات و مانند آن شده است و شاید این امر نیز باعث اهمیت اعتکاف در ماه رجب گردیده است، لذا این گفته برخى نویسندگان که در خصوص ماه رجب روایتى یافت نشده، صحیح به نظر نمى رسد.[۱۳]
آداب و مستحبات اعتکاف را بیان کنید؟
آداب اعتکاف بر سه دسته است؛ برخى واجب و برخى حرام و دسته اى نیز مستحب مى باشد. دو قسم اول در شرایط و محرمات اعتکاف بیان مى شود.
اما کارهایى که انجام آن بر معتکف مستحب است عبارتند از:
تلاوت قرآن، خواندن نماز، ذکر و یاد خدا، دعا، تعلیم و تعلم، ترک سخن در امور دنیوى.[۱۴] در حدیث آمده که نبى اکرم صلى الله علیه و آله در سفارش به ابوذر فرمود: «اى اباذر! هرگونه نشست و توقفى در مسجد لغو و بیهوده است، مگر سه چیز: قرائت قرآن، یاد خدا، پرداختن به مسائل علمى.[۱۵]
فلسفه اعتکاف
۶: فلسفه اعتکاف چیست؟
«اعتکاف»، حکمت ها و فواید فراوانى دارد که بخشى از آنها عبارت است از: ایجاد زمینه مناسب براى اندیشه و تفکّر؛ فراهم آمدن زمینه توبه و بازگشت؛ فراهم شدن فرصت نیایش، نماز و تلاوت قرآن؛ فراهم شدن دوره اى کوتاه براى محاسبه نفس و خودسازى (که حداقل سه روز طول مى کشد و انسان را از حاکمیت غریزه ها، عادت ها و اشتغالات معمول زندگى آزاد مى سازد.)
اقسام اعتکاف
۷: اعتکاف واجب است یا مستحب؟
همه مراجع: اعتکاف در اصل، یک عمل مستحبى است؛ ولى ممکن است به سببى ـ مانند نذر، عهد یا قسم ـ واجب شود. به عنوان مثال انسان نذر مى کند یا با خداى خود عهد مى بندد که اگر در فلان کار، موفق شد، یا از فلان بیمارى شفا پیدا کرد، چند روز در مسجد معتکف شود.[۱۶]
زمان اعتکاف
۸: آیا در هر زمان که بخواهیم مى توانیم، معتکف شویم یا زمان خاص دارد؟
همه مراجع: در هر زمان که روزه صحیح باشد، اعتکاف نیز صحیح است.
اعتکاف زمان خاصى ندارد؛ ولى بهترین زمان براى انجام آن، ماه مبارک رمضان به ویژه دهه آخر آن است.[۱۷]
شرایط اعتکاف
۹: شرایط صحت اعتکاف چیست؟
معتکف عاقل باشد، با قصد قربت باشد، اعتکاف حداقل سه روز متوالى باشد، از مسجد بدون عذر خارج نشود، در یکى از مساجد چهارگانه[۱۸]و یا مسجد جامع شهر باشد، اگر اعتکاف با حق شوهر منافات داشت، با اجازه او باشد، اگر اعتکاف باعث اذیت و آزار پدر و مادر شود، با اجازه آن دو باشد.
شروع اعتکاف
۱۰: در روز اول اعتکاف، سحرى را در خانه خوردم و پس از نماز صبح به مسجد رفتم، اعتکاف من درست بوده یا نه؟
همه مراجع: خیر، در اعتکاف، باید از طلوع فجر روز اول تا مغرب شرعى روز سوم در مسجد باشد و تأخیر در ورود و یا تعجیل در خروج، اشکال دارد.[۱۹]
مقدار اعتکاف
۱۱: تعداد روزهاى اعتکاف معین است، یا به دلخواه خود شخص است؟
همه مراجع: حداقل اعتکاف سه روز است و حداکثر آن به دلخواه شخص است؛ لکن هر دو روز که به اعتکاف اضافه شود، روز سوم آن واجب مى گردد.[۲۰]
روزه اعتکاف
۱۲: به علت بیمارى از روزه گرفتن معذورم، آیا مى توانم بدون روزه اعتکاف کنم؟
همه مراجع: خیر، چون روزه شرط صحّت اعتکاف است.[۲۱]
تبصره: تردیدى نیست که اصل توقف در مسجد و عبادت، خود مستحب و داراى ثواب است؛ هر چند به عنوان اعتکاف نباشد.
روزه قضا در اعتکاف
۱۳: آیا روزه هاى قضا که بر عهده داریم، مى توانیم در اعتکاف بگیریم؟
همه مراجع: آرى، جایز است.[۲۲]
۱۴: آیا مى توان روزه روز سوم اعتکاف را که واجب مى شود، از روزه قضا حساب کرد، یا خودش واجب جداگانه است؟
همه مراجع: روزه گرفتن در روز سوم واجب است و اگر روزه قضا هم باشد، مانعى ندارد.[۲۳]
۱۵: اگر کسى روزه هاى قضاى خود را بگیرد و شب ها را در مسجد به سر ببرد؛ ولى روزها در مسجد نباشد، معتکف محسوب مى شود؟
همه مراجع: خیر، معتکف محسوب نمى شود.[۲۴]
بلوغ در اعتکاف
۱۶: آیا نوجوانى که به حد بلوغ نرسیده است، مى تواند اعتکاف کند؟
همه مراجع: اگر شرایط اعتکاف را رعایت کند، اعتکافش صحیح است.[۲۵]
جایزه و تشویق معتکف
۱۷: اگر کسى به انگیزه امور مادى در اعتکاف شرکت کند، حکم آن چگونه است؟ همه مراجع: در اعتکاف قصد قربت شرط است و بدون آن اعتکاف باطل است؛ ولى اگر کسى براى رضاى خدا در اعتکاف شرکت مىکند ـ هر چند به انگیزه دریافت تشویق مالى باشد ـ اعتکافش صحیح است.[۲۶]
نیابت استیجارى
۱۸: آیا نیابت اعتکاف از طرف مرده جایز است؟ آیا مى تواند در مقابل آن مزد بگیرد؟
همه مراجع: آرى، نیابت از طرف مرده صحیح است و شخص مى تواند در مقابل آن مزد بگیرد.[۲۷]
نیابت در اعتکاف
۱۹: آیا نیابت اعتکاف از طرف عده اى از اموات صحیح است؟
همه مراجع: خیر، به نیابت از چند نفر مرده صحیح نیست؛ ولى مى تواند ثواب آن را به روح آنان هدیه کند.[۲۸]
۲۰: آیا مى توان به نیابت یک نفر زنده معتکف شد؟
همه مراجع: نیابت از انسان زنده اشکال دارد. البته اگر به قصد رجاء (امید رسیدن به ثواب) باشد، نیابت جایز است.[۲۹]
اعتکاف در سفر
۲۱: براى زیارت چند روزى به مشهد رفتم. اتفاقاً با ایام اعتکاف مصادف شد، مى توانم معتکف شوم؟
همه مراجع: انسان، در ایام اعتکاف باید روزه بگیرد، و روزه براى مسافر صحیح نیست. پس نمى تواند اعتکاف کند، مگر آنکه از پیش نذر کرده باشد در سفر روزه بگیرد. در این صورت ـ اگر چه کمتر از ده روز در سفر مى ماند ـ باید روزه بگیرد و مى تواند معتکف شود.[۳۰]
۲۲: در ایام اعتکاف ماه رجب در مسافرت هستم، چگونه مى توانم از اعتکاف بهره ببرم؟
آیات عظام امام، تبریزى، صافى، فاضل، نورى و وحید: اگر قصد ده روز کنید، مى توانید در اعتکاف شرکت کنید؛ ولى نذر روزه در مسافرت جایز نیست.[۳۱]
آیات عظام بهجت، سیستانى و خامنه اى: مى توانید حتى در همان سفر نذر روزه کنید و در اعتکاف شرکت نمایید.[۳۲]
آیت الله مکارم: اگر قصد ده روز کنید، مى توانید در اعتکاف شرکت کنید؛ ولى نذر روزه در سفر اشکال دارد و اگر نذر کرد، احتیاط آن است که به نذر خود عمل کند.[۳۳]
نذر اعتکاف
۲۳: نذر اعتکاف چگونه انجام مى گیرد؟
همه مراجع: به قصد قربت، صیغه نذر اعتکاف را به عربى یا فارسى چنین مى خواند: «لِلَهِ عَلىَّ أنْ اعْتَکِفَ شَهْرَ رَجَب ثَلاثَهَ ایَّام» یا «براى خدا به گردن من باشد که در سه روز از ماه رجب را اعتکاف کنم» و اگر صیغه نخواند، نذر منعقد نمى شود.[۳۴]
تبصره۱: ماه رجب و سه روز به عنوان مثال آمده است.
تبصره۲: نذر بر دو نوع است: نذر مشروط و نذر مطلق؛ نذر مشروط آن است که شخص به جهت انجام عمل نیک و یا اجتناب از کار ناشایست، آن را بر خود واجب مى کند تا در نتیجه خداوند متعال حاجت او را برآورد. به عنوان مثال مى گوید: «اگر فرزندم خوب شد و عافیت پیدا کرد، هزار تومان به فقیر کمک مىکنم. نذر مطلق نذرى است که هیچ قید و شرطى در آن مطرح نیست. به عنوان مثال مى گوید: «من براى خدا نذر مى کنم که نماز شب بخوانم». در متن به عنوان مثال تنها صیغه نذر مطلق آمده است.
۲۴: کسى که نذر کرده ایام البیض (روزهاى سیزدهم تا پانزدهم) ماه رجب را اعتکاف کند، چنانچه در این ایام بیمار شود، تکلیف چیست؟
همه مراجع: اگر نذرش به سال خاصى تعیین شده ـ چنانچه به واسطه بیمارى نتواند روزه بگیرد یا در اعتکاف شرکت کند ـ تکلیف از او ساقط است و کفاره هم ندارد؛ ولى اگر براى نذرش سال تعیین نشده، مى تواند در سالهاى بعد اعتکاف کند.[۳۵]
۲۵: اگر اعتکاف را نذر کند و در ایام اعتکاف مریض شود، یا ضرورتى پیش آید، مى تواند اعتکاف را به هم بزند؟ آیا در این صورت کفاره و قضا دارد؟
همه مراجع: اگر ایام یا سال خاصى براى نذر اعتکاف تعیین نشده و به واسطه بیمارى نتواند روزه بگیرد یا ضرورتى (مانند حیض) براى خانم ها پیش آید، اعتکاف به هم مى خورد و باید قضاى آن را به جا آورد؛ ولى کفاره ندارد.[۳۶]
قطع نذر اعتکافى
۲۶: کسى که نذر کرده اعتکاف به جا آورد، آن گاه با گذشت یک روز از اعتکافش آن را به جهتى باطل کند، آیا قضاى آن واجب است؟
همه مراجع به جز تبریزى، سیستانى و وحید: اگر نذرش معین باشد، باید قضاى آن را به جا آورد و اگر معین نباشد، باید آن را از سر بگیرد.[۳۷]
آیات عظام تبریزى، وحید و سیستانى: اگر نذرش معین باشد بنابر احتیاط واجب، باید قضاى آن را بجا آورد و اگر معین نباشد باید آن را از سر بگیرد.[۳۸]
تبصره: اگر نذر معین نباشد قضا مطرح نمى شود؛ بلکه به طور ادا باید انجام دهد.
۲۷: آیا جایز است اعتکاف نذرى را در روز دوم به هم زد؟
همه مراجع: اگر ایام یا سال خاصى براى نذر اعتکاف تعیین نشده، در روز اول و دوم مى تواند به هم بزند و از اعتکاف خارج شود.[۳۹]
اجازه پدر
۲۸: آیا اعتکاف فرزند بدون اجازه پدر صحیح است یا خیر؟
همه مراجع: اگر باعث اذیت و آزار والدین نباشد، نیاز به اجازه نیست و اعتکاف صحیح است.[۴۰]
اجازه شوهر
۲۹: آیا زن براى رفتن به اعتکاف، نیاز به اجازه شوهر دارد و اگر بدون اجازه برود، آیا اعتکافش صحیح است؟
امام: زن باید با اجازه شوهرش به اعتکاف برود و اگر اجازه ندهد ـ چنانچه باعث تضییع حق (زناشویى) او شود ـ بنابر احتیاط واجب اعتکافش باطل است و اگر با حق او منافات نداشته باشد، اعتکافش صحیح است.[۴۱]
آیات عظام فاضل و وحید: زن باید با اجازه شوهرش به اعتکاف برود و اگر اجازه ندهد ـ چنانچه باعث تضییع حق (زناشویى) او شود ـ اعتکافش باطل است و اگر با حق او منافات نداشته باشد، اعتکافش صحیح است.[۴۲]
آیات عظام بهجت و تبریزى: زن باید با اجازه شوهرش به اعتکاف برود و اگر اجازه ندهد ـ چنانچه باعث تضییع حق (زناشویى) او شود ـ اعتکافش باطل است و اگر با حق او منافات نداشته باشد، بنابر احتیاط واجب باطل است.[۴۳]
آیات عظام سیستانى و صافى: زن باید با اجازه شوهرش از منزل بیرون رود و اگر اجازه ندهد، اعتکافش باطل است (هر چند باعث تضییع حق زناشویى او نشود).[۴۴]
آیت الله مکارم: بنابر احتیاط واجب، زن باید با اجازه شوهرش به اعتکاف برود و اگر اجازه ندهد ـ چنانچه باعث تضییع حق (زناشویى) او شود ـ بنابر احتیاط واجب اعتکافش باطل است.[۴۵]
آیت الله نورى: زن باید با اجازه شوهرش به اعتکاف برود و اگر اجازه ندهد ـ چنانچه باعث تضییع حق (زناشویى) او شود ـ اعتکافش باطل است و اگر با حق او منافات نداشته باشد، اعتکافش صحیح است، مگر آنکه روزه او در اعتکاف مستحبى باشد.[۴۶]
اعتکاف کارمند
۳۰: آیا اعتکاف کارمندان ادارى و کارگران در ساعات کار جایز است؟
همه مراجع: اگر قرارداد کار به گونهاى است که کارمند و کارگر، باید در ساعات ادارى، در اداره و مؤسسه باشند، شرکت در اعتکاف بدون اجازه از مسئولان امر صحیح نیست.[۴۷]
مسجد جامع
۳۱: منظور از مسجد جامع چیست؟
همه مراجع: مسجد جامع مسجدى است که اقشار مختلف مردم، در آن شرکت مى کنند و اختصاص به محله یا صنف خاصى ندارد.[۴۸]
حیاط مسجد
۳۲: آیا در حیاط مسجد هم اعتکاف صحیح است یا خیر؟ همچنین در زیرزمین و پشت بام مسجد؟
همه مراجع: اگر جزء مسجد باشد، صحیح است.[۴۹]
سرداب و بام مسجد
۳۳: اعتکاف در مکان هایى که شک داریم جزء مسجد است (مانند بام، سرداب و مقدارى که به مسجد افزوده مى شود) چگونه است؟
همه مراجع: آنچه مشکوک است، حکم مسجد را ندارد و اعتکاف در آن صحیح نیست.[۵۰]
تعدد مسجد
۳۴: اگر در شهرى که مساجد جامع متعدد باشد، تکلیف چیست؟
همه مراجع: معتکف مى تواند در هر کدام که بخواهد اعتکاف کند.[۵۱]
۳۵: آیا جایز است اعتکاف را در دو مسجد و یا دو شبستان انجام داد؟
همه مراجع: خیر، جایز نیست؛ مگر آنکه دو مسجد و یا دو شبستان به هم متصل باشد؛ به گونه اى که یک مسجد محسوب شود.[۵۲]
مکان خاص
۳۶: اگر محل خاصى از مسجد را براى اعتکاف خود معین کند، آیا لازم است خود را به آن مقید کند؟
همه مراجع: خیر، متعیّن نمى شود.[۵۳]
مسجد دانشگاه
۳۷: با توجّه به اینکه اعتکاف باید در مسجد جامع شهر باشد، آیا جایز است در مسجد دانشگاه اعتکاف را به قصد رجاء انجام داد؟
همه مراجع به جز امام و خامنه اى: اعتکاف در مسجد دانشگاه صحیح نیست.[۵۴]
امام: اعتکاف باید در مساجد چهارگانه باشد و بنابر احتیاط واجب در مساجد جامع، باید به قصد رجاء انجام گیرد و در غیر مساجد جامع صحیح نیست.[۵۵]
آیت الله خامنه اى: به قصد رجاء اشکال ندارد.[۵۶]
تبصره: مساجد أربعه عبارتند از: مسجد الحرام، مسجد النبى، مسجد کوفه و مسجد بصره.
۳۸: مراجع تقلید، اعتکاف را تنها در مساجد جامع جایز مى دانند؛ آیا دانشجویان مى توانند نذر کنند که سه روز در مسجد دانشگاه اجتماع کنند؟
همه مراجع: آرى، نذر فوق صحیح است و از ثواب عبادت و دعا بهره مند مى شوند؛ ولى این امر اعتکاف محسوب نمى شود.[۵۷]
تبصره: متعلق نذر به هر صورت که نیت شود، باید طبق آن عمل شود. بنابراین در کم و زیاد کردن روزهاى عبادت و یا ساعات حضور مى توان تغییر داد.
اعتکاف بانوان
۳۹: آیا بانوان مى توانند در خانه خود اعتکاف کنند؟
همه مراجع: خیر، اعتکاف باید در مسجد باشد.[۵۸]
۴۰: آیا زن مى تواند جهت شرکت در اعتکاف، براى جلوگیرى از عادت ماهیانه قرص مصرف کند؟
همه مراجع: اگر ضرر نداشته باشد، اشکال ندارد.[۵۹]
اعتکاف بیماران
۴۱: آیا کسى که روزه برایش ضرر دارد مى تواند جهت درک ثواب اعتکاف معتکف شود؟
همه مراجع: خیر، نمى تواند معتکف شود و ثواب اعتکاف را درک نمى کند.[۶۰]
تزریق آمپول
۴۲: کسى که هر روز نیاز به تزریق آمپول دارد مى تواند اعتکاف کند و به جهت آن از مسجد خارج شود؟
آیات عظام امام، بهجت و خامنه اى: اگر آمپول جنبه غذایى و تقویتى دارد مى تواند اعتکاف کند ولى بنا بر احتیاط واجب باید از تزریق آن خوددارى کند (چون روزه را باطل مى کند) و اگر جنبه دارویى دارد و یا عضو را بى حس مى کند، مى تواند جهت تزریق از مسجد خارج شود.[۶۱]
آیات عظام تبریزى، سیستانى، صافى، مکارم، نورى و وحید: مى تواند اعتکاف کند و براى تزریق از مسجد خارج شود.[۶۲]
آیت الله فاضل: اگر آمپول جنبه غذایى و تقویتى دارد مى تواند اعتکاف کند ولى باید از تزریق آن خوددارى کند (چون روزه را باطل مىکند) و اگر جنبه دارویى دارد و یا عضو را بى حس مى کند، مى تواند جهت تزریق از مسجد خارج شود.[۶۳]
محرمات اعتکاف
۴۳: محرمات اعتکاف کدام است؟
محرمات اعتکاف عبارت است از: نزدیکى با همسر، ملاعبه با همسر (بنابر احتیاط واجب)، خرید و فروش غیر ضرورى، استمناء (بنابر احتیاط واجب)، بوییدن عطر و گیاهان خوشبو به قصد لذت بردن، مجادله به منظور غلبه بر دیگرى و اظهار فضل.
تلفن در اعتکاف
۴۴: گفت و گو با تلفن همراه در مسجد، در موارد غیرضرورى و مکرر، چه صورت دارد؟
همه مراجع: اشکال ندارد.[۶۴]
درس و اعتکاف
۴۵: آیا جایز است در اعتکاف، دروس خود را مباحثه کرد؟
آیات عظام امام، بهجت، خامنه اى، صافى و فاضل: درس خواندن، حل مسائل و مباحثه ـ به ویژه در امور دینى ـ بسیار کار پسندیده اى است؛ ولى اگر مباحثه و مجادله به منظور غلبه بر دیگرى و اظهار فضل باشد، حرام است و بنابر احتیاط واجب اعتکاف را نیز باطل مى سازد. معیار تشخیص آن، قصد و نیت شخص است.[۶۵]
آیت الله تبریزى: مباحثه ـ به ویژه در امور دینى ـ بسیار کار پسندیده اى است؛ ولى اگر مباحثه و مجادله به منظور غلبه بر دیگرى و اظهار فضل باشد، حرام است؛ ولى اعتکاف را باطل نمى سازد. معیار تشخیص آن، قصد و نیت شخص است.[۶۶]
آیات عظام سیستانى، مکارم، نورى و وحید: مباحثه ـ به ویژه در امور دینى ـ بسیار کار پسندیده اى است؛ ولى اگر مباحثه و مجادله به منظور غلبه بر دیگرى و اظهار فضل باشد، حرام است و اعتکاف را نیز باطل مى سازد. معیار تشخیص آن، قصد و نیت شخص است.[۶۷]
معامله در اعتکاف
۴۶: خرید و فروش در صورت ضرورت و عدم ضرورت، براى معتکف چه حکمى دارد؟
همه مراجع: خرید و فروش غیرضرورى جایز نیست.[۶۸]
قطع اعتکاف
۴۷: آیا قطع اعتکاف گناه دارد؟
همه مراجع: اگر اعتکاف واجب باشد و یا دو روز اعتکاف مستحبى را گذرانده باشد و بخواهد اعتکاف را به هم بزند، معصیت کرده است.[۶۹]
۴۸: در صورتى که شخص در روز سوم اعتکاف مستحبى، مریض شود و یا اضطرارى پیش آید، مى تواند اعتکاف را به هم زند؟ آیا در این صورت کفاره دارد؟
همه مراجع: در صورتى که معذور از گرفتن روزه باشد، اعتکاف باطل مى شود؛ ولى کفاره ندارد.[۷۰]
راه قطع اعتکاف
۴۹: آیا راهى هست که هر زمان معتکف خواست از اعتکاف خارج شود؟
همه مراجع: آرى، مى تواند در آغاز نیت اعتکاف شرط کند که اگر عذر عرفى یا شرعى برایش پیدا شد، بتواند اعتکاف را بر هم زند؛ هر چند در روز سوم باشد.[۷۱]
شرط در اعتکاف
۵۰: آیا معتکف مى تواند به هنگام نیت اعتکاف، شرط کند که هر زمان خواست (هر چند بدون عذر)، از اعتکاف خارج شود؟
امام: مى تواند شرط کند که اگر عذر عرفى یا شرعى برایش پیدا شد، بتواند از اعتکاف خارج شود؛ ولى بدون عذر جایز نیست.[۷۲]
آیات عظام بهجت، صافى، فاضل و نورى: آرى، چنین شرطى جایز است و اگر شرط کرد ـ هر زمان که خواست ـ مى تواند از اعتکاف خارج شود.[۷۳]
آیات عظام سیستانى، مکارم و وحید: مى تواند شرط کند که اگر عذر عرفى یا شرعى برایش پیدا شد، بتواند از اعتکاف را خارج شود؛ ولى بدون عذر بنابر احتیاط واجب، جایز نیست.[۷۴]
خروج از مسجد
۵۱: در چه مواردى مى توان از مسجد خارج شد؟
همه مراجع: خارج شدن از مسجد جایز نیست؛ مگر به جهت ضرورت عقلى، عرفى و شرعى؛ مانند: مراجعه به پزشک در موارد اضطرار، رفتن به دستشویى (ضرورت عقلى)، عیادت بیمار، تشییع جنازه مرده (ضرورت عرفى)، غسل و وضوى واجب (ضرورت شرعى).[۷۵]
۵۲: اگر کسى به جهت ضرورت از مسجد خارج شود و خروج او طولانى گردد، اعتکافش چه حکمى دارد؟
همه مراجع: اگر به قدرى باشد که صورت اعتکاف را به هم زند، اعتکاف او باطل مى شود.[۷۶]
توقف در سایه
۵۳: گفته مى شود اگر معتکف به خاطر عذر و ضرورت از مسجد خارج شود حق ندارد از کنار سایه حرکت کند، آیا این سخن صحیح است؟
آیات عظام امام، خامنه اى، فاضل و نورى: نشستن او در زیر سایه جایز نیست (مگر در هنگام ضرورت) و بنا بر احتیاط واجب در آفتاب نیز اشکال دارد ولى راه رفتن در زیر سایه اشکال ندارد.[۷۷]
آیات عظام بهجت و صافى: نشستن او در زیر سایه جایز نیست (مگر در هنگام ضرورت) و بنا بر احتیاط واجب در آفتاب نیز اشکال دارد و راه رفتن در زیر سایه نیز بنا بر احتیاط واجب جایز نیست.[۷۸]
آیات عظام تبریزى و وحید: نشستن او در زیر سایه و آفتاب بنا بر احتیاط واجب جایز نیست و اگر مضطر شد از نشستن در زیر سایه اجتناب کند ولى راه رفتن در زیر سایه اشکال ندارد.[۷۹]
آیت الله سیستانى: نشستن او در زیر سایر جایز نیست (مگر در هنگام ضرورت) و بنابر احتیاط واجب بعد از رفع حاجت، نشستن او هر چند در آفتاب اشکال دارد ولى راه رفتن در زیر سایه اشکال ندارد.[۸۰]
آیت الله مکارم: نشستن او در زیر سایه و آفتاب جایز نیست ولى راه رفتن در سایه اشکال ندارد.[۸۱]
جهل به احکام اعتکاف
۵۴: اگر کسى از روى فراموشى از اعتکاف خارج شود، چه حکمى دارد؟
آیات عظام امام، بهجت، فاضل و نورى: اعتکافش باطل نمى شود.[۸۲]
آیات عظام تبریزى و سیستانى: اعتکافش باطل مى شود.[۸۳]
آیات عظام صافى، مکارم و وحید: بنابر احتیاط واجب باطل مى شود.[۸۴]
تبصره: چنانچه خروج از اعتکاف به حدى طولانى شود که از صورت اعتکاف خارج گردد، اعتکاف باطل مى شود.
۵۵: اگر کسى به جهت ندانستن مسئله از اعتکاف خارج شود، اعتکافش باطل مى شود؟
همه مراجع: آرى، اعتکافش باطل مى شود.[۸۵]
وضو و غسل
۵۶: خارج شدن معتکف از مسجد براى گرفتن وضو و غسل مستحبى چه حکمى دارد؟
آیات عظام امام، بهجت، خامنه اى، صافى و فاضل: اشکال ندارد.[۸۶]
آیات عظام تبریزى، سیستانى، مکارم، نورى و وحید: بنابر احتیاط واجب جایز نیست.[۸۷]
سالن غذاخورى مسجد
۵۷: آیا صرف غذا در سالن غذاخورى مسجد، براى معتکفان جایز است؟
همه مراجع: اگر ضرورتى اقتضا نمى کند، نباید از مسجد خارج شوند.[۸۸]
پرداخت بدهى
۵۸: آیا معتکف مى تواند جهت پرداخت بدهى خود، از مسجد خارج شود؟
همه مراجع: آرى، مى تواند خارج شود.[۸۹]
اعتکاف و کلاس درس
۵۹: آیا در ایام اعتکاف، رفتن به کلاس و شرکت در درس ها جایز است؟
همه مراجع: خروج از مسجد و شرکت در کلاس هاى درسى، اشکال دارد.[۹۰]
اعتکاف و نماز جمعه
۶۰: براى رفتن به نماز جمعه، مى توان از محل اعتکاف خارج شد؟
همه مراجع به جز تبریزى، نورى و وحید: آرى، جایز است.[۹۱]
آیات عظام تبریزى و وحید: بنابر احتیاط واجب جایز نیست.[۹۲]
آیه الله نورى: جایز نیست.[۹۳]
تبصره: بنابر فتواى کسانى که رفتن به نماز جمعه را در ایام اعتکاف جایز مى دانند، باید حداقل زمان لازم را رعایت کنند تا شکل و صورت اعتکاف، به هم نخورد.
غصب در اعتکاف
۶۱: اگر شخصى در اعتکاف جاى کسى را بگیرد، آیا اعتکافش باطل مى شود؟
آیات عظام امام، سیستانى، فاضل و نورى: کار حرامى کرده؛ ولى اعتکافش باطل نمى شود.[۹۴]
آیت الله بهجت: کار حرامى کرده؛ ولى اعتکافش باطل نمى شود؛ مگر آنکه به جز این مکان، جاى دیگرى نباشد.[۹۵]
آیات عظام تبریزى و صافى: کار حرامى کرده و بنابر احتیاط واجب، اعتکافش باطل مى شود.[۹۶]
آیات عظام مکارم و وحید: کار حرامى کرده و اعتکافش باطل مى شود.[۹۷]
افطارى معتکف
۶۲: استفاده از افطارى و سحرى معتکفان، براى دیگران چه حکمى دارد؟
همه مراجع: بدون اجازه دهندگان، جایز نیست.[۹۸]
اعتکاف و غسل
۶۳: اگر محتلم شویم، غسل را در داخل مسجد انجام دهیم؟
همه مراجع به جز صافى: اگر معتکف محتلم شود و غسل کردن در مسجد به جهت توقف یا نجس کردن مسجد ممکن نباشد، واجب است از مسجد خارج شود.[۹۹]
آیت الله صافى: آرى، باید از مسجد خارج شود، هر چند غسل در مسجد باعث مکث یا نجس کردن مسجد نشود.[۱۰۰]
۶۴: بعد از نماز صبح محتلم شدم، امّا غسل را تا ظهر به تأخیر انداختم؛ آیا اعتکاف اشکال پیدا کرده است؟
همه مراجع: توقّف جنب در مسجد حرام است و پس از احتلام، باید فورى از مسجد خارج شوید و غسل کنید. چنانچه در انجام دادن غسل تأخیر کنید و با حال جنابت در مسجد بمانید، اعتکاف شما باطل است.[۱۰۱]
حیض در اعتکاف
۶۵: اگر زن در حال اعتکاف عادت ماهانه شود، تکلیف چیست؟
همه مراجع به جز تبریزى و وحید: اعتکاف او باطل مى شود و باید در اسرع وقت از مسجد خارج شود و چنانچه عادت ماهانه در روز سوم اتفاق بیفتد، باید قضاى ان را بجاى آورد.[۱۰۲]
تبریزى و وحید: اعتکاف او باطل مى شود و باید در اسرع وقت از مسجد خارج شود و چنانچه عادت ماهانه در روز سوم اتفاق بیفتد بنا بر احتیاط واجب باید قضاى آن را به جاى آورد.[۱۰۳]
مبطلات اعتکاف
۶۶: انجام دادن چه کارهایى، اعتکاف را باطل مى کند؟
آیات عظام امام، خامنه اى و فاضل: هر کارى که مبطل روزه است و نیز تماس و آمیزش (هرچند در شب باشد)، اعتکاف را باطل مى سازد و بنابر احتیاط واجب، انجام دادن سایر محرمات اعتکاف نیز مبطل اعتکاف است.[۱۰۴]
آیات عظام بهجت و صافى: هر کارى که مبطل روزه است و نیز آمیزش (هرچند در شب باشد) اعتکاف را باطل مى سازد و بنابر احتیاط واجب، انجام دادن محرمات اعتکاف نیز مبطل اعتکاف است.[۱۰۵]
آیت الله تبریزى: هر کارى که مبطل روزه است، اعتکاف را نیز باطل مى سازد؛ ولى انجام دادن محرمات اعتکاف ـ به جز آمیزش ـ مبطل اعتکاف نیست.[۱۰۶]
آیات عظام سیستانى، مکارم، نورى و وحید: انجام دادن محرمات اعتکاف و هر کارى که مبطل روزه است، اعتکاف را باطل مى سازد.[۱۰۷]
قِى در اعتکاف
۶۷: اگر معتکف در روز به جهت حالت تهوع، قِى کند، حکم اعتکافش چیست؟
همه مراجع: اگر بى اختیار باشد، روزه و اعتکافش صحیح است.[۱۰۸]
کفاره اعتکاف
۶۸: در چه مواردى بطلان اعتکاف موجب کفاره هم مى شود؟
همه مراجع: اگر اعتکاف را با آمیزش (جماع) باطل کند، کفاره واجب است و در سایر محرمات کفاره نیست؛ هر چند پرداخت آن احتیاط مستحب است.[۱۰۹]
۶۹: کفاره اعتکاف چقدر است؟
همه مراجع: کفاره بطلان اعتکاف، مانند کفاره روزه ماه رمضان است؛ یعنى، باید دو ماه روزه بگیرد و یا به ۶۰ مسکین، طعام دهد.[۱۱۰]
قضاى اعتکاف
۷۰: چنانچه اعتکاف مستحبى را به جهتى به هم بزند، آیا قضاى آن واجب مى شود؟
همه مراجع به جز تبریزى، سیستانى و وحید: اگر بعد از روز دوم باطل کند، باید قضاى آن را به جا آورد.[۱۱۱]
آیات عظام تبریزى، سیستانى و وحید: اگر بعد از روز دوم باطل کند، بنابر احتیاط واجب باید قضاى آن را به جا آورد و اگر پیش از آن باشد، چیزى بر عهده او نیست.[۱۱۲]
تبصره: قضاى اعتکاف مانند اصل اعتکاف است. بنابراین باید شرایط آن را رعایت کند و حداقل سه روز متوالى روزه بگیرد.
فرآوری: حمیدرضا فلاح
----------------------------------
پی نوشت:
[۱] . لسان العرب، ماده عکف.
[۲] . العروه الوثقى، ج۲، کتاب الاعتکاف.
[۳] . این آیات عبارتند از: بقره، ۱۸۷ و ۱۲۵؛ اعراف، ۱۳۸؛ طه، ۹۱ و ۹۷؛ انبیا، ۵۲؛ حج، ۲۵؛ شعرا، ۷۱ و فتح، ۲۵.
[۴] . برخى از فقها مانند صاحب جواهر گفته اند: اعتکاف در آیه ۱۲۵ سوره بقره نیز در معناى اصطلاحى به کار رفته است. (اعتکاف عبادتى کامل، ص ۲۰، ابوالقاسم علیا نژادى، به نقل از: جواهرالکلام، ج ۱۷، ص ۱۶۰.
[۵] . بقره، آیه ۱۸۷.
[۶] . اعتکاف عبادتى کامل، ص ۲۰، به نقل از: تفسیر هدایت، ج ۱، ص ۳۱۹.
[۷] . بقره، آیه ۱۲۵.
[۸] . «اعتکافُ عشرٍ فِى شَهْرِ رَمَضان یَعْدُلُ حَجَّتَیْنِ وَ عُمْرَتَیْنِ»، وسائل الشیعه، ج ۱۰، ابواب الاعتکاف؛ اللمعه الدمشقیه، کتاب الاعتکاف.
[۹] . بحارالانوار، ج ۹۴، ص ۱۲۹.
[۱۰] . همان، ج ۴۷، ص ۵۳.
[۱۱] . اعتکاف سلوک منتظران، زیر نظر حضرت آیه الله مظاهرى، ص ۱۹.
[۱۲] . ر. ک: وسایل الشیعه، ج ۱۰، ابواب الاعتکاف، باب ۱۲.
[۱۳] . اعتکاف عبادتى کامل، ص ۶۵.
[۱۴] . ر. ک: دعائم الاسلام، ج ۱، ص ۲۰۶.
[۱۵] . «یا اباذَر! کُلُّ جُلُوسِ فِى الْمَسْجِدِ لَغْوٌ الّا ثلاثٌ، قِرائَهُ مُصْحَفٍ، اوْ ذِکْرُ اللَّهِ اوْ سائِلٍ عن عِلْمٍ»، وسایل الشیعه، ج ۴، باب ۲، ص ۱۱۷.
[۱۶] . العروه الوثقى، ج ۲، الاعتکاف.
[۱۷] . العروه الوثقى، ج ۲، الاعتکاف.
[۱۸] . مساجد چهارگانه عبارت است از: مسجد الحرام، مسجد نبوى (مدینه)، مسجد کوفه و مسجد بصره.
[۱۹] . العروه الوثقى، ج ۲، الخامس.
[۲۰] . العروه الوثقى، ج ۲ الاعتکاف، الخامس.
[۲۱] . العروه الوثقى، کتاب الاعتکاف، م ۴.
[۲۲] . العروه الوثقى، کتاب الاعتکاف، م ۴.
[۲۳] . العروه الوثقى، کتاب الاعتکاف، م ۴.
[۲۴] . العروه الوثقى، ج ۲، الاعتکاف، الخامس.
[۲۵] . امام، سیستانى، مکارم، فاضل و نورى، العروه الوثقى، ج ۲ الاعتکاف، م ۲۷؛ بهجت، استفتاءآت، ج ۲، س ۳۱۶۵؛ صافى، هدایه العباد، ج ۱، م ۱۴۰۴ و دفتر: خامنه اى، تبریزى و سیستانى.
[۲۶] . دفتر: همه مراجع.
[۲۷] . امام، سیستانى، فاضل، مکارم و نورى، تعلیقات على العروه، ج ۲، الاعتکاف؛ بهجت، وسیله النجاه، ج ۱، الاعتکاف، م ۱۱۸۷؛ صافى، هدایه العباد، ج ۱، م ۱۴۰۰ و دفتر: خامنه اى، تبریزى و وحید.
[۲۸] . العروه الوثقى، ج ۲، الاعتکاف، م ۳.
[۲۹] . امام، نورى، سیستانى، مکارم و فاضل، تعلیقات على العروه، ج ۲، الاعتکاف؛ بهجت، استفتاءآت، ج ۲، ص ۳۱۲۵ و دفتر: همه مراجع.
[۳۰] . امام، نورى و فاضل، تعلیقات على العروه، ج ۲، شرایط صحه الصوم، الخامس؛ صافى، هدایه العباد، ج ۱، م ۱۳۵۴؛ تبریزى، سیستانى و وحید، منهاج الصالحین، شرایط صحه الصوم؛ بهجت، وسیله النجاه، ج ۱، م ۱۱۴۳ و دفتر: خامنه اى.
[۳۱] . دفتر: امام، صافى، تبریزى، فاضل و وحید.
[۳۲] . دفتر: خامنه اى، بهجت و سیستانى.
[۳۳] . مکارم، استفتاءآت، ج ۲، س ۴۷۵ و ۴۸۲.
[۳۴] . توضیح المسائل مراجع، م ۲۶۴۱؛ وحید، توضیح المسائل، م ۲۷۰۵؛ نورى، توضیح المسائل، م ۲۶۳۹ و خامنه اى، استفتاء، س ۱۰۶۰ و ۱۱۰۰.
[۳۵] . امام، تحریرالوسیله، ج ۲، النذر، م ۲۴؛ تبریزى، استفتاءآت، س ۱۷۲۹؛ صافى، هدایه العباد، ج ۲، النذر، م ۲۴؛ سیستانى، توضیح المسائل مراجع، م ۲۶۴۷؛ خامنه اى، استفتاء، س ۱۰۷۴ و دفتر: فاضل، نورى، مکارم، وحید و بهجت.
[۳۶] . العروه الوثقى، ج ۲، الاعتکاف، م شروط الاعتکاف، الرابع و م ۱۹ و احکام الاعتکاف م ۵ و ۹.
[۳۷] . امام، نورى، فاضل، مکارم، تعلیقات على العروه، ج ۱، احکام الاعتکاف، م ۵؛ بهجت، وسیله النجاه، ج ۱، ۱۲۱۰؛ صافى، هدایه العباد، ج ۱، م ۱۴۲۴ و دفتر: خامنه اى.
[۳۸] . تبریزى، سیستانى و وحید، منهاج الصالحین، م ۱۰۸۲.
[۳۹] . العروه الوثقى، ج ۲، الاعتکاف، م ۵.
[۴۰] . امام، نورى، فاضل، مکارم، تعلیقات على العروه، ج ۱، احکام الاعتکاف، م ۹؛ بهجت، وسیله النجاه، ج ۱، ۱۲۱۱؛ صافى، هدایه العباد، ج ۱، م ۱۴۲۶؛ تبریزى، سیستانى و وحید، منهاج الصالحین، م ۱۰۷۲ و دفتر: خامنه اى.
[۴۱] . امام، تحریرالوسیله، ج ۱، مشروط الاعتکاف، السادس و استفتاءآت، ج ۳، حقوق زوجیت، س ۱۶.
[۴۲] . وحید، منهاج الصالحین، ج ۲، م ۱۰۶۹، الخامس و توضیح المسائل، م ۲۴۷۶ و فاضل، تعلیقات على العروه، ج ۲، شرائط الاعتکاف، السابع.
[۴۳] . بهجت، توضیح المسائل، متفرقه، م ۱۸ و وسیله النجاه، ج ۱، م ۱۱۹۳ و تبریزى، منهاج الصالحین، ج ۱، م ۱۰۶۹.
[۴۴] . صافى، عروه العباد، ج ۱، شروط الاعتکاف، م ۱۴۰۲، السادس و توضیح المسائل، م ۲۴۲۱ و سیستانى، تعلیقات على العروه، شرائط الاعتکاف، السابع.
[۴۵] . مکارم، تعلیقات على العروه، شرائط الاعتکاف، السابع و استفتاءآت، ج ۲، س ۹۶۳.
[۴۶] . نورى، تعلیقات على العروه، شرائط الاعتکاف، السابع و توضیح المسائل، م ۲۴۰۸.
[۴۷] . امام، سیستانى، نورى، فاضل، مکارم، تعلیقات على العروه، ج ۱، الاعتکاف، السابع؛ بهجت، وسیله النجاه، ج ۱، ۱۱۹۳؛ صافى، هدایه العباد، ج ۱، م ۱۴۰۲ و دفتر: خامنه اى، وحید و تبریزى.
[۴۸] . مکارم، استفتاءآت، ج ۲، س ۴۵۶؛ فاضل، جامع المسائل، ج ۱، س ۶۱۷؛ تبریزى، منهاج الصالحین، الاعتکاف، الرابع و دفتر: همه مراجع.
[۴۹] . العروه الوثقى، شرائط الاعتکاف، م ۲۰.
[۵۰] . العروه الوثقى، ج ۲، الاعتکاف، م ۲۳.
[۵۱] . امام، تحریرالوسیله، ج ۱، شروط الاعتکاف، الخامس؛ مکارم، فاضل، و نورى، تعلیقات على العروه، ج ۲، الاعتکاف، السادس؛ صافى، هدایه العباد، ج ۱، الاعتکاف، الخامس؛ وحید، تبریزى و سیستانى، منهاج الصالحین، العتکاف، الرابع؛ بهجت، وسیله النجاه، ج ۱، م ۱۱۹۲؛ فاضل، جامع المسائل، ج ۱، س ۶۱۷ و دفتر: خامنه اى.
[۵۲] . العروه الوثقى، ج ۲، الاعتکاف، م ۱۸.
[۵۳] . العروه الوثقى، ج ۲، الاعتکاف، م ۱۸.
[۵۴] . دفتر: همه مراجع.
[۵۵] . امام، تحریرالوسیله، ج ۱، شروط الاعتکاف، الخامس.
[۵۶] . دفتر: خامنه اى.
[۵۷] . دفتر: همه مراجع.
[۵۸] . العروه الوثقى، ج ۲، الاعتکاف، م ۲۶.
[۵۹] . دفتر: همه مراجع.
[۶۰] . دفتر: همه مراجع.
[۶۱] . توضیح المسائل مراجع، م ۱۵۷۶؛ خامنه اى، اجوبه الاستفتاءآت، س ۷۶۷ و العروه الوثقى، ج ۲، الاعتکاف، م ۳۰.
[۶۲] . توضیح المسائل مراجع، م ۱۵۷۶؛ وحید، توضیح المسائل، م ۱۵۸۴ و العروه الوثقى، ج ۲، الاعتکاف، م ۳۰.[۶۳] . توضیح المسائل مراجع، م ۱۵۷۶ و العروه الوثقى، ج ۲، الاعتکاف، م ۳۰.
[۶۴] . دفتر: همه مراجع.
[۶۵] . امام و فاضل، تعلیقات على العروه، ج ۲، احکام الاعتکاف، م ۳؛ صافى، هدایه العباد، ج ۱، م ۱۴۲۱ و ۱۴۲۳ و بهجت، وسیله النجاه، ج ۱، م ۱۲۰۸ و ۱۲۱۰.
[۶۶] . منهاج الصالحین، الاعتکاف، م ۱۰۸۰.
[۶۷] . نورى و مکارم، تعلیقات على العروه، ج ۲، احکام الاعتکاف، م ۳ و سیستانى و وحید، منهاج الصالحین، الاعتکاف، م ۱۰۸۰.
[۶۸] . العروه الوثقى، ج ۲، احکام الاعتکاف، الرابع.
[۶۹] . العروه الوثقى، شرائط الاعتکاف، م ۳۹.
[۷۰] . العروه الوثقى، ج ۲، الاعتکاف، م شروط الاعتکاف، الرابع و م ۱۹ و احکام الاعتکاف، م ۹.
[۷۱] . العروه الوثقى، ج ۲، الاعتکاف، م ۴۰.
[۷۲] . امام، تعلیقات على العروه، الاعتکاف، م ۴۰.
[۷۳] . نورى و فاضل، تعلیقات على العروه، الاعتکاف، م ۴۰؛ بهجت، وسیله النجاه، ج ۱، م ۱۲۰۷؛ تبریزى، منهاج الصالحین، الاعتکاف، م ۱۰۷۴ و صافى، هدایه العباد، ج ۱، م ۱۴۱۶.
[۷۴] . سیستانى و وحید، منهاج الصالحین، الاعتکاف، م ۱۰۷۴.
[۷۵] . امام، نورى، مکارم و فاضل، تعلیقات على العروه، ج ۱، الاعتکاف، م ۳۰؛ صافى، هدایه العباد، ج ۱، م ۱۴۱۲؛ بهجت، وسیله النجاه، ج ۱، ۱۲۰۳؛ تبریزى، وحید و سیستانى، منهاج الصالحین، الاعتکاف، السادس و دفتر: خامنه اى.
[۷۶] . العروه الوثقى، ج ۲، الاعتکاف، م ۳۰.
[۷۷] . امام، فاضل و نورى، تعلیقات على العروه، ج ۲، الاعتکاف، م ۳۵.
[۷۸] . بهجت، وسیله النجاه، ج ۱، الاعتکاف؛ صافى، هدایه العباد، ج ۱، الاعتکاف.
[۷۹] . تبریزى و وحید، منهاج الصالحین، الاعتکاف، م ۱۰۷۲.
[۸۰] . منهاج الصالحین، الاعتکاف، م ۱۰۷۲.
[۸۱] . مکارم، تعلیقات العروه، ج ۲، الاعتکاف، م ۳۵.
[۸۲] . امام، فاضل، نورى، تعلیقات على العروه، ج ۲ الاعتکاف؛ بهجت، وسیله النجاه، ج ۱، م ۱۱۹۴.
[۸۳] . سیستانى، تبریزى، منهاج الصالحین، الاعتکاف، السادس.
[۸۴] . صافى، هدایه العباد، ج ۱، م ۱۴۰۲؛ مکارم، تعلیقات على العروه، ج ۲، الاعتکاف و وحید، منهاج الصالحین، الاعتکاف، م ۱۰۷۷.
[۸۵] . العروه، الوثقى ج ۲، الاعتکاف، الثامن.
[۸۶] . امام و فاضل، تعلیقات على العروه، ج ۱، الاعتکاف، م ۳۰؛ صافى، هدایه العباد، ج ۱، م ۱۴۱۲؛ بهجت، وسیله النجاه، ج ۱، ۱۲۰۳ و دفتر: خامنه اى.
[۸۷] . نورى و مکارم، تعلیقات على العروه، ج ۱، الاعتکاف، م ۳۰؛ تبریزى، وحید و سیستانى، منهاج الصالحین، الاعتکاف، السادس
[۸۸] . العروه الوثقى، ج ۱، الاعتکاف، م ۳۰ و اللمعه الدمشقیه، ج ۲، ص ۱۵۰.
[۸۹] . العروه الوثقى، ج ۲، الاعتکاف، م ۳۰.
[۹۰] . نورى، استفتاءآت، ج ۲، س ۲۷۶؛ سیستانى، سایت، اعتکاف؛ صافى، جامع الاحکام، ج ۱، س ۵۱۵؛ فاضل، جامع المسائل، ج ۲، س ۴۶۲ و دفتر: امام، خامنه اى، مکارم، تبریزى، وحید و بهجت.
[۹۱] . امام، تحریرالوسیله، ج ۱، شروط الاعتکاف، م ۹؛ سیستانى، تعلیقات على العروه، شرائط الاعتکاف، م ۳۰؛ بهجت، وسیله النجاه، ج ۱، م ۱۲۰۳؛ صافى، هدایه العباد، ج ۱، م ۱۴۱۲؛ مکارم، استفتاءآت، ج ۲، س ۴۹۴ و فاضل، جامع المسائل، ج ۱، س ۶۱۹.
[۹۲] . وحید، منهاج الصالحین، ج ۲، الاعتکاف، السادس و تبریزى، منهاج الصالحین، ج ۱، الاعتکاف، السادس.
[۹۳] . دفتر: نورى.
[۹۴] . امام، فاضل و نورى، تعلیقات على العروه، ج ۲، الاعتکاف، م ۳۲؛ سیستانى، منهاج الصالحین، الاعتکاف، م ۱۰۷۷.
[۹۵] . بهجت، وسیله النجاه، ج ۱، م ۱۲۰۵.
[۹۶] . صافى، هدایه العباد، ج ۱، م ۱۴۱۴؛ تبریزى، منهاج الصالحین، الاعتکاف، م ۱۰۷۷.
[۹۷] . مکارم، استفتاءآت، ج ۲، س ۵۰۸؛ وحید، منهاج الصالحین، الاعتکاف، م ۱۰۷۷.
[۹۸] . دفتر: همه مراجع.
[۹۹] . امام، نورى، فاضل و مکارم، تعلیقات على العروه، ج ۱، الاعتکاف، الثامن؛ بهجت، وسیله النجاه، ج ۱، ۱۲۰۴؛ تبریزى، وحید و سیستانى، منهاج الصالحین، م ۱۰۷۳ و دفتر: خامنه اى.
[۱۰۰] . صافى، هدایه العباد، ج ۱، م ۱۴۰۳.
[۱۰۱] . امام، نورى، فاضل، مکارم، تعلیقات على العروه، ج ۱، احکام الاعتکاف، م ۹؛ بهجت، وسیله النجاه، ج ۱، ۱۲۰۴؛ صافى، هدایه العباد، ج ۱، م ۱۴۱۳ و دفتر: تبریزى، وحید، سیستانى و خامنه اى.
[۱۰۲] . امام، فاضل، مکارم، سیستانى و نورى، تعلیقات على العروه، احکام الاعتکاف، م ۵؛ صافى، هدایه العباد، ج ۱، م ۱۴۲۴ و دفتر: خامنه اى.
[۱۰۳] . تبریزى و وحید، منهاج الصالحین، احکام الاعتکاف، م ۱۰۸۲.
[۱۰۴] . امام و فاضل، تعلیقات على العروه، ج ۲، احکام الاعتکاف م ۳ و دفتر: خامنه اى.
[۱۰۵] . صافى، هدایه العباد، ج ۱، م ۱۴۲۳ و بهجت، وسیله النجاه، ج ۱، م ۱۲۱۰.
[۱۰۶] . تبریزى، منهاج الصالحین، الاعتکاف، م ۱۰۸۰.
[۱۰۷] . نورى و مکارم، تعلیقات على العروه، ج ۲، احکام الاعتکاف م ۳؛ سیستانى و وحید، منهاج الصالحین، الاعتکاف، م ۱۰۸۰ و دفتر: خامنه اى.
[۱۰۸] . توضیح المسائل مراجع، م ۱۶۴۶؛ وحید، توضیح المسائل، م ۱۶۵۴ و دفتر: خامنه اى.
[۱۰۹] . امام، نورى، فاضل، مکارم، تعلیقات على العروه، ج ۱، احکام الاعتکاف، م ۹؛ بهجت، وسیله النجاه، ج ۱، ۱۲۱۱؛ صافى، هدایه العباد، ج ۱، م ۱۴۲۶؛ تبریزى، وحید و سیستانى، منهاج الصالحین، م ۱۰۸۴ و دفتر: خامنه اى.
[۱۱۰] . امام، نورى، فاضل، مکارم، تعلیقات على العروه، ج ۱، احکام الاعتکاف، م ۹؛ بهجت، وسیله النجاه، ج ۱، ۱۲۱۱؛ صافى، هدایه العباد، ج ۱، م ۱۴۲۶؛ تبریزى، وحید و سیستانى، منهاج الصالحین، م ۱۰۸۴ و دفتر: خامنه اى.
[۱۱۱] . امام، نورى، فاضل و مکارم، تعلیقات على العروه، ج ۱، احکام الاعتکاف، م ۵؛ بهجت، وسیله النجاه، ج ۱، ۱۲۱۰؛ صافى، هدایه العباد، ج ۱، م ۱۴۲۴؛ دفتر: خامنه اى.
[۱۱۲] . تبریزى، سیستانى و وحید، منهاج الصالحین، م ۱۰۸۲.
مطالب مرتبط
