بسم الله الرّحمن الرّحیم

آن چه پیش رو دارید گزیده­ای از سخنان حضرت آیت الله مصباح یزدی ( دامت بركاته ) در دفتر مقام معظم رهبری است كه در تاریـخ 1389.12.04 ایراد فرموده اند. باشد تا این رهنمودها بر بصیرت ما بیافزاید و چراغ فروزان راه هدایت و سعادت ما قرار گیرد.

راهکارهای ایجاد وحدت مذاهب اسلامی

حد نصاب وحدت

هفته وحدت فرصتی است برای این که همه طوایف مسلمین ارتباط بیشتری با همدیگر پیدا کنند و در مقابل دشمنانشان با هم اتحاد و اتفاق بیشتری داشته باشند. خدا را بر این نعمت شکر می کنیم که به برکت جمهوری اسلامی چنین شرایطی فراهم شد و بسیاری از دشمنی ها که ناشی از تعصبات کور است از میان برادران مسلمان برداشته شد یا بسیار تخفیف پیدا کرد. با این که بیش از سی سال است این مسأله مطرح شده و هر سال مراسمی به این مناسبت برگزار می شود اما هنوز راجع به مفهوم وحدت اسلامی کم وبیش ابهام هایی وجود دارد. برخی افراد گمان می کنند منظور از وحدت این است که مذاهب کلامی و مذاهب فقهی همه طوایف مسلمان یکی شوند و در عمل از یک فتوا تقلید کنند. چنین انتظاری خیلی دور از واقعیت است. سوابق ذهنی انسان در فهم او و بعد هم در رفتار او تأثیر دارد. پس منظور از وحدت این نیست که اعتقادات، اعمال، رفتار و فتاوایِ همه، یکی شود؛ بلکه وحدت و اتحاد مفهومی تشکیکی و دارای مراتب است. یک مرتبه ای از این وحدت برای همه لازم است و قطعا باید رعایت شود وگرنه به ضرر اسلام تمام خواهد شد و فقط دشمنان اسلام نفع خواهند برد و آن اختلافاتی است که باعث می شود مسلمانان رودرروی هم قرار گیرند، به همدیگر بدگویی کنند و بینشان دشمنی ایجاد شود. همه مسلمانان باید برای رسیدن به وحدتی که مانع از این قبیل اختلافات شود تلاش کنند به طوری که عملا به همدیگر احترام بگذارند و برای هر مسلمانی مرزی قائل باشند که در حوزه کار خود، عقاید خودش را داشته باشد و به فقه خودش عمل کند. شبیه اختلافاتی که در میان شیعیان در عمل به فتاوای مراجعشان وجود دارد. آیا وقتی ما می گوییم: شیعیان باید وحدت داشته باشند، معنایش این است که همه باید مقلد یک مرجع شوند؟! شبیه به این راه کار باید در بین مسلمانان اجرا شود. در بین مسلمانان بیشتر، اختلافاتِ فقهی معروف است. چهار مذهب فقهی معروف اهل سنت عبارت اند از شافعی، مالکی، حنفی و حنبلی که تابع چهار نفر از علمای بزرگشان هستند و به اسم آن ها معروف اند. گویا هر کدام از این ها مقلد یک مرجعی هستند و به فتوای او عمل می کنند. در این صورت می توانیم بگوییم: شما اعمال تان را طبق فتوای مرجع خودتان انجام دهید، ما هم اعمالمان را طبق فتوای مرجع خودمان انجام می دهیم. وحدت در این مقام اقتضا می کند که رفتار ما با سایر مسلمانان طوری باشد که همدیگر را به رسمیت بشناسیم و اختلاف در بعضی اعتقادات کلامی یا در بعضی از فتاوای فقهی باعث نشود که همدیگر را تکفیر کنیم. در مقابل این طرز فکر، فکر نادری هست که به «تکفیری» معروف است. معتقدان به این رویکرد می گویند: «فقط ما مسلمان واقعی هستیم و بقیه همه کافرند و خونشان حلال است و می توان به ناموسشان تجاوز کرد!» اگر این دسته که طایفه بسیار اندکی هستند را کنار بگذاریم سایر مسلمانان چنین اعتقادی ندارند. بلکه سال ها در کنار هم زندگی کرده و با هم دوست و برادر بوده اند.

بحث­های صمیمی و منطقی، راهی به سوی کاهش اختلاف

ما نباید به این حد نصاب قانع باشیم؛ بلکه باید سعی کنیم تا جایی که امکان دارد اختلافاتمان را کمتر کنیم. باید کسانی که صلاحیت بحث دارند در مجالس دوستانه ، منصفانه و به دور از تعصب بنشینند گفت وگو کنند شاید در بسیاری از مسائل اعتقادی و فقهی هم اختلافات برداشته شود. ما گفتیم: همه اختلافات را نمی توان برداشت، اما نگفتیم که هیچ اختلافی را نمی توان حل کرد.

مرحوم آیت الله العظمی بهجت رضوان الله علیه می فرمودند: «در بحث با سایر مسلمانان ابتدا مسائلی را مطرح نکنید که پذیرفتنش برای آن ها خیلی سخت باشد. این گونه بحث ها به جایی نمی رسد؛ بلکه بحث را با این سخن شروع کنید که: شما چهار طایفه هستید و همگی یکدیگر را مسلمان می دانید. هیچ اشکالی هم ندارد. همه شما از چهار نفر از بزرگانی که تقریبا در یک عصر زندگی می کرده اند تقلید می کنید. اما همه این ها یا مستقیما یا با واسطه از امام جعفر صادق علیه السلام استفاده کرده اند. خود شما نقل کرده اید که جناب ابوحنیفه گفته است: «لولا السنتان لهلک نعمان؛ اگر آن دو سالی که در نزد امام صادق شاگردی کردم نبود هلاک شده بودم.» همچنین نقل شده که گفته است «ما رأیت افقه من جعفربن محمد.» حال ما از کسی تقلید می کنیم که بزرگان شما یا مستقیما یا با واسطه، شاگرد او بوده اند. آیا اگر تقلید از شاگرد جایز باشد، تقلید از استاد که به شهادت خود شاگرد، فقیه ترین مردم در زمان خودش بوده است جایز نیست؟ این مطلبی است که هیچ آدم منصفی نمی تواند آن را نفی کند.» آیت الله بهجت مرحوم شیخ محمود شلتوت را مثال می زدند و می فرمودند: « مرحوم شیخ محمود شلتوت مرتبه ای از تشیع را دارد. ایشان فتوا داد که تقلید از امام جعفر صادق صحیح است و بعضی از احکام قانونی زمان ایشان طبق فتوای امام صادق تصویب شد. وقتی آن ها احساس کنند که اختلاف ما با آن ها در مرجعیت است باعث می شود که ارتباطمان نزدیک تر شود و با هم بیشتر تماس داشته باشیم. در این صورت آن ها کتاب های ما را هم می خوانند و بسیاری از اختلافات حل می شود. این بهترین راه برای ایجاد وحدت بین مسلمانان است». البته هم در بین شیعیان و هم در بین اهل تسنن افراد نادرست و مریض وجود دارند، اما وجود آن ها نباید باعث شود که شیعه و سنی رویاروی هم قرار گیرند و خدایی ناکرده کار برسد به جایی که دشمنان با فتنه انگیزی بین آن ها جنگ داخلی راه بیاندازند؛ فتنه ای که متأسفانه گاه نمونه اش را در کشور پاکستان ملاحظه می فرمایید. رعایت این حد از وحدت واجب است، به خصوص با فرمایش مقام معظم رهبری که به حرمت بدگویی از مقدسات سایر طوایف فتوای صریح دادند و آن را تحریم کردند. راه این که به وحدت حقیقی نزدیک شویم، یعنی اعتقادات و فتاوایمان بیشتر به هم نزدیک شود، این است که در فضایی سالم به بحث، مطالعه و تحقیق بپردازیم. این راه کار شبیه آن چیزی است که در حوزه های علمیه شیعه اتفاق می افتد. برخی از مراجع شیعه در دوران تحصیل، هم مباحثه و شاگرد یک استاد بوده اند، اما برخی فتاوایشان با هم فرق می کند. ایشان به آنچه که بین خود و خدای خود حجت است عمل می کنند. تلاش برای نزدیکی افکار، نه تنها با وحدت منافات ندارد، بلکه مکمل آن است.

از زمان مرحوم آیت الله العظمی بروجردی رضوان الله علیه نهادی به نام دارالتقریب ایجاد شد و مرحوم آقا شیخ محمدتقی قمی از طرف مرحوم آیت الله بروجردی به مصر رفتند و در آن جا ساکن شدند. ایشان باچند نفر از علمای الازهر از مذاهب مختلف جلساتی داشتند و مجله ای به نام رسال التقریب منتشر می کردند که در آن مقالاتی از مذاهب مختلف چاپ می شد و هر کس نظر خود را در مسائل اختلافی بیان می کرد. بعد از مدتی که روابط مصر و ایران در زمان شاه تیره شد این دارالتقریب تعطیل شد. از ثمرات آن دارالتقریب این بود که بعضی از کتاب های شیعه از جمله تفسیر مجمع البیان و کتاب المختصر النافع فی الفقه الامامی در مصر چاپ شد و کتاب المختصر النافع به عنوان متنی فقهی در دانشکده های حقوق و فقه استفاده شد. روابط بین مذاهب اسلامی در این حد از سلامت پیش می رفت، اما دشمنان نگذاشتند. بعد از انقلاب اسلامی ایران مجمعی به نام مجمع التقریب بین المذاهب الاسلامی تأسیس شد. تقریب یعنی نزدیک کردن. معنای این عمل این نیست که اصلا اختلافات به کلی برداشته شود؛ چراکه چنین چیزی اصلا عملی نیست؛ اما می توانیم به هم نزدیک شویم و اختلافاتمان را کمتر کنیم. به نظر ما یکی از راه های تقریب این است که در حوزه های مختلف، بحث های سالمی برگزار شود و در هر حوزه با روش و متد خاص خود تحقیق شود. در مباحث کلامی با روش کلامی، در مباحث فقهی با متد فقهی، در مباحث تاریخی با متد تاریخی و ... بحث شود. این ها را عرض کردم تا روشن شود که هدف ما از بحث درباره خطبه حضرت زهرا سلام الله علیها دشمنی با کسی نیست؛ بلکه قصد داریم سندی تاریخی را بررسی کنیم که علما و محققان بزرگی روی آن کار کرده و آن را به ثبت رسانده اند. شاید بیشترین بخش این خطبه در کتاب شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید آمده باشد. ابن ابی الحدید که یک سنی معتزلی است بسیاری از قسمت های حساس این خطبه را با سندی که معتبر می داند نقل کرده و گاه در جاهای دیگر از آن استفاده می کند. در ذیل همین خطبه مطالبی را از اساتیدش نقل می کند که واقعا باید انصاف خودش و اساتیدش را تحسین کرد.

اهمیت بحث و تحقیق درباره این خطبه وقتی برای ما روشن می شود که بدانیم متأسفانه بسیاری از ما شیعیان علی رغم عشق وافر به حضرت زهرا سلام الله علیها از اصل این داستان اطلاع درستی نداریم. نمی دانیم مسأله فدک چه بود، چرا و چگونه مطرح شد، ادعای حضرت زهرا سلام الله علیها چه بود و چه بحث هایی درگرفت. وقتی ما چنین سندی، آن هم از حضرت زهرا سلام الله علیها داریم، چرا نباید اطلاع درستی از آن داشته باشیم؟! در حالی که این سند سخنانی است که حضرت در فاصله دو ماه و چند روز بعد از وفات پیغمبر ایراد فرموده اند که همه حیات اجتماعی ـ سیاسی مستقل ایشان را تشکیل می دهد و این سخنان همان چیزی است که برای این ایام بسیار مفید است.

آداب بحث با مخالفان از دیدگاه قرآن

ارائه راه کار برای تقریب و وحدت آسان است، اما عمل کردن به آن، آداب و روش هایی را می طلبد. قرآن کریم به ما تعلیم می دهد که: وقتی می خواهید با مخالفان تان بحث کنید، بحث را با این نکته شروع کنید که: «ما دو نفر با هم در مسأله ای اختلاف نظر داریم که ممکن است من درست بگویم و شما در اشتباه باشید، یا شما درست بگویید و من به خطا رفته باشم. باید با هم به دنبال دلیل واقعی بگردیم و ببینیم کدام سخن درست است.» قرآن این روش را آموزش داده است؛ آن جا که می فرماید: وَإِنَّا أَوْ إِیَّاكُمْ لَعَلَى هُدًى أَوْ فِی ضَلَالٍ مُّبِینٍ؛[سوره سبأ، آیه 24] یعنی در این فضا فرض بر این است که معلوم نیست حق با چه کسی است. این روشِ شروع بحث است.

در مرحله بعد باید سعی کنیم مشترکات را مطرح کنیم. باز این یک اصل روان شناختی است که وقتی می خواهید با کسی بحث کنید اگر از ابتدا اختلافات را مطرح کنید، بحث به جایی نمی رسد. اما اگر اول مشترکات را بگویید و فضا را محبت آمیز کنید و بعد آرام آرام مسائلی را که زودتر قابل حل است مطرح کنید، بهتر به نتیجه می رسید. البته حصول نتیجه هم به توانایی ما در بحث بستگی دارد و هم به آمادگی طرف مقابل. اگر طرفین اهل انصاف باشند و به این شیوه بحث کنند، زمینه پیشرفت بحث فراهم می شود. قرآن می فرماید: وَلَا تُجَادِلُوا أَهْلَ الْكِتَابِ إِلَّا بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ؛[سوره عنکبوت، آیه 46] در زمان بعثت پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله بحث شیعه و سنی مطرح نبود. مشرکین هم خیلی اهل بحث نبودند و دلیلی جز تقلید از گذشتگان نداشتند. اما یهود و نصاری عالمانی اهل قلم و کاغذ بودند که در حجاز مورد احترام بودند. از این رو بیشترِ بحث ها با علمای یهود و نصاری درمی گرفت. قرآن می فرماید: «در بحث با این ها جدال بی فایده ای را مطرح نکنید که به جایی نرسد؛ بلکه از جایی شروع کنید که زمینه پیشرفت در بحث را فراهم کند؛ بگویید: ما هر دو خدا را قبول داریم و معتقدیم خدا برای بندگانش معارفی را نازل کرده است. ما همه آنچه را که خداوند بر پیغمبران شما نازل کرده است قبول داریم: لاَ نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِّنْهُمْ.[سوره بقره، آیه 136] ما، هم به تورات و هم به انجیل ایمان داریم. شما نیز همه پیامبران الهی را قبول دارید؛ فقط پیامبر آخر را قبول نکرده اید. بیایید با هم صحبت کنیم؛ اگر ایشان هم مثل سایر پیامبران الهی است و از طرف خدا آمده است او را قبول کنید. به آن ها بگویید: تَعَالَوْاْ إِلَى كَلَمَةٍ سَوَاءٍ بَیْنَنَا وَ بَیْنَكُمْ؛[سوره آل­ عمران، آیه 64] ما سخن مشترک داریم؛ بیایید روی این مشترکات تکیه کنید؛ أَلاَّ نَعْبُدَ إِلاَّ اللّهَ وَلاَ نُشْرِكَ بِهِ شَیْئًا وَ لاَ یَتَّخِذَ بَعْضُنَا بَعْضاً أَرْبَابًا مِّن دُونِ اللّهِ؛ اصل را بر این بگذاریم که باید خدای یگانه را پرستید و هر چه او می گوید اطاعت کرد نه حرف های دیگران را.»

قرآن با این روش زمینه را برای بحث فراهم می کند. این­که می­فرماید: وَلاَ یَتَّخِذَ بَعْضُنَا بَعْضاً أَرْبَابًا مِّن دُونِ اللّهِ، این لازمه توحید است، اما آن ها به این لازمه توجه نداشتند. می گفتند: «خدا یگانه است و هر چه او بگوید باید پذیرفت» اما به نوعی شرک مبتلا بودند. قرآن می گوید: «بیایید به لوازم این سخن ملتزم شوید.» خداوند به ما یاد می دهد که برای بحث کردن با مخالفان نباید ابتدا مسائلی را مطرح کرد که با آن ها در آن مسائل کمال اختلاف را داریم؛ چراکه با طرح آن ها به جایی نمی رسیم. اگر بخواهیم به نتیجه برسیم، باید از مسائل مورد اتفاق شروع کنیم و بعد آرام آرام تا جایی که شرایط اقتضا دارد پیش برویم.

حال که باید با یهود و نصاری با این روش بحث کرد، آیا صحیح است که وقتی می خواهیم با برادران اهل سنت بحث کنیم از شدیدترین مسائل اختلافی شروع کنیم؟! در این صورت مسلما یا به نتیجه ای نمی رسیم یا راه خیلی طولانی می شود. آسان ترین راه این است که مشترکات را مطرح کنیم و بگوییم: «آیا شما اهل بیت را دوست دارید؟» من باور نمی کنم در بین یک میلیارد و نیم مسلمان، یک میلیون نفر هم به این سؤال، جواب منفی دهند. بنده حدودا به چهل کشور دنیا سفر کرده ام و در هر کشوری با اهل سنت آن جا ارتباط داشته ام. در این ملاقات ها به یک نفر هم برخورد نکردم که نسبت به اهل بیت بی احترامی کند. ما باید از این زمینه استفاده کنیم. بسیاری از اهل تسنن شرکت در عزاداری سیدالشهدا را به عنوان ادای اجر رسالت واجب می دانند. ما چنین عنصر مشترکی داریم. باید آن را احیا و روی آن تکیه کنیم. در مرحله بعد پیشنهاد دهیم که: «بیایید تواریخ و اسناد را بدون تعصب بررسی کنیم و ببینیم آیا مسلمانان صدر اسلام رفتار درستی با حضرت زهرا سلام الله علیها کردند؟» بعد اگر شرایط اقتضاء می کرد سؤال کنیم که: «نیت شان از این رفتار چه بود؟» باید بگوییم: «ممکن است کسی از روی اشتباه رفتار غلطی انجام دهد. ما می دانیم که بسیاری از مسلمانان صدر اسلام انسان هایی سطحی بودند که تازه مسلمان شده بودند. برخی از آن ها تابع رئیسشان بودند، به طوری که اگر او مسلمان می شد همه مسلمان می شدند و اگر او مرتد می شد همه برمی گشتند. از این رو می بینیم که در صدر اسلام چه پیشامدهای عجیب و غریبی رخ داد که به فرمایش مقام معظم رهبری ناشی از عدم بصیرت بود.»

اگر ما زمینه ای فراهم کنیم که با هم بنشنیم و بحث سالم، منطقی و استدلالی داشته باشیم و به همدیگر هم احترام بگذاریم، قطعا این روش مؤثر خواهد بود، به خصوص در این دوران که زمینه های فراوانی برای نزدیک شدن شیعه و سنی در کشورهای مختلف فراهم شده است و بعضی از عالمان شیعه محبوب ترین انسان ها در نزد بسیاری از اهل سنت واقع شده اند. باید این فرصت ها را غنیمت بشماریم و از آن ها استفاده کنیم تا حقایق بیشتر روشن شود، به شرطی که تعصبات کور را کنار بگذاریم و حرف منطقی را با شیوه سالم دنبال کنیم.

وفقنا الله وایاکم ان شاءالله