سینمای پیش از انقلاب ، روایتگر داستان های ایرانی

سینمای پیش از انقلاب ، روایتگر داستان های ایرانی

در یادداشت «صادق چوبک و داستان ایرانی» درباره فیلم تنگسیر گفتیم که برگرفته از رمان تنگسیر صادق چوبک ساخته شده است. در این یادداشت می خواهیم به دو داستان ایرانی دیگر بپردازیم که سینمای پیش از انقلاب هم آن ها را روایت کرده است.

از زمانی که صنعت سینما و فیلم سازی در جهان رونق یافت، کتاب ها و آثار ادبی بسیاری محل توجه فیلمسازان جهان شدند. بسیاری از فیلم های مشهور و پرمخاطب خارجی، پیش از آنکه ابزار سینما آن ها را روایت کند، کتاب های معروف و مهمی بوده اند. ارباب حلقه ها، پدرخوانده، رستگاری در شاوشنک و… از کتاب هایی هستند که پیش از فیلم هایشان به لحاظ ادبی هم کارهای موفقی بودند. داستان ایرانی نیز از این موج بی نصیب نماند.

رمان ها و داستان های ایرانی از زمان پیش از انقلاب توجه کارگردان های سینما را به خود جلب کرده اند. در یادداشت «صادق چوبک و داستان ایرانی» درباره فیلم تنگسیر گفتیم که برگرفته از رمان تنگسیر صادق چوبک ساخته شده است. در این یادداشت می خواهیم به دو داستان ایرانی دیگر بپردازیم که سینمای پیش از انقلاب هم آن ها را روایت کرده است.

شوهر آهو خانم ۱۳۴۷ش

علی محمد افغانی، از بزرگانِ ادبیات داستانی فارسی است که سال ۱۳۱۳ش در کرمانشاه متولد شد. پس از تحصیلات متوسطه و برای ادامه دادن تحصیل به تهران آمد و به دلیل ممتاز بودنِ نمراتش در دوره دانشگاه، توانست بورس تحصیلی اش را در یکی از دانشگاه های آمریکا دریافت کند. در آمریکا با ادبیات داستانی آشنا شد و با علاقه مندی آن را دنبال کرد. در همان سال ها عضو سازمان افسران حزب توده شده بود و هنگامی که در سال ۱۳۳۳ش به ایران بازمی گشت، دستگیر و به زندان قصر فرستاده شد. علی محمد پنج سال در زندان بود و رمان شوهر آهو خانم را در همین سال ها نوشت. پس از آزادشدن از زندان و در سال ۱۳۴۰ش، کتابش را با هزینه شخصی منتشر کرد. در همان سال شوهر آهو خانم توسط انجمن کتاب ایران به عنوان کتاب سال شناخته شد.

داستان شوهر آهو خانم

«سید میران» مردی متدین است که با چهار فرزندش و همسرش آهو در کرمانشاه زندگی می کنند. میران نانوا و رئیس صنف نانوایان است و آهو در پیشرفت شغلش، نقش پررنگی داشته است. روزی در نانوایی زنی زیبا (به نام هما) را می بیند و دلباخته ی او می شود. در روزهای بعد که دوباره هما به نانوایی می آید، میران سرِ صحبت را با او باز می کند و متوجه می شود که او زنِ بیوه ای است که پس از چهار سال زندگی با همسرش، به دلیل ستم های شوهر و خواهر شوهرش او را ترک کرده است و یک دختر و یک پسر دارد. چند ماه بعد، میران دوباره هما را در خیابان می بیند و هما به او می گوید که سه ماه است که به خانه ی حسین خان ضربی (مطرب ماهر شهر) پناه برده است و او را در برگزاری مراسم عیش و طرب همراهی می کند.

بعد از اینکه میران این داستان را می شنود، یک روز به خانه حسین خان ضربی می رود و می بیند که هما می رقصد. میران از آمدنش به مجلس طرب حسین خان پشیمان می شود اما پس از چند روز متوجه می شود که نمی تواند هما را فراموش کند. میران به هما پیشنهاد می دهد که مستأجر او شود. هما که از علاقۀ میران به خودش آگاه است، می گوید که پیشنهاد او را در صورتی قبول می کند که با او ازدواج موقت کند. میران هم می پذیرد و بدون آنکه واقعیت را به همسرش بگوید، او را به خانه اش و در کنارِ آهو خانم می آورد. پس از مدتی، آهو می فهمد که میان میران و هما رابطه ای در جریان است. آهو خانم به میران پیشنهاد می دهد که برای پایان دادن به حرف و حدیث مردم، هما را صیغه کند. هما هم از این فرصت استفاده می کند و میران را وادار می کند که او را عقد کند. هما روز به روز بیشتر توجه میران را جلب می کند. پس از مدتی، هما متوجه نازایی خودش می شود و از آن پس تلاش می کند که میران را وارد مراسم طرب خود کند تا جایگاه خودش را نزد او حفظ کند.

داوود ملاپور، کارگردان پیش از انقلاب ایران، اولین فیلم خود را بر اساس همین رمان و به همین نام، مقابل دوربین برد. مهری ودادیان، حسین اشراق و فرخ لقا هوشمند نقش های اصلی این فیلم را به عهده گرفتند. فیلم این رمان، برخلاف کتابش، آنچنان توجه منتقدان و صاحب نظران زمان خود را جلب نکرده بود و از نمونه هایی است که کتاب، شهرت بیشتری نزد مردم پیدا کرده است.

شوهر آهو خانم، اولین رمان علی محمد افغانی، نه تنها به لحاظِ روایی و زبانی که به لحاظ تاریخی و اجتماعی هم قابل توجه است. در حواشیِ حوادث رمان، اوضاع و احوالِ دشوار مردم در دوره ی رضاشاه به همراه خرافه ها و تعصبات و خصوصیات روحی مردم به خوبی روایت می شود و همین موضوع، این کتاب را در دسته شاهکارهایِ ادبیات فارسی قرار می دهد.

فیلم گاو یکی از فیلمهای سینمای پیش از انقلاب است که در سال ۱۳۴۸ ش، توسط داریوش مهرجویی ساخته شد و تا سال های زیادی با عنوان بهترین فیلم تاریخ سینمای ایران یاد می شد.

عزاداران بیل و گاو؛ ۱۳۴۸ش

داستان گاو، داستان کوتاهی است از مجموعه داستان عزاداران بیل غلامحسین ساعدی (گوهرمراد). نویسنده ای که پیش تر پزشک بود و در ابتدا برای نشریات می نوشت و با گذشت زمان، نمایشنامه ها و داستان هایش را با نام مستعارِ گوهرمراد منتشر کرد. نوشته های ساعدی، به لحاظِ ادبی و موضوعی تأثیر چشمگیری روی نویسندگانِ دهه های 30 و 40 گذاشت. سبک نوشتنِ ساعدی، به مرور به شیوه ای گرایش پیدا کرد که در اصطلاح به آن رمان روانشناختی می گویند؛ رمانی که حالت های پیچیده ذهنِ انسان ها را تحلیل می کند و بیشترِ تمرکز آن بر حالاتِ درونی و شخصیتی آن هاست. عزاداران بیل از مجموعه داستان های او و به حق یکی از شاهکارهای ادبیات فارسی است که در این دسته از رمان ها جای می گیرد؛ داستان «گاو» این مجموعه، الهام بخش بسیاری از آثار هنری دیگر و همچنین سوژه پایان نامه های بسیاری در دانشگاه ها بوده است.

گاو مشدی حسن

مشدی حسن، در یکی از روستاهای ایران زندگی می کند و صاحب گاوی است که تنها سرمایه اوست. به همین دلیل مشدی حسن هم عاشق گاوش است و همه اهالی روستا هم از علاقه او به گاوش باخبر هستند. روزی مشدی حسن به شهر می رود و در غیاب او گاو به دلایل نامعلومی می میرد. اهالیِ روستا هم که از علاقه مشدی حسن به گاوش خبر دارند، گاو را به چاهی می اندازند. بعد از آنکه مشدی حسن به ده برمی گردد، متوجه می شود که گاوش مرده است اما نبودنش را باور نمی کند. او آرام آرام در تصورش خودش را به جای گاوش می گذارد و با مردم در نقش گاوش صحبت می کند و اهالی ده، به فکر درمان او می افتند: «مشدی حسن، بلوری ها ریختند اینجا، می خوان منوُ بدزن؛ می خوان منوُ بندازن تو چاه، می خوان سرِ منوُ ببُرن. مشدی حسن، به دادِ گاوت برس.»

داریوش مهرجویی، براساسِ این داستان، در سال ۱۳۴۸ ش، فیلمی با همین نام ساخت که تا سال های زیادی با عنوان بهترین فیلم تاریخ سینمای ایران یاد می شد. همچنین این فیلم، در سال های متمادی، به جشنواره های بسیاری راه پیدا کرد و جایزه های زیادی را از آن خود کرد. جمشید مشایخی، علی نصیریان و عزت الله انتظامی از بازیگرانی بودند که در این فیلم ایفای نقش کردند؛ هنوز هم بسیاری از منتقدان و صاحب نظران این حوزه، از بازیگری مرحوم انتظامی در نقشِ مشدی حسن یاد می کنند و آن را نمونه ی ممتازی از بازیگری به حساب می آورند. «گاو» از نمونه داستان هایی است که فیلمش به شهرتِ داستان هم کمک کرد و فیلم تبدیل به اثری مستقل و قابل توجه شد.

سینما در کنار ادبیات

«شوهر آهو خانم» و «گاو»، دو نمونه از کتاب هایی هستند که هر کدام شهرت زیادی، بواسطه کتاب یا فیلم آن ها میان مردم آن زمان پیدا کرده بودند. بسیار پیش آمده که طرفداران کتاب هایی که تبدیل به فیلم شدند، روایت سینمایی آن ها را نپسندیده اند یا معتقد بودند که فیلم، جزئیات را آنطور که باید و شاید به بیننده انتقال نمی دهد؛ اما عکس آن هم بسیار پیش آمده است. فیلم یک کتاب، ممکن است بواسطه در دست داشتن ابزارهای بیشتر برای نمایش داستان، به شیوه تازه ای، داستان ها را پرمخاطب تر و جذاب تر هم ارائه دهد.

شما چه داستان های ایرانی ای خوانده اید که پیش از انقلاب به فیلم تبدیل شده اند؟

منبع : طاقچه/ سینمای پیش از انقلاب