بکارگیری لفظ تراژدی برای شهادت درست است یا خیر؟

بکارگیری لفظ تراژدی برای شهادت درست است یا خیر؟

تراژدی که به آن غمنامه یا سوگ نوشت نیز گفته می شود ریشه ای یونانی دارد و به شکل خلاصه، عبارتست از داستانی غمناک که قهرمانش با حوادثی ناخوشایند، ترحم انگیز و غالباً مرگ مواجه می شود. در برخی نوشته ها از واقعه عاشورا و نیز شهادت شهیدان دیگر تحت عنوان تراژدی نام برده شده است که در اینجا می خواهیم بیندیشیم که آیا شهادت همان تراژدی است یا خیر.

فهرست محتویات جهت دسترسی سریع:

• چیستیِ تـراژدی
• گریه هایی که رو به دنیا دارند
• احساسات خود را در کجا خرج می کنید
• تفاوت گریه بر شهید و گریه بر تـراژدی
• تفاوت هایی میان تـراژدی و شهادت

چیستیِ تـراژدی

تراژدی نمایشی با مضمون جدی است که در آن شخصیتی معمولاً با فاجعه ای روبرو می شود که ثمره ضعفهای شخصی او و یا حاصل شرایطی است که از اختیارش بیرون است.[دانشنامه دانش گستر]

گریه هایی که رو به دنیا دارند

در دین به گریستن بر امام حسین علیه السلام و نیز گریستن از اثرات گناه و گریستن از عظمت خدا و از ترس عدالت او بسیار سفارش شده است؛ اما عده ای به غلط گمان می کنند که همه گریه ها پسندیده است. در حقیقت، گریه انواعی دارد. برخی از آنها از عوامل طبیعی روان سرچشمه می گیرد، مانند گریه ای که از غم مرگ عزیزانمان بر ما غالب می شود. این گریه ممدوح یا مذموم نیست؛ اما اگر مراقب حالات روانی خود نباشیم، گاه ممکن است بر چیزی گریه کنیم که مورد رضایت خدا نباشد. مثلاً بر مشکلات دنیوی خود جزع و فزغ کنیم و خبر مشکلات خود را به افراد نااهل برسانیم و به این صورت موجب ذلت خود را فراهم کنیم.

گریه بر تراژدی نیز قطعاً از موارد پسندیده نیست. گریستن بر سرگذشت یک شخصیت در فیلم یا تئاتر، با آنکه می دانیم که کل آن نمایش، غیرواقعی بوده است و با زندگی ما نیز هیچ پیوند و ارتباطی ندارد، چگونه مورد رضایت خداست؟ آیا خدایی که در قرآن ما را به پیوستن به حقیقت سفارش کرده است از گریستن ما از یک داستان موهوم راضی خواهد بود؟

احساسات خود را در کجا خرج می کنید

یکی از درسهای سبک زندگی اسلامی آن است که مراقب احساسات خود باشیم و به قول معروف آن را در جای درست خود خرج کنیم. قرار نیست که احساسات خود را بخشکانیم، بلکه دین به ما آموخته است که مراقب احساسات خود نیز باشیم. در نتیجه باید قبل از آنکه احساسات ما از کنترل خارج شود موضوع آن را نظاره کنیم تا درگیری عاطفی با امور بی فایده و بی ربط به سعادت خود پیدا نکنیم.

مثلاً قرآن به ما آموخته است که در هنگام شلاق خوردن زناکاران، نگذاریم رأفتی در دل ما پیدا شود (که مانع اجرای حد الهی شود).

مثال دیگری که از قرآن برای کنترل احساسات می آموزیم، سرگذشت فرعونیان است. قرآن اینگونه می گوید:

"آنان گروهی غرق شده اند؛ چه بسیار باغها و چشمه ها که در پشت سر گذاشتند؛ و مزارع و مقامات را؛ و نعمتهایی که در آن خوش بودند؛ آنچنان شد و به افراد دیگری به ارثش گذاردیم؛ پس آسمان و زمین بر آنها نگریستند."

در آخرین آیه می خوانیم که "آسمان و زمین بر آل فرعون نگریستند"؛ در حالیکه در زیارت عاشورا می خوانیم که آسمانها بر امام حسین علیه السلام گریستند. از اینجا نیز می توانیم درسی برای کنترل احساسات خود بگیریم یعنی مراقبت کنیم هر جایی دچار احساسات نشویم.

حوادث تلخ بسیاری در جهان اتفاق می افتد که ما وظیفه پیگیری و تأثیرپذیری از آنها را نداریم؛ بنابراین سرگرمی و درگیری عاطفی با آنها ما را از پیوستن به وظایف و تفکر برای ارتقای شخصیتی و دینی خود و تلاش برای حل اشکالات خود باز می دارد و این مشغولیتها حتی اگر در قالب گریه و دلسوزی برای دیگران باشد، هرگز پسندیده نیست بلکه گاهی فریبی از جانب نفس خود ماست که به شکل ابراز احساسات برای دیگران ظاهر شده است.

تفاوت گریه بر شهید و گریه بر تـراژدی

عموم مردم در پایان تراژدی ها بسیار متأثر می شوند و گاه با گریه، خود را تسکین می دهند و مدتی در افسوس باقی می مانند تا اینکه بر اثر گذشت زمان درد این داستان در نظرشان کمتر و کمتر می شود.

با این توجه، گریه بر شهید بسیار متفاوت با گریه بر تراژدی است. گریه بر شهید، تأسف از یک حادثه تلخ نیست که بر اثر ندانم کاری یا ظلم ظالم برای یک فرد پیش آمده است؛ بلکه به قول شهید مطهری: " گریه بر شهید، شركت در حماسه او و هماهنگی با روح او و موافقت با نشاط او و حركت در موج اوست."[مقاله شهید (قیام و انقلاب مهدی)، شهید مطهری]

البته از جهت سعادتی که نصیب شهید می شود، جا دارد که بر او شادی کنیم؛ اما از سبک رفتاری امامان معصوم درباره امام حسین علیه السلام می آموزیم که وظیفه داریم عزا و گریه برپا کنیم. به عبارت دیگر، "عكس العملی كه جامعه در مورد شهید نشان می دهد صرفاً به خود شهید تعلق ندارد، یعنی صرفاً ناظر به این جهت نیست كه برای شخص شهید موفقیت یا شكستی رخ داده است. عكس العمل جامعه مربوط است به این كه مردم جامعه نسبت به شهید و جبهه ی شهید چه موضعگیری ای داشته باشند و نسبت به جبهه مخالف شهید چه موضع گیری ای داشته باشند."[مقاله شهید (قیام و انقلاب مهدی)، شهید مطهری]

از این رو باید در نیت خود در گریه بر امام حسین علیه السلام و سایر شهدا دقت کنیم. نیت ما نباید صرفاً تسکین روحیه ترحم باشد؛ بلکه باید توجهمان به مقام شهید و هدف شهید و پیوستگی با آن هدف باشد. گریه از دوری خود ما از مقام شهادت باشد.

تفاوت هایی میان تـراژدی و شهادت

در تراژدی عمر یک انسان با حادثه ای ناگوار به پایان می رسد و پایان ناخوشی در زندگی دنیا نصیبش می شود اما در شهادت، شخص شهید نه تنها ضایع نمی شود، که به بالاترین لذتها می رسد.

تراژدی یا حاصل ندانم کاری شخص است که خود را به کشتن داده است و یا حاصل ستمی است که یک ستمکار در راه منافع شخصی خود به او واداشته است؛ در نتیجه در تراژدی، شخصیت داستان خارج از اراده و اختیار سطح بالای خود دچار مرگ شده است؛ حال آنکه شهادت حاصل انتخاب آگاهانه و سطح بالای فرد است.

تراژدی یک داستان وهمی و شهادت یک امر حقیقی است.

شهادت به جسم و خاک شهید احترام و تقدس می دهد؛ اما تراژدی به شخصیت خود صرفاً یک نقش می دهد تا برای ساعاتی مخاطب خود را از راه اشک سرگرم کند.

شهادت قبل از کشته شدن برای شهید پیدا می شود اما تراژدی پس از کشته شدن شخصیت نمایش شکل می گیرد.

تراژدی پایانی غم انگیز است ولی شهادت شروعی لذت بخش و افتخارآمیز است.