انواع اسراف از دیدگاه قرآن

از جمله مفاهیمی كه در قرآن مورد تاكید بسیار قرار گرفته موضوع اسراف است. در نگرش قرآنی، می توان به ناهنجاری بودن آن بی هیچ تردید و گمانی حكم كرد. اما از آن جایی كه ابعاد آن، چنان كه باید و شاید روشن و تبیین نشده و همه جوانب آن با رویكرد تحلیلی مورد بررسی قرار نگرفته، در این نوشتار تلاش شده است تا به این موضوع در ابعاد مختلف آن پرداخته شود كه البته به جهت مهم بودن مسایل اجتماعی و شناسایی اصول و موارد هنجاری از ضدهنجاری به جنبه اجتماعی آن بیشتر پرداخته شده است.

مفهوم اسراف
كاربرد عرفی این واژه در معنای اقتصادی آن موجب شده است كه به ابعاد و جوانب دیگر مسئله اسراف، كمتر پرداخته شده و یا به طور كلی نادیده گرفته شود. در حالی كه در نگاه قرآنی و نیز كاربردهای واژه نشان می دهد كه دامنه مفهومی آن نه تنها ابعاد اقتصادی و هنجاری و اخلاقی، بلكه حوزه اعتقادات را نیز شامل می شود. بنابراین در حوزه های كلامی و اعتقادی و جامعه شناسی و روان شناسی و اصول اخلاقی و تربیتی و اقتصادی می توان از اسراف سخن گفت و به بررسی موارد و نیز علل و عوامل آن پرداخت.
واژه اسراف كه بیش از 23 بار در آیات متعدد قرآن در اشكال مختلف به كار گرفته، به معنای هرگونه كوتاهی و زیاده روی و تجاوز از حد اعتدال و گرایش به سوی افراط و حتی تفریط است.[1] از این رو تنها به معنای افراط و تفریط نیست و اختصاصی به كوتاهی و یا زیاده روی ندارد. هر چند بیشتر در معنای زیاده روی و افراط به كار می رود ولی این موجب نمی شود كه از اطلاق آن دست برداریم و تنها به معنی خروج از اعتدال به سمت و سوی زیاده روی بگیریم در حالی كه این واژه در بردارنده هرگونه خروجی به سوی كم یا زیاده است. كمینه و یا بیشینه در هر امری را می توان اسراف دانست.

اسراف در حوزه اخلاق فردی و اجتماعی به این معناست كه شخص صفاتی را در خود پدید آورد كه وی را از حالت اعتدال و میانه روی بیرون برد. برخی از صفات مانند تكبر و بخل و مانند آن را می توان از مصادیق بارز اسراف در حوزه اخلاق معرفی كرد.

در كاربردهای قرآن، اسراف اختصاص به امری خاص مانند امور اقتصادی ندارد بلكه چنان كه گفته شد این واژه در آیات قرآنی به معنای هرگونه خروج از اعتدال و میانه روی در مسائل بینشی، منشی و كنشی به كار رفته است.
از این جهت گاه با مسئله قوام(حد وسط و اعتدال) هم، معنا می گردد و خروج و تجاوز از حد وسط و میانه، اسراف نامیده می شود.(فرقان، آیه 67) و گاه با مسئله فساد ارتباط مستقیمی پیدا می كند(شعراء، آیه 151 و 152)؛ زیرا هرگونه امری كه بر هم زننده تعادل در امور باشد به معنای اسراف خواهد بود و فساد نیز یكی از این حالات خروج و بر هم زننده است.
به نظر می رسد كه در كاربردهای قرآنی، واژه اسراف ارتباط تنگاتنگ با مفاهیمی چون كفر و ظلم و فسق و مانند آن دارد.

ارتباط اسراف و تبذیر
چنان كه تبذیر با اسراف از این جهت نوعی ارتباط مفهومی پیدا می كند؛ زیرا تبذیر به معنای ریخت و پاش دانه و بذر در شرایط نامناسب و به روشی نادرست است كه این خود نوعی خروج از میانه و اعتدال و عدالت است.[2]    
به هر حال در كاربردهای قرآنی اسراف مفهومی فراگیر است كه دربردارنده هرگونه خروج از اعتدال است. در این راستا انحراف و خروج از حق و عدالت در امور اعتقادی و اخلاقی و اجتماعی و اقتصادی و مانند آن می تواند به عنوان امری اسرافی مورد سرزنش قرار گیرد و از آن بازداشته شود.
به نظر می رسد كه تفاوتی در این معنا نیست كه تجاوز و خروج از اعتدال در كارهای مباح باشد یا كارهای غیر مباح؛ به این معنا كه حتی اگر كسی در امور مباح مانند خوردن و آشامیدن از حد و اندازه بگذرد به عنوان مسرف شناخته می شود و می بایست از انجام آن خودداری ورزد و خود را به میانه و اعتدال نزدیك سازد.

انواع اسراف
چنان كه بیان شد از كاربرد واژه اسراف در آیات قرآن می توان به این نتیجه رسید كه این واژه در حوزه مسایل مختلفی به كار رفته و هدف از آن در همه موارد بیان خروج از اعتدال و حد میانه در مسایل و امور بوده است. در این جا به برخی از موارد اشاره شده در آیات قرآن درباره اسراف می پردازیم.

اسراف اعتقادی
شرك به خدا و بت پرستی و یا كفر به خدا و عدم اعتقاد و باور به توحید به عنوان مصادیقی از اسراف مورد اشاره و سرزنش قرار گرفته است.(طه، آیه 124 و 127) از نظر قرآن، این گونه نگرش به هستی و جهان  بینی، امری نادرست و به دور از اعتدال و حقانیت است. پیامد چنین نگاهی در دنیا و آخرت گرفتاریهای متعدد و نابینایی و عدم درك درست مسایل دیگر است. كسی كه ناتوان از درك هستی و نقش خداوندگاری است، در مسایل روزانه خویش نیز نمی تواند تحلیل درستی از مسایل داشته باشد و در نتیجه آن رفتار و كنش ها و واكنش هایش وی را از رسیدن به مقصد دور می سازد و همواره با دست خویش خود را گرفتار اموری می كند. كه جز بدبختی حاصلی نخواهد داشت.

در نگاه قرآنی و نیز كاربردهای واژه نشان می دهد كه دامنه مفهومی آن نه تنها ابعاد اقتصادی و هنجاری و اخلاقی، بلكه حوزه اعتقادات را نیز شامل می شود. بنابراین در حوزه های كلامی و اعتقادی و جامعه شناسی و روان شناسی و اصول اخلاقی و تربیتی و اقتصادی می توان از اسراف سخن گفت و به بررسی موارد و نیز علل و عوامل آن پرداخت.

به عنوان نمونه كسی كه خدا و نقش او را در مدیریت و اداره دنیا و به درستی درنیابد با پدید آمدن كوچكترین مشكلی، به اندوه دچار می شود و یا هرگاه مالی را از دست دهد اندوهگین می شود. این گونه است كه عدم درك و تحلیل درست از هستی و بینش نادرست نسبت به خدا و جایگاه او موجب می شود كه در امور دنیوی و گرفتاری های آن خود را ببازد و بر مشكلات خویش بیافزاید. افزون بر آن كه در آخرت نیز می بایست پاسخگوی رفتار و اعمال و عقیده خویش باشد و به عذاب های دردناك گرفتار شود.

اسراف اخلاقی
اسراف اخلاقی به معنای گرایش به مادیات و قطع علاقه از خداوند است. آیات قرآن بسیاری از صفات انسانی را كه موجب می شود او به گناه دست زند، به عنوان امری اسرافی مورد بررسی و تحلیل قرار داده و از آن بازداشته است.
اسراف در حوزه اخلاق فردی و اجتماعی به این معناست كه شخص صفاتی را در خود پدید آورد كه وی را از حالت اعتدال و میانه روی بیرون برد. برخی از صفات مانند تكبر و بخل و مانند آن را می توان از مصادیق بارز اسراف در حوزه اخلاق معرفی كرد.
در حوزه عمل اجتماعی نیز وقتی سخن از اسراف به میان می آید مراد از آن رفتارهای ناشایستی است كه از فرد سر می زند. به عنوان نمونه استكبارورزی كه در نابهنجاری های زشت اجتماعی و بازتاب صفت زشت اخلاقی تكبر است از جمله نمونه های خروج از اعتدال و تجاوز از حد و حدود است. انحراف جنسی(اعراف، آیه 80 و 81 و ذاریات آیه 32 و 34) و انجام اعمال زشت خودكامگی، استكبار، استثمار و خونریزی و ستم و هرگونه فساد و تباهی اجتماعی از مصادیق بارز اسراف به شمار می رود.[3] 
تاكید بر میانه روی در همه امور
از آن جایی كه آثار اجتماعی اسراف در حوزه هنجاری بسیار زیاد و تاثیرگذار است، خداوند از مومنان می خواهد كه همواره اعتدال و میانه روی در امور را سرلوحه خویش قرار دهند و با اسراف خویش موجبات تباهی و فساد در جامعه و زمین را فراهم نیاورند.(شعراء، آیه 152)
بی گمان اسراف در همه حوزه ها آثار زیانباری به جای خواهد گذاشت كه از جمله آنها می توان به دوری از محبت خدا(اعراف آیه، 31 و انعام، آیه141) و نیز سستی و ضعف در رسیدن به موفقیت در حوزه های مختلف زندگی اشاره كرد.(آل عمران، آیه 147) چنان كه اسراف در حوزه اقتصادی موجب اتلاف منابع ثروت می شود و رفاه فردی و عمومی جامعه را با خطر مواجه می سازد. به هر حال قرآن، اسراف را به عنوان یك رویكرد ضد هنجاری شناسایی و مورد تحلیل قرار می دهد و با اشاره به ابعاد مختلف و مصادیق و موارد گوناگون و آثار زیانبار آن در دنیا و آخرت، از مومنان می خواهد كه خود را از آن رهایی بخشند و با دوری از شهوت پرستی(اعراف، آیه 81) و پرهیز از روحیه ناسپاسی و كفران نعمت(اسراء، آیه 26) تكبر و خودكامگی و استعمار و سیطره جویی(یونس، آیه 31 و دخان، آیه 44 و نمل، آیه 34) و عُجب و خودبینی (یونس آیه 12) خود را از آن برهاند.

هدهدی – تبیان
--------------------------------
پی نوشت ها:
1- لسان العرب؛ ابن منظور؛ ج6 ص 243/ مجمع البیان؛ طبرسی؛ ج5 ص192/ والتحقیق؛ ج5 ص110.
2- التحقیق، ج1، ص 238 .
3- تفسیر نمونه، آیت الله مكارم شیرازی و مفسران؛ ج 15، ص 307 .