معنای «امّ ابیها»

درباره اسماء و القاب حضرت زهرا«سلام الله علیها» از پیغمبر اکرم«صلّی الله علیه وآله وسلّم» و ائمّه طاهرین«سلام الله علیهم» روایات زیادی نقل شده است. از جمله کنیه  هایی که مکرّرا در روایات،  برای حضرت زهرا«سلام الله علیها» نقل شده است، کنیه «أمّ أبیها»[1] می باشد؛ یعنی فاطمه«سلام الله علیها» مادر پیغمبر اکرم«صلّی الله علیه وآله وسلّم» است.

این کنیه حضرت زهرا«سلام الله علیها» سه معنا دارد و هر سه معنا، فوق العاده مهم است که اگر به آن توجّه شود، علاوه بر اینکه اعتقاد ما راجع به حضرت زهرا«سلام الله علیها» زیاد می شود، بهتر می توانیم ایشان را به عنوان اسوه و سرمشق در زندگی خود قرار دهیم.
فاطمه«سلام الله علیها»، علّت غایی آفرینش
معنای اوّل این است که حضرت زهرا«سلام الله علیها»، علّت غائی (و نهایی) برای پیغمبر اکرم«صلّی الله علیه وآله وسلّم» بودند. در روایت معروف «لَوْلاكَ لما خَلَقْتُ الأفْلاكَ و لَوْلا عَلیٌ لَمْا خَلَقتُكَ و لَولا فاطِمَةُ لَمْا خَلَقْتُكُما» [2] که قسمت اوّل آن، یعنی عبارت «لَوْلاكَ لما خَلَقْتُ الأفْلاكَ» از جهت سند متواتر است و شیعه و سنّی، گرچه با الفاظ مختلف، ولی همگی نقل کرده اند.[3] پروردگار عالم فرموده است: یا رسول  الله، علت غائی عالم وجود، تو هستی و اگر تو نبودی، عالم را خلق نمی کردم.

ادامه روایت، یعنی عبارت«و لَوْلا عَلیٌ لَمْا خَلَقتُكَ و لَولا فاطِمَةُ لَمْا خَلَقْتُكُما»، اگرچه از جهت سند مانند قسمت اوّل نیست، امّا از اسرار شیعه است و  مضمون آن در روایات و زیارات زیاد آمده است. اگر امیرالمؤمنین علی«سلام الله علیه» نبودند، خداوند پیغمبر اکرم «صلّی الله علیه وآله وسلّم»  را خلق نمی کرد. یعنی علت غائیه پیغمبر اکرم«صلّی الله علیه وآله وسلّم»، علی«سلام الله علیه» است. در ادامه روایت،  خداوند خطاب به رسول اکرم«صلّی الله علیه وآله وسلّم» در معراج می فرماید: یا رسول الله! علت غائیه عالم، تو هستی و علت غائی تو، امیرالمؤمنین علی«سلام الله علیه» است و علّت غائی امیرالمؤمنین«سلام الله علیه» و تو، زهراست. این معنا، به این امر برمی گردد که حضرت زهرا«سلام الله علیها»، علّت غائیه عالم وجود هستند و خداوند به خاطر حضرت زهرا«سلام الله علیها»، عالم وجود را خلق کرده است. به عبارت ساده تر، حضرت زهرا «سلام الله علیها»، نزد خداوند متعال به اندازه ای قدر و منزلت دارند که اگر به  خاطر حضرت  زهرا«سلام الله علیها» نبود، عالم  هستی موجود نمی شد و همه عالم، به طفیل وجود ایشان پدیدار شده است.

معنای دوّم «ام ابیها»، این است که شخصیّت پیغمبر اکرم«صلّی الله علیه وآله وسلّم» و دین اسلام، متوقّف بر زهراست. اگر ما بگوییم که از نظر تاریخ، اسلام در مکّه، متوقّف بر حضرت خدیجه«سلام الله علیها» و در مدینه متوقّف بر حضرت زهرا«سلام الله علیها» است، مسلّماً اشتباه نکرده ایم و قطعاً اغراق نگفته ایم

و شاید معنای اینکه پیامبراکرم ایشان را «ام ابیها» می خوانند، این باشد که پیغمبر اکرم«صلّی الله علیه وآله وسلّم» به حضرت زهرا «سلام الله علیها» اشاره می کنند که علّت غائیه برای من، تو هستی و خداوند، به خاطر تو، مرا خلق کرده است. با این معنا، خواه ناخواه، حضرت زهرا «سلام الله علیها» علّت غائیه دین پیغمبر اکرم«صلّی الله علیه وآله وسلّم» و علت غائیه امامت هستند.

بزرگان و اهل دل بر روی این معنا پافشاری دارند و بر این اساس، به روایات «لَوْلاكَ لما خَلَقْتُ الأفْلاكَ و لَوْلا عَلیٌ لَمْا خَلَقتُكَ و لَولا فاطِمَةُ لَمْا خَلَقْتُكُما» ، اهمیّت خاصّی می دهند.

شخصیّت پیامبر«صلّی الله علیه وآله» مرهون حضرت زهرا«سلام الله علیها»
معنای دوّمی که از کنیه «ام أبیها» برداشت می شود، این است که شخصیّت پیغمبر اکرم«صلّی الله علیه وآله وسلّم»، وابسته به زهراست. همان‏طور كه شخص پیامبر گرامى«صلّی الله علیه وآله وسلّم» مرهون مادرشان مى‏باشند و حضرت آمنه«سلام الله علیها» براى شخص آن وجود مقدّس، جزء العلّة هستند، مادر حضرت زهرا«سلام الله علیها»، یعنی حضرت خدیجه«سلام الله علیها»، نیز چنین بودند. ایشان  با تلاش و کوشش فراوان، توانست سیزده سال اسلام عزیز را در مکّه یاری کند. اگر اموال حضرت خدیجه«سلام الله علیها» و تلاش و کوشش ایشان نبود، پیغمبر اکرم«صلّی الله علیه وآله وسلّم» نمی توانست سیزده سال سخت را در مکه پشت سر بگذارد. اگر پیغمبر اکرم«صلّی الله علیه وآله وسلّم» توانستند سه سال با مشکلات و سختی های فراوانی در شعب أبی طالب به همراه چهل نفر استقامت کنند، در اثر تلاش و کوشش مادر حضرت زهرا«سلام الله علیها» و اموال ایشان بود.

خود حضرت زهرا«سلام الله علیها» نیز در ده سال حضور در مدینه،  با کمک امیرالمؤمنین«سلام الله علیه»، بسیار به پیامبر«صلّی الله علیه وآله وسلّم»  کمک کردند. اگر ایشان و شوهرشان نبودند، پیغمبر اکرم«صلّی الله علیه وآله وسلّم» نمی توانستند ده سال مشکلات حضور در مدینه را پشت سر بگذارند.

پیغمبر اکرم«صلّی الله علیه وآله وسلّم»، طی ده سال حضور در مدینه، 84 جنگ را پشت سر گذاشتند. کسی که به اقرار سنّی و شیعه، توانست جنگ ها را فتح کند، حضرت  علی«سلام الله علیه» بودند. و  آنکه به امیرالمؤمنین«سلام الله علیه» کمک کرده، حضرت زهرا«سلام الله علیها» و درآمدهای فدک ایشان بوده است.

حضرت زهرا«سلام الله علیها» در طول عمر مبارکشان، برای خود و خانواده، از درآمد فدک استفاده نمی کردند و درآمد آن را بین فقراى بنى هاشم و مهاجرین و انصار تقسیم مى‏نمودند.[4] ایشان با یک زندگی فوق العاده ساده و در حدّ ضرورت، روزگار می گذراندند تا جایی که سوره مبارکه «هل اتی» نازل شد. زندگانی حضرت زهرا«سلام الله علیها» خیلی مشکل بوده است؛ ایشان می توانستند از درآمد فدک، یک زندگی رفاهی پیدا کنند، امّا معتقد بودند فدَک باید فدای اسلام عزیز شود؛ لذا همه درآمد فدک را صرف اسلام  می کردند. بنابر این می توان گفت: همین طور که حضرت خدیجه«سلام الله علیها» در سیزده سال حضور پیامبر در مکّه، اسلام عزیز را اداره کردند، حضرت زهرا«سلام الله علیها» نیز در ده سال دوران مدینه، آن هشتاد و چهار جنگ و مشکلات مدینه را اداره کردند.

شاید معنای اینکه پیامبراکرم ایشان را «ام ابیها» می خوانند، این باشد که پیغمبر اکرم«صلّی الله علیه وآله وسلّم» به حضرت زهرا«سلام الله علیها» اشاره می کنند که علّت غائیه برای من، تو هستی و خداوند، به خاطر تو، مرا خلق کرده است. با این معنا، خواه ناخواه، حضرت زهرا«سلام الله علیها» علّت غائیه دین پیغمبر اکرم«صلّی الله علیه وآله وسلّم» و علت غائیه امامت هستند

خلاصه آنکه معنای دوّم «ام ابیها»، این است که شخصیّت پیغمبر اکرم«صلّی الله علیه وآله وسلّم» و دین اسلام، متوقّف بر زهراست. اگر ما بگوییم که از نظر تاریخ، اسلام در مکّه، متوقّف بر حضرت خدیجه«سلام الله علیها»  و در مدینه متوقّف بر حضرت زهرا«سلام الله علیها» است، مسلّماً اشتباه نکرده ایم و قطعاً اغراق نگفته ایم. اگر پیغمبر اکرم«صلّی الله علیه وآله وسلّم» احترام خاصّی دارند، به خاطر شخصیت ایشان، به خاطر اسلام و به خاطر دین و قرآن است و وجود این شحصیّت، مرهون حضرت زهرا«سلام الله علیها» و مادرشان حضرت خدیجه«سلام الله علیها» است.

احترام ویژه به حضرت زهرا«سلام الله علیها»

معنای سوّمی هم که برای کنیه «امّ أبیها» وجود دارد، و ما باید در زندگی از آن سرمشق بگیریم، احترام به حضرت زهراست. معنای سوّم «امّ أبیها» آن است که احترام به حضرت زهرا«سلام الله علیها»، بر پیغمبر«صلّی الله علیه وآله وسلّم» و همه ائمّه طاهرین«سلام الله علیهم» و عموم مردم، واجب و لازم است.

پیغمبر اکرم«صلّی الله علیه وآله وسلّم» احترام فوق العاده ای برای حضرت زهرا«سلام الله علیها» قائل بودند. در روایات می خوانیم پیغمبر اکرم«صلّی الله علیه وآله وسلّم»، هر روز سری به خانه حضرت زهرا«سلام الله علیها» می زدند. همین طور که مستحبّ است که انسان در مسجد دو رکعت نماز بخواند،  پیغمبر اکرم«صلّی الله علیه وآله وسلّم» نیز در آنجا دو رکعت نماز می خواندند. گاهی دست حضرت زهرا«سلام الله علیها» و گاهی صورت و گاهی سینه ایشان را می بوسیدند و می فرمودند: «بوی بهشت را از زهرا استشمام می کنم» و با یک ادب خاصّی در مقابل حضرت زهرا«سلام الله علیها» می نشستند.[5]

اگر حضرت زهرا«سلام الله علیها» بر پیغمبر اکرم«صلّی الله علیه وآله وسلّم» وارد می شدند، پیغمبر«صلّی الله علیه وآله وسلّم» تمام قد بلند می شدند و ایشان را به جای خود می نشاندند و در مقابل زهرا می نشستند و با هم گفتگو می کردند و اگر پیغمبر اکرم«صلّی الله علیه وآله وسلّم» بر زهرا«سلام الله علیها» وارد می شدند، حضرت زهرا«سلام الله علیها» نیز این گونه احترام می گذاشتند.[6] من این جمله را ندیده ام، ولی یکی از بزرگان مورد اعتماد می فرمود: وقتی پیغمبر اکرم «صلّی الله علیه وآله وسلّم» می خواستند از خانه حضرت زهرا«سلام الله علیها» بیرون بروند، به صورت عقب عقب بیرون می رفتند که پشتشان به حضرت زهرا نباشد! خلاصه آنکه پیغمبر اکرم«صلّی الله علیه وآله وسلّم» احترام خاصی برای حضرت زهرا «سلام الله علیها» قائل بودند.

در زمان رجعت و حکومت اسلامی بعد از امام زمان«ارواحنافداه» که چندین هزار سال و بلکه میلیون ها سال، طول می کشد، قانون اساسی آن روز،  مُصحف زهراست و حضرت زهرا«سلام الله علیها» نیز حجّت بر ائمه طاهرین«سلام الله علیهم» و ملکه عالم وجود هستند و این، معنای سوّم کنیه «ام أبیها» است

 ائمه طاهرین«سلام الله علیهم» نیز برای حضرت زهرا«سلام الله علیها» احترام ویژه ای قائل بودند.

 در روایتی منسوب به امام حسن عسکری«سلام الله علیه»، ایشان فرمودند:

«نَحنُ حُجَجُ اللَّه عَلَى خَلقِه وَ جَدَّتُنَا فَاطِمَة حُجّة اللَّه عَلَینا» [7]

ما امامان، حجّت بر مردم هستیم و فاطمه، حجّت برای ماست.

این روایت معنای عجیب و دقیقی دارد. به طور خلاصه باید گفت: وقتی دوران رجعت فرا می رسد، حکومت  اسلامی اهل بیت«سلام الله علیهم» جهانی می شود و چندین میلیون سال، اهل بیت«سلام الله علیهم» روی کره زمین حکومت می کنند. در این دوران، حجیّت حضرت زهرا«سلام الله علیها» نمایان می شود و ملکه عالم وجود، حضرت  زهرا «سلام الله علیها» می شوند. البته در زمان پیغمبر اکرم«صلّی الله علیه وآله وسلّم» و در زمان امیرالمؤمنین«سلام الله علیه» و دیگر ائمّه نیز حضرت زهرا«سلام الله علیها» حجّت هستند، امّا در دوران امام زمان، خصوصاً با وجود «مصحف فاطمه» این عظمت، متجلّی می شود. همچنین در دوران رجعت و حکومت جهانی اهل بیت«سلام الله علیهم»، قانون اساسی این عالم، مصحف زهرا می باشد.

البته در مورد اینکه حقیقت مصحف چیست، اطّلاعات ما بسیار ناقص است. فقط می دانیم که در مدّت کوتاه حیات حضرت فاطمه«سلام الله علیها» بعد از رحلت پیغمبر اکرم«صلّی الله علیه وآله وسلّم»، جبرئیل بر ایشان نازل  شده و مطالبی را نازل  کرده است و امیرالمؤمنین علی«سلام الله علیه» نیز کاتب آن بودند.[8] این مطالب در کتابی به نام «مصحف فاطمه» جمع آوری شد و احدی به جز ائمّه طاهرین به آن دسترسی ندارد و در زمان ما، نزد حضرت مهدی«ارواحنافداه» است.[9] خلاصه اینکه در زمان رجعت و حکومت اسلامی بعد از امام زمان«ارواحنافداه» که چندین هزار سال و بلکه میلیون ها سال، طول می کشد، قانون اساسی آن روز،  مُصحف زهراست و حضرت زهرا«سلام الله علیها» نیز حجّت بر ائمه طاهرین«سلام الله علیهم» و ملکه عالم وجود هستند و این، معنای سوّم کنیه «ام أبیها» است.

منبع : پایگاه اطلاع رسانی آیت الله مظاهری .
------------------------------
پی نوشت:

1) ر.ک: مقاتل الطالبین، ص 29؛  بحارالأنوار، ج 43، ص 19 و ...

2) الجنّة العاصمه، ص 148 ، مجمع النورین، ص 14

3) بحارالانوار، ج 15، ص 28؛ ج  16، ص  406؛ ینابیع المودة، ج 1، ص 24؛ کشف الخفاء، ج 2، ص 164.

4) ر.ک: الكافی، ج 7، صص 48- 49؛ كشف المحجّة، ص 182و...

5) بحارالأنوار، ج 43، ص 25؛ المستدرک علی الصحیحین، ج 3، ص 154و...

6) اعلام الوری، ص 150و ...

7) اطیب البیان، ج 13، ص 225.

8) الکافی، ج 1، ص458.

9) ر.ک: بصائر الدرجات، صص 158-153؛ من لایحضره الفقیه، ج 4، ص 419 .