حضور شیعیان در لبنان و زندگی در «کمربند فلاکت»!
وقتی امام صدر از ماشینش پیاده شد، دور او پر شد از جمعیت. حین حرکت تا تریبون، دست های دراز شده با شوق و حسرت عبای او را می گرفتند و به عمامه سیاه روی سرش دست می کشیدند. بیست دقیقه طول کشید تا از ماشین به تریبون برسد. و فریادها و شعارهای شور و شوق آمیز و شلیک گلوله های هوایی همچنان ادامه داشت و نمی شد مردم را ساکت کرد.
«تجربه ی مقاومت، در بعد معنوی اش مبتنی است بر ایمان و یقین و توکل و آمادگی برای فداکاری، اما در عین حال مبتنی است بر عقل و برنامه ریزی و سازمان دهی و آموزش و تمرین و تسلیح. ... این تجربه باید به جهانیان منتقل شود.»
اینها جملاتی بود که سید حسن نصرالله، دبیر کل حزب الله لبنان در سال 2006 در جشن پیروزی مقاومت در جنگ 33 روزه، طی نطقی حماسی بیان کرد. از همان روز، نگاه های بسیاری در سراسر جهان، از روزنامه نگاران و اشخاص علاقه مند به مقاومت گرفته تا سیستم های اطلاعاتی و نظامی و حتی آکادمی های برتر دنیا بررسی «تجربه ی مقاومت» و سیر ایجاد و رشد آن تا رسیدنش به قله ی پیروزی هایش در جنگ 33 روزه را در دستور کار قرار دادند.
اما حزب الله چگونه شکل گرفت؟ ریشه های ایجادش در کجا بود؟ چه شخصیت های لبنانی ای در تأسیس آن و تعیین مسیرش دخیل بودند؟ نقش حقیقی ایران در تشکیل حزب الله چه بود؟ اولین مواجهه های حزب الله در داخل لبنان و با دشمن اسرائیلی چگونه شکل گرفت؟ و ...
این سؤالات و ده ها سؤال دیگر، نمونه هایی است که پاسخگویی به آن ها بخشی از «تجربه ی مقاومت» را روشن می کند و نشان می دهد مقاومتی که سید حسن نصرالله آن را «مقاومت باتقوای متوکل عاشق عارف و همچنین عالم عاقل برنامه ریز آموزش دیده ی مجهز» توصیف می کند، از زمینه های تأسیس تا پیروزی در جنگ 33 روزه و حتی پس از آن، چه روندی را در طی بیش از 30 سال طی کرده است.
در همین راستا بر آن شدیم تا ترجمه ی کتاب ارزشمند «رزمندگان خدا؛ حزب الله از درون؛ 30 سال نبرد ضد اسرائیل» را به طی سلسله مطالبی تقدیم کنیم. این کتاب نوشته ی محقق و تحلیلگر فرانسوی نیکلاس بلانفورد است. بلانفورد حدود شانزده سال شخصا در لبنان و فلسطین اشغالی حضور داشته و در کنار بررسی منابع و مصادر موجود در این زمینه، با توجه به شناخته شده بودنش اقدام به مصاحبه های اختصاصی با سران مقاومت و فرماندهان و حتی رزمندگان آن کرده است. کما اینکه توانسته با مسئولین امنیتی و سیاسی و فرماندهان نظامی سطح اول رژیم صهیونیستی هم مصاحبه های اختصاصی داشته باشد. همه ی اینها در کنار هم کتاب نیکلاس بلانفورد را (که در لبنان با عنوان «غول شیعی از بطری خارج می شود» ترجمه و منتشر شده) بسیار خواندنی و حاوی اطلاعات بکری کرده است. نکته ی حائز اهمیت آنکه بلانفورد در دسته بندی های سیاسی، جزو مخالفین حزب الله محسوب می شود و همین، شائبه ی برخورد جانبدارانه را به کلی مرتفع می سازد و بر ارزش کتاب می افزاید.
ان شاء الله این سلسله مطالب روزهای فرد هر هفته منتشر خواهد شد.
در ادامه قسمت اول این کتاب را با هم می خوانیم:
تجمع بزرگ یاران امام موسی صدر در مارس 1974 [26 اسفند 1352]
بعلبک-وادی البقاع: ساعت ها در خیابان های تنگ پر از آدم در این شهر قدیمی منتظر بودند. از مناطق شیعه نشین مختلف لبنان آمده بودند: از خانه هایی در محله های فقیرنشین ضاحیه ی جنوبی بیروت، و از باغ های موز و مرکبات صور در ساحل مدیترانه، و از باغ های زیتون و مزارع توتون و تنباکو منتشر بین تپه های صخره ای با شیب تند در بنت جبیل و نبطیه در جنوب لبنان، و از روستاهای روییده بر روی دامنه های کوهستانی خشک در اطراف بقاع شمالی. سفر بعضی هایشان تا بعلبک بیش از یک روز طول کشیده بود. در ماشین های کرایه ای مملو از جمعیت و خودروهای شخصی ای که کوه های بین بقاع و ساحل لبنان را در نوردیده بودند و راه های ناهموار را پیموده بودند تا به بقاع برسند.
مناسبت آن روز، مناسبتی دینی بود: اربعین امام حسین علیه السلام، کسی که بزرگداشت مراسم شهادتش برای مؤمنین شیعه کافی بود تا رنج سفر را بر خود هموار کنند. ولی آن روز فقط مراسم اربعین نبود که آن جمعیت انبوه را از مناطق مختلف لبنان در بعلبک گرد آورده بود، جمعیتی که حدودا هفتاد و پنج هزار نفر برآورد می شد. شهادت امام حسین در صحرایی در بین النهرین نبود که مردم را آن روز به تجمع در بعلبک و نشان دادن سلاح هایشان تشویق کرده بود (سلاح هایی که عبارت بود از تفنگ های قدیمی که پسرها از پدرها به ارث برده بودند، یا مسلسل های کلاشینکوف که در دست گرفته یا روی شانه هایشان انداخته بودند)، بلکه در کنار این نمایش سلاح ها، هدفشان گوش کردن به سخنان یک نفر بود، روحانی ایرانی الاصل، بلند قامت و محبوبی که تعداد زیادی طرفدار (هم بین مسلمین و هم بین مسیحی ها) داشت. این محبوبیت از حدود 15 سال پیش که به لبنان رسیده بود کم کم شکل گرفته بود.
سید موسی صدر (که در بین یارانش به امام موسی معروف بود و همه او را با تواضعش و صدای آرامش بخشش می شناختند) از آغاز آمدنش به لبنان شروع کرد به پاشیدن بذر عزم و اراده از طریق سخنرانی های مختلف. او، سبک جدیدی از سخنرانی های صریح اعتراضی را نمودار کرد.
یک ماه پیش از آن روز هم امام صدر در روستای بدنایل (که تنها چند کیلومتر با بعلبک فاصله داشت) طی سخنرانی ای با عصبانیت، این موضوع را که دولت لبنان برخی مناطق را ندیده می گیرد و طرح های اقتصادی و اجتماعی را در آنجا اجرا نمی کند و همچنین موضوع ناتوانی حکومت لبنان در حمایت از اهالی جنوب لبنان در برابر تهاجمات هوایی ویران کننده اسرائیلی ها را محکوم کرد. امام صدر در آن سخنرانی اعلام کرد شیعیان لبنان مدت هاست که در حاشیه نگاه داشته شده اند، و تحت اراده ی دیگران، و با دادن لقب «متوالی» به آنها، آنان را تمسخر کرده اند. اما حالا وقت «انقلاب و سلاح» رسیده است.[«متوالی» کلمه ای مجهول المصدر است ولی در گذشته ها برای شیعیان لبنان به کار می رفت و حالت استخفاف آمیزی در بر داشت.]
«از امروز نه ناله می کنیم و نه گریه می کنیم. از امروز اسم ما متوالی نیست، اسم ما "رد کننده" است، مردان قیام، مردان قیام بر ضد طغیان، حتی اگر این قیام مستلزم بذل خون و جانمان باشد.»
در آن روز، مؤمنان شیعه تصمیم گرفتند که به ندای امام صدر لبیک بگویند: با نشان دادن سلاح هایشان(که نمایش دادن عینی قدرت گروهیِ مخفی مانده ی آنان بود) و با هشدار شدید به حکومت لبنان که طایفه ی ملقب به متوالی ها [شیعیان] از امروز دیگر ساکت نخواهند ماند و گردن کج نخواهند کرد.
امام صدر و همراهانش در وادی البقاع، به سختی و با کندی به سمت بعلبک در حرکت بودند. در مسیرشان و حین عبور از روستاهای شیعه نشین شمال منطقه ی شتورة، جمعیت انبوه و هیجان زده شیعیان بر سر راه امام صدر قرار می گرفتند و او هم مجبور می شد از ماشین پیاده شود و با بزرگان محلی سلام و علیک داشته باشد و با صبر و طمأنینه به صحبت ها و فریاد های داغ خوشامدگویی شان و ابراز محبتش مردم گوش فرا دهد.
در مسیر او مدام گوسفند قربانی می کردند تا به این شکل عمق احترامشان را به کسی که به دیدارشان آمده بود نشان دهند.
بعد از اینکه امام موسی صدر با ادب و احترام، درخواست روستاییان را برای اینکه مدت بیشتری نزدشان بماند رد می کرد، سوار ماشین می شد و دوباره حرکت می کرد تا به روستای بعدی می رسید و در آنجا هم باز همین قضایا تکرار می شد. [فلذا حرکت موکب امام صدر بسیار کند رخ می داد.]
بالاخره با ورود موکب امام صدر به مناطق حاشیه ای جنوب بعلبک، بلندگو های مساجد شهر، خبر ورود امام را اعلام کردند. با انتشار خبر در شهر، هزاران تفنگ رو به آسمان گرفته شد و صدای کرکننده ی شلیک هوایی، همراه با فریاد های الله کبر در همه جا پیچید. حداقل پنجاه هزار تفنگ داشتند همزمان شلیک می کردند و این یک خوشامدگویی «بقاعی» حقیقی در مقابل امام موقر بود. حقیقتا سیل گلوله های هوایی، برگی بر روی درخت ها باقی نگذاشت.
وقتی امام صدر از ماشینش پیاده شد، دور او پر شد از جمعیت مصمصم و هیجانزده و به پاخاسته، جمعت او را تا تریبون کوچکی که برای سخنرانی اش در نظر گرفته بود پیش برد. حین حرکت، دست های دراز شده با شوق و حسرت عبای او را می گرفتند و به عمامه سیاه روی سرش دست می کشیدند. بیست دقیقه طول کشید تا از ماشین به تریبون برسد. و فریادها و شعارهای شور و شوق آمیز و شلیک گلوله های هوایی همچنان ادامه داشت و نمی شد مردم را ساکت کرد.
امام صدر خطاب به جمعیت انبوه حاضر گفت: «من صحبت هایی دارم که از گلوله داغ تر است، پس تیرهایتان را نگه دارید.»؛ می خواست با این حرف آنها را تشویق به آرامش کند تا بتواند سخنانش را شروع کند.
امام صدر در سخنرانی اش دولت لبنان را به دلیل کوتاهی در پاسخگویی ها به درخواست های اساسی ملت، ملامت کرد و به این اشاره کرد که همین بعلبک با اینکه تعداد ساکنینش به ده هزار نفر می رسد تنها یک مدرسه دولتی دارد که آن هم زمان تأسیسش به دوره قیمومیت فرانسه بر لبنان در حدود سی سال پیش برمی گردد. امام، از جنوب سخن گفت که در معرض تجاوزات مکرر اسرائیل است و گروه های فلسطینی مسلحِ مستقر شده در آنجا هم به مردمش ظلم می کنند، از مردم جنوب گفت که تحقیر شده اند، و از آب جنوب گفت که به یغما می رود.
امام موسی انتقاد تندی مطرح کرد؛ گفت که حضور شیعیان در خدمات اجتماعی و صنعت و عرصه های دانشگاهی پایین تر از سطح مطلوب است و هزاران لبنانی فقیر چه در شمال و چه در جنوب کشور حتی شناسنامه هم ندارند و از حق مسلمشان در بهره مندی از خدمات اساسی دولتی و حق رأی محروم اند.
سید موسی، در سخنرانی اش به مثال شهادت امام حسین اشاره کرد و بدین ترتیب، داستان دینی و نمادین بودن آن نبرد دیرینه با ظلم را با وضعیت اسف باری که شیعیان لبنانی معاصر با آن مواجه بودند گره زد.
با لحنی مؤثر پرسید: «آیا امام حسین چنین وضعی را برای فرزندانش می پذیرد؟»
امام صدر با اشاره به سلاحی که در دست ها بود گفت: «سلاح، زینت مردان است» [السلاح زینة الرجال] و یارانش را تشویق کرد تا حق مشروع خود را از دولت بگیرند و یا آنکه در راه به دست آوردن حق مشروع خود بمیرند.
این بار، زبان خشم و انقلاب بود که امام صدر برای برانگیختن شیعیان و برای بیدار کردن جماعت از خواب سهل انگاری و بی خیالی شان به کار گرفته بود و سعی می کرد در آنها روح عزم و اعتماد به نفس و تلاش برای رسیدن به عدالت را برانگیزد.
«عقل حمیة» که در آن زمان یک دانشجوی طرفدار امام موسی صدر بود و بعدها فرمانده نظا می ارشد جنبش امل شد، می گوید: «در اینجا یک مرد بود که موسی صدر نام داشت. امام صدر بود که غول خفته ی [قدرت] شیعیان لبنان را بیدار کرد.»
تاریخچه ی حضور شیعیان در لبنان تا زمان امام صدر
کسی دقیقا منشأ حضور اسلاف شیعه در لبنان را نمی داند. در هر حال می دانیم که شیعیان لبنان از جهت جغرافیایی در بین اهل سنت شام محاصره بودند و تمرکز اصلی شان در منطقه جبل عامل بود.
شیعیان همواره در این منطقه از نوعی خودمختاری برخوردار بودند. حتی در دوره حکومت عثمانی ها هم این خودمختاری را حفظ کرده بودند. تا آنکه پادشاه عثمانی، یک سپاهیِ بسیار خونریز به نام احمد پاشا (که به «جزّار» یعنی «سلّاخ» معروف است) را مأمور کرد تا به مناطق شیعه نشین شام حمله کرده و آنها را مستقیما زیر نفوذ حکومت عثمانی در آورد. جزار کسی است که یک نویسنده اروپایی در همان زمان به اسم بارون دو توت او را اینگونه معرفی کرده: «وحشی مطلقی است که به نوع بشر حمله می کند.»
جزار توانست در سال 1781 با وحشی گری فراوان شیعیان را شکست دهد، هرچند که مقاومت سرسختانه ی شیعیان در همان زمان هم مثال زدنی بود.
حمله سرکوبگرانه و قمعی جزار، جبل عامل را از موقعیت مرکز اول تعلیم شیعیان خارج کرد. هیچ چیز از تأثیرات این حمله در امان نماند. کمااینکه به خودمختاری شیعیان هم خاتمه داد. در دهه های بعدی اهمیت جبل عامل رفته رفته کم و کمتر شد. در واقع سفرنامه نویسان اروپایی که در نیمه دوم قرن 19 از این منطقه عبور کرده اند نتوانسته اند ناراحتی شان را از فقر و بدبختی ای که روستاهای جبل عامل را در برگرفته بود و از رکود و رخوت و بی مبالاتی ای که ساکنین محلی داشتند، مخفی نمایند.
شانس شیعیان در دوره انتقال حکومت از عثمانی ها به قیمومیت فرانسه در آخر جنگ جهانی اول، چندان افزایش نیافت. وقتی هم که تشکیل دولت لبنان در سال 1920 اعلام شد و مرزهایش در سه سال بعد ترسیم گشت، اهالی جبل عامل تبدیل شدند به اهالی لبنان. همسایگان عرب آنها در جنوب، فلسطینی هایی بودند که تحت قیمومیت بریتانیا قرار داده شده بودند و حالا مرزهای جدید کسانی را از هم جدا می کرد که تا چندی پیش یک جامعه همگون با یکدیگر محسوب می شدند.
حتی پس از آنکه لبنان در سال 1943 از فرانسه مستقل شد، شیعیان باز هم به قدر کافی و باتوجه به حجمشان نسبت به دیگر طوایف لبنان، در نظام حکومتی جدید دارای سهم متناسب نشدند.
میثاق ملی که در آن زمان تدوین شد (و در اصل توافقامه ای بین اهل سنت و مارونی های لبنان بود) مناصب را با توجه به سرشماری ای که حدود ده سال قبل یعنی در سال 1932 انجام شده بود تقسیم کرد (جالب است که هنوز هم با گذشت 80 سال، هیچ سرشماری دیگری در لبنان صورت نگرفته است). این سرشماری در همان زمان انجام هم دقتش محل سؤل بود و در هر حال بعد از گذشت یازده سال، قطعا برای چنین مسئله ای قابل استناد نبود. طبق این میثاق ملی، مارونی ها (که در آن زمان بزرگترین طایفه ی لبنان محسوب می شدند) صاحب بالاترین مناصب سیاسی و امنیتی از جمله ریاست جمهوری و فرماندهی ارتش لبنان شدند.
در سال های اول پس از استقلال، لبنان شاهد دوره شکوفایی اقتصادی به واسطه بخش خدمات بود، و در این امر از موقعیت جغرافیایی اش بین غرب و خلیج فارس پر نفت و رو به فعالیت بهره می برد.
ولی این شکوفایی در خلال این دوره، چیزی بود که تنها نخبگان حاکم که به خانواده های سیاسی با نفوذ متعلق بودند، از آن سود می بردند؛ خانواده های بانفوذی که بخش های تجاری و مالی را در انحصار خود و بر سیاست کشور هیمنه کامل داشتند.
عایدات این شکوفایی اقتصادی هم عموما در بیروت و بخش هایی از منطقه جبل لبنان که مسیحی ها در آنجا مستقر بودند هزینه می شد. مناطق ثانویه در شمال، وادی البقاع و جنوب که شیعیان در آنجا بودند، شاهد رکود بود. مثلا در سال 1943 حتی یک بیمارستان هم در جنوب لبنان وجود نداشت.
سکونت در مناطق موسوم به «کمربند فلاکت»
زرق و برق بیروت (که درآمدش در دهه پنجاه میلادی پنج برابر مناطق اطرافش بود) ده ها هزار شیعه را تشویق می کرد که مزارع و روستاهای خود را رها کنند و به دنبال فرصت های شغلی تازه راهی بیروت شوند. اکثر این شیعیان در حاشیه جنوبی بیروت [ضاحیه جنوبی] و در محله های پرتراکم و غیر بهداشتی به وجود آمده در آنجا مستقر شدند. شیعیان عموما به عنوان کارگران ساختمانی فعال بودند و به بالا رفتن برج های سیمانی ای کمک کردند که به سرعت خط افق بیروت را محو می کرد.
با آغاز سال 1971 میلادی، تقریبا نیمی از شیعیان لبنان در ضاحیه جنوبی بیروت ساکن بودند (جایی که به «کمربند فلاکت» مشهور بود)، به علاوه دو منطقه مشخص دیگری که شیعیان در آنجا هم ساکن بودند یعنی بقاع و جنوب لبنان.
نمایندگان سیاسی طایفه شیعه همواره زمینداران شیعه ای بودند که سلطه ی زمیندارانه ی خود را به زیردستانشان تحمیل می کردند و آنها را در مقابل سرسپردگی تام در انتخاباتها، به مناصبی منصوب می کردند [و بدین ترتیب همواره همین زمینداران به عنوان نمایندگان شیعیان انتخاب می گشتند].
با توجه به محدودیت سهم سیاسی شیعیان و شرایط اجتماعی سطح پایین، معلوم بود که محله های فقیرنشین و پرجمعیت در ضاحیه جنوبی بیروت زمینی بارور برای رشد ایدئولوژی های چپگرایانه (که در دهه پنجاه میلادی همه خاورمیانه را در می نوردید) خواهند بود. بدین ترتیب جوانان شیعه ای که در مناطق پرجمعیت ضاحیه و جو زمیندارانه و فئودالی جبل عامل و بقاع فقیر رشد کرده بودند، احزاب سکولار چپگرا جذبشان می کرد؛ احزابی که شعارشان تعطیل نظام فعلی [سیاسی و اجتماعی] و ترویج مساوات در جامعه بود.
منبع : رجانيوز
-----------------------------------
ادامه دارد ...
مترجم: وحید خضاب
مطالب مرتبط
