خانواده و انواع روش های سرمایه گذاری

خانواده و انواع روش های سرمایه گذاری

 

اشاره

خانواده و انواع روش های سرمایه گذاری

در علم اقتصاد، سرمایه یکی از عوامل اصلی تولید است و بهترین شیوه استفاده از آن، سرمایهگذاری در تولید است؛ زیرا افزون بر بهرهوری برای صاحب سرمایه، جلوی راکد ماندن آن را در جامعه می گیرد و هم میتواند برای عده بسیاری در جامعه اشتغال ایجاد کند و موجب رونق اقتصادی در کشور شود.

سرمایه در نظام اسلامی، ودیعه ای الهی است که در اختیار انسان قرار دارد و باید از آن در راه مصالح مردم و جامعه بهره گرفت. به همین دلیل، از آن به امر «خیر» تعبیر شده است. چنان که قرآن به کسانی که در پایان عمرند، سفارش میکند، تکلیف سرمایه خود را روشن کنند:

کُتِبَ عَلَیْکُم اِذا حَضَر اَحَدَکُمْ الْمَوتُ اِنْ تَرَکَ خَیراً الوِصِیَّه. (بقره: 180)

بر شما مقرر شده است که چون مرگ یکی از شما فرا رسد، اگر مالی بر جای گذارَد، وصیت کند.

کلمه «خیر» که بدون هیچ قید و شرط در آیه بالا آمده، بیانگر این حقیقت است که اموالی که از طریق مشروع به دست آمده، خیر مطلق است؛ یعنی خیر برای دین، خیر برای پیشبرد برنامههای فرهنگی [و اقتصادی]، خیر برای برقرار ساختن عدالت اجتماعی یا خیر برای دفاع از استقلال و آزادی یک جامعه و خیر برای هر مقصودی.(1)

1- علی غفوری، خطوط اصلی در اقتصاد اسلامی، ص41.

با توجه به اهمیت و نقش سرمایه در تولید، نباید آن را در جامعه راکد گذاشت. اسلام با وضع قانون «خمس»، مانع راکد ماندن سرمایه در جامعه میشود، ولی باز هم سرمایههای فراوانی در خانوادهها وجود دارد که راکد است یا به شیوه نامناسب از آنها استفاده نمیشود. در حال حاضر، این فرصت فراهم آمده است که این سرمایهها، که بخشی از سرمایه ملی هستند، به اَشکال مختلف در جریان تولید قرار گیرند.

امام سجاد(ع) می فرمایند: «استثمار المال تمام المروه؛ کمال جوان مردی به این است که انسان مال خویش را سودآور کند».(1)

پویایی و رشد اقتصادی خانواده به رشد و پیشرفت اقتصاد ملی کمک شایانی می کند. اگر در هر جامعه، خانواده ها اقتصادی پویا و فعال داشته باشند، مسلّماً جامعه نیز رو به پیشرفت خواهد بود.

سرمایه، نتیجه تلاش و سلطه نیروی انسانی بر منابع طبیعی و زمین است. هر چه امکانات طبیعی در کشور فراوان باشد و تعداد نیروی انسانیِ آگاه، بیشتر باشد و سرمایه لازم با سهولت بیشتر در اختیار افراد جامعه باشد، می توان انتظار داشت میزان تولیدات آن جامعه از کالاها و خدمات بیشتر شود. بنابراین، سرمایه عامل مهمی در تولید کالاهاست.

خانواده با مدیریت صحیح اقتصادی، مثل داشتن اولویت های مصرف، صرفه جویی در هزینه های غیر ضروری و پس انداز مازاد درآمد و...، می تواند اموال خود را به روش های مختلف سرمایه گذاری کند. این کار چند فایده دارد:

1. پول و اموال ذخیره شده در خانه، از خطراتی مثل دزدی، آتش سوزی و کاهش ارزش پول حفظ می شود؛

1- تحف العقول، ص287.

2. پول ها در جریان چرخه عمومی ثروت قرار می گیرد و عموم مردم از آن استفاده می کنند؛

3. دغدغه فکری خانواده برای سرقت اموال ارزشمند خانه کم می شود؛

4. پشتوانه اقتصادی برای تأمین مخارج خانواده هنگام بروز مشکلات ایجاد می شود؛

5. خلاقیت اقتصادی افراد خانواده برای تلاش برای شناخت و اجرای روش های جدید سرمایه گذاری افزایش می یابد.

خانواده می تواند اموال، دارایی و همچنین درآمدش را سرمایه گذاری کند. در ادامه، راه هایی را که خانواده می تواند با آنها سرمایه گذاری کند، ابتدا به صورت اجمالی، بیان، سپس چند راه را به صورت تفصیلی بررسی می کنیم:

الف) سپرده گذاری در بانک ها به روش های کوتاه مدت، درازمدت، ارزی. در این روش بانک ها به تناسب، سودهایی را به سپرده گذار می پردازند.

ب) خرید زمین یکی از روش های سرمایه گذاری است. همواره زمین از افزایش قیمت برخوردار بوده است و با توجه به نیاز اصلی هر خانواده برای مسکن (برای خود یا فرزندانش) می تواند یکی از راه های افزایش درآمد خانواده باشد.

ج) خرید باغ یا مزرعه در مناطق حاشیه ای یا شهرک های نزدیک، می توان به صورت مشارکت با دوستان و اقوام به این کار اقدام کرد. این نوع سرمایه گذاری می تواند فرصت مناسبی برای استفاده خانواده از فضای آزاد خارج از شهر و کمک مؤثری در ایجاد تولیدات کشاورزی باشد.

در حدیثی شریف، امام صادق(ع) می فرماید: «باغی یا مزرعه ای تهیه کن؛ زیرا هرگاه حادثه یا مشکلی در زندگی انسان پیش آید و او بداند پشتوانه ای دارد که مخارج خانواده اش را تأمین می کند، با گشاده دستی بیشتری جانبازی و فداکاری می کند».(1)

نکته جالب در کلام معصوم(ع)، هدف باارزشی است که ایشان از تهیه درآمد بیشتر بیان می کنند و آن سخاوتمندی و بخشش بیشتر است، اما راه های دیگری نیز برای سرمایه گذاری وجود دارد. معمولاً در مقایسه انواع سرمایه گذاری ها، این گونه محاسبه می شود که کدام روش سود بیشتر و خطر کمتر دارد؟ به عبارتی، کدام روش اصل سرمایه را بهتر حفظ می کند و بازدهی بیشتر و مطمئن تری دارد؟

گاه ممکن است بیشترین سود اقتصادی (سود بعد از کسر مخاطره) کمتر از چند ده درصد باشد، اما سرمایه گذاری دیگری هم هست که نه تنها اصل سرمایه تضمین می شود، بلکه تا چندین برابر «اصل» سرمایه، سود بازگشتی و مطمئن دارد و چه خوب است، خانواده ها بخشی از اضافه درآمد خود را به این امر اختصاص دهند و این کار چیزی جز پاسخ به این سؤال الهی نیست: «مَّن ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللّهَ قَرْضًا حَسَنًا فَیُضَاعِفَهُ لَهُ أَضْعَافًا کَثِیرَهً؛ چه کسی است که به خدا قرض حسنه بدهد؟ پس خدا آن قرض را چندین برابر کند». (بقره: 245)

در این روش، به صورت ظاهری، اصل پول ثابت مانده است. با ایمان و عمل به این آیه شریف، سود بازگشتی تا چندین برابر اصل سرمایه است و باور مسلمان آن است که آنچه نزد خداست، بهتر و پایدارتر است: «وَمَا عِندَ اللَّهِ خَیْرٌ وَأَبْقَی؛ از آنچه نزد اوست». (قصص: 60)

آموزش استفاده صحیح از سرمایه به کودکان، یکی از وظایفی است که والدین در خانواده بر عهده دارند. والدین باید بتوانند «ارزش پول» را با

1- وسائل الشیعه، ج12، ص44.

کمترین بحث و کشمکشی به بچه ها بیاموزند. شاید این موضوع، مشکل بسیاری از خانواده های قشر متوسط و کم درآمد جامعه باشد که نمی توانند پاسخ گوی تمام نیازها و خواسته های فرزندانشان باشند. به راستی، چگونه کودک یا نوجوانی می تواند کنترلی بر تقاضاها و خواسته هایش داشته باشد و مسائل و مشکلات مالی خانواده را درک کند؟

در بخش علوم اقتصادی، آموزش مفاهیم مالی به کودکان و نوجوانان و اثر آن بر سلامت اقتصاد خانواده و جامعه و در بخش علوم تربیتی، آموزش مفاهیم مالی به کودکان و نوجوانان و اثر آن بر سلامت روانی خانواده و جامعه، مورد پژوهش قرار می گیرد.

کارشناسان امور مالی بر این باورند که کودکان را می توان از حدود 5 6 سالگی با پول و ارزش آن آشنا کرد و او را از ارزش اشیا و خدمات گوناگون افراد آگاه ساخت. به عبارت دیگر، آنها خیلی زودتر از آنکه بتوانند عمل جمع یا تفریق را انجام دهند، می توانند به ارزش پول پی ببرند.

راه های پیش روی خانواده برای سرمایه گذاری فراوان است. در ادامه، می کوشیم چند روش سرمایه گذاری را به صورت تفصیلی بررسی کنیم.

 

سرمایه گذاری در بازارهای مالی کشور

یکی از منابع درآمدی برای افراد خانواده هایی که توان راه اندازی واحدهای تولیدی را ندارند، این است که سرمایه نقدی خود را در بازارهای مالی کشور سرمایه گذاری کنند تا با این سرمایه گذاری، افراد دیگری که توانایی راه اندازی واحد تولیدی را دارند، بتوانند از سرمایه خانواده استفاده کنند و واحد تولیدی خود را ایجاد یا گسترش دهند.

ص: 128

فلسفه وجود بازار مالی این است که وجوه را از واحدهایی که وجه مازاد دارند، به واحدهایی انتقال دهد که به وجه نقد نیازمندند. این واحدها نیز وجوه گرفته شده را در امر تولید سرمایه گذاری می کنند. بنابراین، بر ثروت جامعه افزوده می شود. افزایش کارایی بازار مالی هدف اولیه سیاست گذاران و قانون گذاران بازار است. هدف دیگر آنان حاکم کردن اخلاق و عدالت در بازار سهام است. قوانین بازار سهام باید هم کارایی و هم اخلاق را بهبود بخشد. در بازار سهام اسلامی، هنجارهای اخلاقی در مقایسه با کارایی در اولویت قرار دارند و به هر صورت باید تحقق یابند. البته این به معنای کارا نبودن بازار سهام اسلامی نیست؛ زیرا التزام به اخلاق مالی اسلامی سبب تحقق کارایی نیز می شود.

در بازار سهام اسلامی، اخلاق و ارزش های اسلامی در مقایسه با کارایی در اولویت قرار دارد. از این رو، این نگرانی میان سیاست گذاران و قانون گذاران پدید می آید که فرآیند اسلامی کردن ممکن است از کارایی بازار بکاهد. در واقع، بین ارزش های اسلامی و کارایی بازار، هیچ رابطه معکوسی نیست، بلکه رابطه ای مستقیم برقرار است. تلاش برای حاکم کردن اخلاق اسلامی در بازار، به افزایش کارایی می انجامد. هنجارهای اخلاقی اسلامی، از قبیل آزادی از ربا، ضرر، غبن، جهالت، احتکار و...، با نظریات کارایی قابل شناسایی اند.

«وَ أَحَلَّ اللَّهُ الْبَیْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا». (بقره: 275)

یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لاَتَأْکُلُوا أَمْوَالَکُم بَیْنَکُم بِالْبَاطِلِ إِلَّا أَن تَکُونَ تِجَارَهً عَن تَرَاضٍ مِنْکُمْ ... . (نساء: 29)

ای کسانی که ایمان آورده اید، اموال یک دیگر را به باطل [و از طریق نامشروع] نخورید؛ مگر اینکه تجارتی باشد که با رضای شما انجام گیرد.

این آیه زیربنای قوانین اسلامی را در مسائل مربوط به معاملات و مبادلات مالی تشکیل می دهد. به همین دلیل، فقیهان در تمام ابواب به آن استدلال می کنند. آیه خطاب به افراد با ایمان می گوید، اموال یکدیگر را از راه های نابجا و غلط و باطل نخورید؛ یعنی هرگونه تصرف در مال دیگری که بدون حق و مجوز منطقی و عقلانی باشد، ممنوع است و همه را ذیل عنوان باطل که مفهوم گسترده ای دارد قرار داده است. بنابراین، هرگونه تجاوز، تقلب، غش، معاملات ربوی، معاملاتی که حد و حدود آن کاملاً مشخص نباشد، خرید و فروش اجناسی که فایده منطقی و عقلایی در آن نباشد و خرید و فروش وسایل فساد و گناه، همه در چارچوب این قانون کلی قرار دارند.

 

بازار بورس

بورس اوراق بهادار، بازار متشکل و رسمی است که در آن خرید و فروش سهام شرکت ها یا اوراق قرضه دولتی یا خصوصی، بر اساس ضوابط معیّن انجام می شود. مشخصه مهم آن، حمایت قانونی از صاحبان پس اندازها با به جریان در آوردن سرمایه های راکد است.(1)

در بیشتر کشورها، بازار بورس اوراق بهادار، هسته مرکزی بازار سرمایه است و سالانه مبلغ هنگفتی سرمایه های سرگردان را به سمت واحدهای مولد و فعال جامعه هدایت می کند. این بازارها ضمن سهیم کردن عموم مردم در مالکیت شرکت ها، سبب کاهش نقدینگی و قدرت خرید آنها می شود. در نتیجه، از تورم می کاهد. در حال حاضر، حجم بسیاری از مبادلات در بورس اتفاق می افتد؛ به گونه ای که مهم ترین و اساسی ترین فعالیت های دولت بر آن متمرکز است.(2)

1- غلام علی معصومی نیا، ابزارهای مشتقه، بررسی فقهی و اقتصادی، ص28.

2- محمد نمازی، بررسی عملکرد اقتصادی بازار بورس اوراق بهادار در ایران، صص 17 19.

بازار رقابتی بورس، علاوه بر ایجاد تحول مدیریتی، عملیات پس انداز و سرمایه گذاری را روان می کند؛ به گونه ای که امکان به دست آوردن منابع سرمایه مورد نیاز را از طریق عرضه سهام به بازار بورس برای سرمایه گذاران ایجاد می کند و پس اندازهای خصوصی را در سرمایه گذاری های مولد به جریان می اندازد.

در اقتصادی پیشرفته، بورس محور نظام مالی به شمار می آید. میان توسعه بازار سهام و رشد اقتصادی، رابطه مستقیمی وجود دارد.

بورس اوراق بهادار و حجم معاملات آن از نهادهای ثروتی مهم و آسیب پذیر هر کشور است که با تحولات سیاسی، اجتماعی و... کشور، محکم گره خورده است.

رقابتی شدن بازار پول و سرمایه و وجود بازار کارآمد اوراق بهادار با ابزارهای متنوع، موجب شفافیت متغیرهای اصلی اقتصاد چون قیمت ها و نرخ های سود و هزینه می شود. در نتیجه، زمینه سوء استفاده انحصاری مؤسسات پولی و بانکی را از بین می برد و نرخ های سود بانکی را به نرخ های بازده واقعی اقتصاد نزدیک می کند.(1)

کنترل تورّم، یکی از نقش های مهم بورس است. اگر بورس درست کار کند، می تواند با جمع آوری نقدینگیِ مازاد و به کارگرفتن آن در تولید، درصد رشد قیمت ها را می کاهد؛ زیرا یکی از عوامل مهم تورم، نبودن تعادل بین تولیدات و حجم نقدینگی است. جمع آوری نقدینگی مازاد بر تولید، در صورتی که در مسیر سرمایه گذاری های جدید و در نتیجه، تولیدات جدید به کار گرفته شود، موجب کنترل تورم خواهد شد.(2)

1- سید عباس موسویان، ابزارهای مالی اسلامی، ص37.

2- ابزارهای مشتقه، بررسی فقهی و اقتصادی، صص 34 و 35.

گسترش بورس اوراق بهادار در کشورهایی که از نظر اقتصادی پیشرفته نیستند، جلوی فرار سرمایه ها به خارج از کشور را می گیرد؛ زیرا بسیاری از صاحبان سرمایه های کوچک محل امنی برای سرمایه گذاری مستقیم خود نمی یابند یا ریسک گریزند. البته وقتی این نقش حاصل می شود که فروشندگان سهام سرمایه های به دست آمده را صرف فعالیت های صحیح تولیدی کنند و امنیت سیاسی و اقتصادی نیز در جامعه وجود داشته باشد. جلوگیری از فرار سرمایه ها و به کار گرفتن آنها در مسیر تولید، صادرات را می افزاید که نتیجه آن، وارد شدن سرمایه های پولی جدید به اقتصاد ملی و در پی آن، بهبود تراز پرداخت ها و بهبود رابطه مبادله خواهد بود.

نقدشوندگی اوراق بهادار در بازار بورس و خرید دارایی های غیر منقول، مانند زمین و ساختمان ممکن است در برخی موقعیت ها سود بیشتری نصیب سرمایه گذار کند، ولی قابلیت نقدینگی کم این گونه دارایی ها، محدودیت بزرگی است. از این نظر اوراق بهادار پس از اسکناس، طلا و ارزهای قابل تبدیل، عموماً نزدیک ترین دارایی به وجه نقد است.(1)

آموزش فعالیت و سرمایه گذاری در بورس برای خانواده ها بسیار مهم می باشد. آموزش، در این زمینه یکی از وظیفه هایی است که بر عهده رسانه ها می باشد.

متأسفانه بسیاری از خانواده ها از فواید و چگونگی سرمایه گذاری در بازار بورس، چندان آگاه نیستند و همین سبب می شود سرمایه های خود را در این بازار شرکت ندهند. رسانه باید نحوه سرمایه گذاری در بازار بورس را به افراد جامعه بیاموزد. این امر سبب خواهد شد، بسیاری از سرمایه های راکد در مسیر تولید و پیشرفت ملی کشور قرار گیرد.

1- حسن گلریز، بورس اوراق بهادار، صص 32 و 33.

 

خرید اوراق مشارکت

یکی از راه های مؤثری که خانواده می تواند با آن در رشد تولید ملی اثر بگذارد، خرید اوراق مشارکت است. این نوع اوراق برای انجام پروژه های خاص، مانند سدسازی، توسعه نیروگاه ها، ساختن پل ها و...، منتشر می شود و دولت اصل سرمایه را تضمین می کند و بی نام است. سود این اوراق مشارکت، بیشتر از سود سپرده های بلندمدت است و معمولاً در ایران چهار ساله منتشر می شود، ولی در هر زمان، قابل تبدیل به پول است. نرخ سود سالانه پس از کسر مالیات، حدود نوزده درصد است و به صورت روزانه محاسبه می شود.

تنها مخاطره آن، خطر دزدی، آتش سوزی و... است و چون این اوراق بی نام است، باید در حفظ آن کوشید؛ زیرا ممکن است دزدیده شود. در حال حاضر، بانک ها این اوراق را به امانت نگه می دارند و سود این اوراق را هر سه ماه محاسبه، و به حساب قرض الحسنه شخص واریز می کنند.

بنابراین، اگر خانواده در مدت سپرده گذاری مطمئن نیست، بهتر است اوراق مشارکت بخرد؛ زیرا سود آن روز به روز حساب می شود. این اوراق همیشه در دسترس نیست و برای خرید آن باید منتظر زمان انتشار آن بود، هرچند خرید و فروش آن در بورس اوراق ممکن است.

خانواده با خرید این اوراق، هم از سود این اوراق استفاده می کند و هم سرمایه اش را برای رشد و توسعه اقتصاد ملی قرار دهد.(1)

 

وقف

یکی از ضرروت های مسیر توسعه اقتصادی در هر جامعه، مشارکت تمام مردم آن جامعه در این فرآیند است. به این معنا که داشتن برنامه مناسب ومنابع کافی، گرچه از نیازهای رسیدن به توسعه اقتصادی است، همه اینها بدون وجود عزم قوی و مشارکت فراگیر آحاد جامعه در پیشبرد برنامه های توسعه، توفیق کشور را در نیل به اهداف طراحی شده، با چالش جدی مواجه می کند. مشارکت خانواده در توسعه ملی به عوامل بسیاری بستگی دارد که از آن جمله، باور خانواده به فایده مندی توسعه و نیز رهایی آنها از گرفتاری در دور باطل فقر و نابرابری است. در این باره، وقف در همراهی خانواده با فرآیند توسعه نقش مهمی ایفا می کند؛ زیرا قادر است توده های کم بهره مند از درآمدهای جامعه را با توزیع مجدد داوطلبانه درآمد، بهره مند سازد و فرصت و قدرت اندیشیدن، درک منافع بلندمدت جامعه و در نتیجه، هم سویی با برنامه های توسعه را در آنها به وجود آورد. در نگاهی کلی، می توان گفت وقف دست کم دو اثر مهم درونی و بیرونی دارد:

1- زهرا افشاری، اقتصاد خانواده، ص87.اثر درونی وقف، پالایش درون و تزکیه نفس است و وقف کننده از این طریق تعلقات مادی را از خود می زداید و روحیه مال اندوزی و تکیه بر ثروت دنیوی را از خود دور می کنند.

از دیگر سو، گسترش فرهنگ وقف در جامعه در کاهش معضلات اقتصادی و اجتماعی، مانند فقر و محرومیت دهک های پایین درآمدی جامعه، نابرابری های عمیق درآمدی و غیر درآمدی در میان اقشار جامعه (و پی آمدهای ناگوار آن از قبیل گسترش جرم و جنایت) و پرورش نیافتن بخش عظیمی از استعدادهای انسان های کم برخوردار، اثرگذار است.

شواهد تاریخی حاکی از آن است که وقف نقشی محوری در توسعه در ابعاد مختلف آموزشی، اجتماعی و اقتصادی ایفا کرده است. نقش آموزشی وقف از مساجد شروع شد. همان گونه که نقش تاریخی مساجد نشان می دهد، این مکان ها محلی برای عبادت و مکان هایی برای دانش آموزانی بودند که برای آموختن علوم مختلف از جمله قرآن، خواندن، نوشتن و ریاضیات، به آنجا می رفتند. بنابراین، مساجد در شروع تمدن اسلامی نقش مدارس را نیز بر عهده داشتند. از نظر شکل و روش تدریس با مدارس امروزی متفاوت بودند، ولی به تدریج به شیوه امروزی نزدیک شدند. در زمینه توسعه اجتماعی، خدمات متنوعی با وقف انجام می شد. نگاهی به مواردی که مورد توجه واقفان خیراندیش در طول تاریخ بوده، مبیّن این است که اوقاف در دوره های اولیه پس از ظهور اسلام، ابتدا، بیشتر به مساجد اختصاص داشت، سپس وقف بر فقرا و مساکین و در راه ماندگان به موارد پیشین اضافه شد. پس از واقعه کربلا، بخش بسیاری از موقوفات مسلمانان و به ویژه شیعیان، به تکریم و زنده نگاه داشتن واقعه عاشورا اختصاص یافت. با شکوفایی تمدن اسلامی و گسترش اسلام در سرزمین های بسیار و از جمله ایران و ثروتمند شدن حکومت های مسلمانان، زمینه های بیشتری مشمول پوشش وقف قرار گرفت و موقوفات بسیاری در زمینه های آموزشی، ایجاد مدارس و نظامیه ها در سطوح مختلف، بیمارستان ها، ایجاد راه و پل، تهیه جهیزیه برای عروس ها، تهیه لباس عید برای پسرها و دخترها در شب عید نوروز و اعطای کمک هزینه زندگی به خانواده های بی بضاعت اختصاص یافت.

«بویره» در قبا از موقوفات رسول الله صلی الله علیه و آله ، معروف است که وقف فقرا بوده است. یاقوت در معجم البلدان می گوید، بویره از زمین های بنی النضیر بوده است، ولی منافاتی ندارد که در «قبا» هم جایی در نام «بویره» باشد.(1)

1- علی احمدی میانجی، مالکیت خصوصی زمین، ص61.

در برخی روایت ها آمده است که حضرت علی(ع) در «ینبع»، «بغیبغه»ها را درست کرد که چشمه هایی به نام «خیف اراک»، «خیف لیالی» و «خیف بطاس» در آنها بود. در جای دیگری آمده است، ایشان قطعه زمینی از سعد انصاری، به سی صد هزار درهم خرید و اولین مزرعه ای که در آن ایجاد کرد، «بغیبغه» بود و سپس آن را وقف مساکین و در راه ماندگان و نیازمندان کرد. دیگر ائمه(ع) نیز موقوفاتی از خود به یادگار گذاشته اند که عبارتند از: موقوفات امام حسن مجتبی(ع)، حضرت علی بن الحسین(ع) و امام موسی بن جعفر(ع) که باغ هایی در محله نخاوله مدینه، به نام باغ صبا و باغ مرجان است.(1)

خانواده با سرمشق قرار دادن ائمه(ع) می تواند بسیاری از سرمایه های نقدی و غیر نقدی خود را در مسیر وقف قرار دهد. با این کار در دنیا و آخرت، خیر و برکت را شامل حال خود خواهد کرد.

 

اوراق قرض الحسنه

اوراق قرض الحسنه، اوراق بهاداری است که بر اساس قرارداد قرض بدون بهره منتشر می شود و به موجب آن، ناشر اوراق به میزان ارزش اسمی آنها، به دارندگان اوراق بدهکار است و زمان سررسید باید به آنان بازگرداند.(2)

این اوراق، که با مجوز بانک مرکزی چاپ و منتشر می شود، مبلغ و مدت معیّنی دارد و در صورتی که موضوعی (ازدواج، مسکن و...) روی آن درج شود، در برانگیختن انگیزه برای اختصاص وجوه مؤثرتر است. کمیته امداد، بانک ها و صندوق ها، این اوراق را عرضه می کنند و تمام وجوه باید به حساب خاص کمیته امداد واریز شود. در این اوراق، تضمین می شود وجوه تخصیص یافته در مدت

1- محمد الکبیسی، احکام وقف در اسلام، ترجمه: گلدر صادقی، ص51.

2- ابزارهای مالی اسلامی، ص348.

تعیین شده به قرض دهنده بازگردانده می شود. بانک ها یا کمیته امداد این مبالغ را باز می گردانند. این اوراق، بی نام است و دارنده آن، مالک شمرده می شود. همچنین این اوراق قابلیت فروش پیش از سررسید را نزد مرجع فروشنده دارد.(1)

اوراق قرض الحسنه ابزار مناسبی برای تقویت نهاد قرض الحسنه و گسترش آن در جوامع اسلامی است. بر این اساس، در کشورهای مختلف اسلامی، از جمله ایران، برخی اندیشمندان مسلمان چنین ابزار مالی خیرخواهانه ای را طراحی کردند که در برخی کشورها نیز اجرا شده است.(2)

اهمیت قرض (بدون ربا) را باید در دو نکته اساسی جست: نخست اینکه حرمت ربا، یکی از اصول ثابت نظام اقتصاد اسلامی است و قرض و مشارکت، دو بدیل برای حذف ربا در این نظامند. بنابراین، قرض می تواند یکی از عناصری باشد که بستر مناسبی را برای شکل گیری نظام اقتصاد اسلامی مهیا می کند. نکته دیگر اینکه معمولاً در دوران جوانی، شرایط تهیه درآمد، آسان نیست و قرض در تثبیت و تنظیم رفتار مصرفی فرد نقش اساسی دارد.

اوراق قرض الحسنه دست کم در سه زمینه عملکردی موفق و کارآمد دارد:

1. تأمین مالی طرح های عام المنفعه؛ دولت ها، سازمان ها و مؤسسات خیریه می توانند بخشی از طرح های عام المنفعه را از طریق انتشار اوراق قرض الحسنه تأمین مالی کنند و به تدریج از بودجه سالانه یا درآمد همان طرح ها یا انتشار اوراق قرض الحسنه جدید، اوراق سررسید شده را تسویه کنند.

2. تأمین سرمایه اشتغال اقشار کم درآمد؛ افراد بسیاری در جوامع اسلامی هستند که اگر سرمایه اندکی به صورت قرض بدون بهره در

1- عباس عرب مازار و سعید کیقباد، «جایگاه قرض الحسنه در نظام بانکی ایران»، مجله اقتصاد اسلامی، 1385، ش22، ص40.

2- ابزارهای مالی اسلامی، ص347.

اختیارشان قرار داده شود، می توانند وارد فعالیت اقتصادی شوند و به تدریج اقساط بدهی شان را بپردازند.

3. اعطای قرض الحسنه برای نیازهای ضروری؛ بسیاری به دلایل متفاوت، نیازهای موردی و مقطعی پیدا می کنند؛ به گونه ای که اگر مبلغ معیّنی به صورت قرض بدون بهره در اختیارشان گذاشته شود، می توانند حوایج خویش را برآورند و از محل درآمدشان، بدهی خود را به تدریج بپردازند.

قرض الحسنه ویژگی های خاصی دارد که عبارتند از:

1. ابزاری برای سیاست مالی؛ اوراق قرض الحسنه در مواقع نیاز، ابزاری برای تأمین مالی دولت در اجرای طرح های عام المنفعه به کار می رود. بنابراین، ابزاری برای سیاست مالی محسوب می شود. البته به سبب غیر انتفاعی بودن آنها، قلمرو محدودی خواهد داشت.

2. قابلت ابزاری نداشتن برای سیاست پولی؛ به دلیل غیر انتفاعی بودن اوراق قرض الحسنه و خرید و فروش آنها، بر اساس قیمت اسمی، زمینه برای ورود و خروج بانک مرکزی به بازار ثانوی این اوراق، برای انجام سیاست پولی وجود ندارد.

3. عدالت توزیعی؛ اوراق قرض الحسنه به سبب نداشتن بهره و کاربردشان در طرح های عام المنفعه، تأمین سرمایه و اشتغال اقشار آسیب پذیر و تأمین مالی نیازهای ضروری آنان، بر عدالت توزیعی جامعه اثر قابل توجهی می گذارد و هر چه سهم این اوراق بیشتر شود، انتظار می رود فاصله طبقاتی در جامعه کمتر شود.

4. مناسب با اهداف و سلیقه های مردم؛ اوراق قرض الحسنه به ویژه نوع بدون جایزه آن، بر اساس قرارداد قرض بدون بهره طراحی می شود. در نتیجه، از نوع ابزارهای مالی غیر انتفاعی خواهند بود. بنابراین، ممکن است با اهداف و سلیقه های گروهی از افراد نیکوکار هم سو باشد و از آن استقبال شود.

5. اجتناب از ربا؛ یکی از خصوصیات کلی و مهم ابزار پولی در نظام اقتصادی اسلام، جلوگیری از تحقق هرگونه رباست. چنان که ملاحظه شد، با توجه به اینکه اوراق فاقد بهره اسمی است و هیچ گونه زیاده ای در جریان انتقال وجوه نیست، می توان اطمینان داشت فعالیت این ساختار از هرگونه ربا پاک است.

6. استفاده از اوراق قرض الحسنه به عنوان وثیقه؛ ممکن است نیکوکارانی که به خرید اوراق قرض الحسنه اقدام می کنند، از تولیدکنندگان اقتصادی باشند که گاه از مشتریان بانک ها نیز هستند. در این صورت، اگر به تسهیلات بانکی نیاز پیدا کنند، می توانند در مقابل اعطای تسهیلات، از اوراق قرض الحسنه به عنوان وثیقه معتبر بهره ببرند.

7. قدرت نقدینگی اوراق قرض الحسنه؛ تضمین بازپرداخت اوراق در سررسید معیّن و قابلیت انتقال آنها به شخص ثالث، پیش از سررسید، قدرت نقدینگی مناسبی برای اوراق قرض الحسنه پدید می آورد؛ به گونه ای که صاحبان اوراق می توانند در مواقع نیاز آنها را به دیگران بفروشند یا به عنوان دین مدت دار بپردازند.

8. قابلیت انعطاف اوراق قرض الحسنه؛ انعطاف اوراق از لحاظ مبلغ، مدت، و با نام و بی نام بودن، در کارایی شان اثر بسیاری دارد؛ زیرا می توان از کم ترین وجوه افراد، که به صورت راکد نگه داری می شود، در کم ترین زمانی که به امر قرض الحسنه اختصاص می یابد، استفاده کامل برد. این انعطاف به کمیته امداد امکان می دهد، با توجه به طبقه بندی نیازمندان، وجوه را با اقساط کوتاه مدت و بلندمدت توزیع کند. همچنین انعطاف زیاد اوراق قرض الحسنه و دفترچه اقساط، امکان کنترل وجوه و سیاست گذاری های کلان را برای دولت (با همکاری کمیته امداد) فراهم می آورد.

9. شفافیت و هماهنگی با ماهیت قرض الحسنه؛ اوراق قرض الحسنه و دفترچه اقساط، ماهیتی ساده و روان دارد و در اشکال مشابهی چون قبض های آب و برق در جامعه کنونی به کار گرفته می شود. از طرف دیگر، در طرح پیشنهادی، استفاده از ابزارهایی همچون جایزه و هرگونه زیاده دیگری که با ماهیت قرض الحسنه سازگار نیست، وجود ندارد.

10. استفاده از وجوه راکد؛ وجوه قرض الحسنه از درآمد افراد است که به دلایل مختلفی، چون ذخایر احتیاطی یا معاملاتی، به صورت راکد نگه داری می شود. هدایت این وجوه به سمت جریان گردش درآمد، در حذف اختلال های اقتصادی و دست یابی به تثبیت اقتصادی اثر بسزایی دارد. به همین سبب، لازم است دولت بتواند اطمینان حاصل کند که این وجوه از جریان گردش درآمد خارج نمی شود. به کار گرفتن اوراق قرض الحسنه، با توجه به طرح پیشنهادی، چنین اطمینانی را برای دولت فراهم می آورد. این وجوه، که در اختیار کمیته امداد است، نمی تواند با همکاری و هماهنگی دولت نیز توزیع شود.

11. فقرزدایی؛ معمولاً سیاست های فقرزدایی دولت با دو مشکل اساسی تحمل بودجه و نبود اطلاعات کافی و شفاف از نیاز و نیازمندان واقعی مواجه است.

خانواده می تواند سرمایه اش را به صورت قرض الحسنه در امر فقرزدایی، اشتغال زایی، تأمین نیازهای اساسی و... به کار گیرد.

12. رفع نیاز تهی دستان و اطمینان از حصول آن؛ اطمینان وام دهندگان به رسیدن وجوهشان به دست نیازمندان واقعی، در تحقق انگیزه های معنوی و اخروی در عرصه قرض الحسنه و کارآمدی آن نقش مهمی دارد. در صورتی که قسمتی از وجوه آنان به این امر اختصاص نیابد (چنان که در مورد پس انداز قرض الحسنه بانک ها مشاهده می شود)، رفتار قرض الحسنه در سطح کلان رو به کاستی می گذارد.

ترویج فرهنگ قرض الحسنه در جامعه به رشد و بالندگی اقتصاد جامعه می افزاید.

 

پرداخت مالیات

واژه مالیات از کلمه مال گرفته شده و در اصطلاح علم اقتصاد، مالیات عبارت از بخشی از درآمد، ثروت، فروش یا بخشی از هر نوع پایه حقوقی دیگر است که دولت از اشخاص حقیقی و حقوقی دریافت می کند.(1)

مالیات در تاریخ با تشکیل حکومت گره خورده است. در این کره خاکی، هر زمانی که حکومت یا سازمان مدیریت اجتماعی آغاز شده، مالیات نیز به نوعی وجود داشته است؛ زیرا هیچ گاه در تاریخ نمی توان حکومتی را یافت که از شهروندان خود یا اقوام و ملت هایی که احیاناً بر آنان چیره می شدند، به مفهوم کلی کلمه مالیات نگرفته باشد. اصل مالیات در تاریخ وجود داشته، اما نحوه وصول آن تغییر می کرده است. در گذشته در بیشتر نقاط جهان، مقدار آن بسته به اراده حاکمان، تعیین می شده است.

در جهان امروز، دولت، یکی از سازمان های مهم، بزرگ و انکارناپذیر است. دولت ها وظایف مهمی چون امنیت، آموزش، بهداشت و دادرسی را بر عهده دارند که اجرای تمام این وظایف به بودجه های کلان نیاز دارد که تأمین این هزینه ها از مالیات صورت می پذیرد.(2) برای مثال، در کشورهای

1- یدالله دادگر، اقتصاد بخش عمومی، ص353.

2- رضا تقوی دامغانی، مالیات در نظام اسلامی، ص56.

پیشرفته در سال 1996، از 5/28 درصد در ژاپن تا 6/56 درصد در سوئد در نوسان بوده است؛ یعنی مثلاً در ژاپن، مالیات دریافتی دولت معادل 5/28 درصد نسبت به تولید ناخالص ملی بوده است؛ در صورتی که در ایران در سال 1380، مالیات معادل 5 درصد نسبت به تولید ناخالص ملی را تشکیل داده است.(1)

کمبود سهم مالیات در اداره کشور ما ناشی از وجود کالای نفت است، در صورتی که این سهم می تواند تا 45 درصد افزایش یابد.(2)

سه نوع مالیات وجود دارد که عموماً از اهداف درآمدی، تثبیتی، تخصیصی و توزیعی برخوردارند.

الف) اهداف درآمدی؛ برای ایجاد درآمد و تأمین هزینه های مربوط به دولت استفاده می شود.

ب) اهداف توزیعی؛ در صورت کارآمد بودن نظام مالیاتی، مالیات از صاحبان درآمد گرفته و برای حمایت از فقرا و کم درآمدها هزینه می شود.

ج) هدف گذاری تثبیتی؛ برای تثبیت نرخ تورم یا کاهش آن استفاده می شود. در صورت وجود تورم در جامعه، دولت می تواند با افزایش مالیات بر مصرف، تقاضای کل جامعه را کم کند و از تورم بکاهد یا در حالت رکود اقتصادی در جامعه، با کاهش مالیات بر مصرف (حتی در برخی برهه ها با دادن یارانه بر مصرف)، مردم را به خرید کالاها و خروج از رکود تشویق کند.

د) اهداف تخصیصی؛ دولت با وضع مالیات، مردم را به مصرف برخی کالاها سوق می دهد. مثلاً با افزایش مالیات بر مصرف کالاهای زیان بخشی مثل سیگار، سبب کاستن از تولید و مصرف این نوع کالاها خواهد شد.

1- احمد توکلی، مالیه عمومی برای دانشجویان علوم انسانی، ص90.

2- اقتصاد بخش عمومی، ص354.

گفتنی است، مالیات در صورتی می تواند مفید باشد که از سه اصل کارآمدی، اقتصادی بودن و عادلانه بودن تبعیت کند، وگرنه نمی تواند به اهداف خود برسد و اثر معکوسی نیز بر اقتصاد می گذارد.

خانواده باید با پرداخت به موقع مالیات، از سرمایه ملی حمایت کند. خانواده با آموزش صحیح فرزندان در مورد پرداخت مالیات و فواید آن، در رشد و توسعه کشور نقش جدی ایفا می کند. والدین خانواده در مدیریت اقتصادی که در خانواده اعمال می کنند، باید این مسئله مهم را مورد نظر قرار دهند و توجه داشته باشند که پرداخت به موقع مالیات می تواند به رشد و پیشرفت اقتصاد ملی کمک شایانی کند. همچنین باید به کودکان فواید پرداخت به موقع مالیات را آموزش دهند. رسانه نیز می تواند به کمک خانواده بیاید. مسلّماً بسیاری از خانواده ها، از مزایای پرداخت به موقع مالیات و اثر آن بر اقتصاد ملی چندان آگاه نیستند. رسانه باید با آموزش این مزایا به خانوداه، این خلأ اطلاع رسانی را پر کند.