آداب و اعمال قبل از خواب

آداب جاری زندگی اسلامی نه تنها برای بهره مندی مادی و معنوی در بیداری انسان ها، بلکه برای خواب آن ها نیز برنامه دارد. خواب، یکی از نیازهای اساسی بشر است . سلامتی جسم و روح ما تا حد زیادی در گرو خواب کافی و باکیفیت است. بدخوابی و بی خوابی به تدریج، موجب بداخلاقی می شود و زندگی را تلخ می کند. افرادی که خواب خوب ندارند؛ عصبی و نگران و مضطرب هستند و در برابر هر فشاری از خود واکنش نشان می دهند. مهم ترین و کاربردی ترین آداب اسلامی پیش از خواب، در ادامه بیان شده اند.

انس گرفتن با خدای بزرگ، تنها راه نجات انسان از وسوسه، نگرانی، ترس و اضطراب و دیگر موانع راحت خوابیدن است. پناه بردن به دامان قرآن و اذکار متبرکه، بهترین راه ایجاد انس و الفت با خداوند است. ذکرهاى پیش از خواب را مى توان به سه گروه اذکار خاص و اذکار قرآنی و اذکار عام تقسیم کرد. از مشهورترین ذکرها برای آرامش یافتن در بستر که همه از دوران کودکی آن را آموخته ایم، سوره های ناس و فلق و آیۀ الکرسی است

خوردن شام سبک چند ساعت پیش از خواب
خواب شب مهم ترین و طولانی ترین خواب در شبانه روز است و وعدۀ شام، آخرین وعدۀ غذایی پیش از خواب شبانه است. شام، وعده ای است که بعضی از مردم آن را حذف می کنند؛ درحالی که در سیرۀ پیشوایان دین و  احادیث نقل شده از ایشان به خوردن شام تأکید فراوانی شده است.(۱) بهتر است وعدۀ شام سبک تر از  وعده های غذایی دیگر و با فاصلۀ حداقل دو تا سه ساعت مانده به زمان خواب باشد. درازکشیدن با شکم پر باعث ناراحتی خواهد شد؛ زیرا دستگاه گوارش به هنگام خواب کندتر عمل می کند.
در حدیثى از حضرت على(علیه السلام) نقل شده است: «کسى که با شکم پر و سنگین بخوابد رؤیاهاى غیرواقعى مى بیند.»(۲) بنابراین، شام سبک بخورید و به فاصلۀ چند ساعت پیش از خواب این کار را انجام دهید. در این صورت، درطول شب ازشدت گرسنگی بیدار نخواهید شد و معده هم آن قدر سنگین و پر نیست که در خواب شما اختلال ایجاد کند.

مسواک زدن
داشتن دهان و دندان پاکیزه، از بسیاری از بیماری ها جلوگیری می کند. ازآنجا که در خواب شبانه، هر فرد چندین ساعت از فضای داخل دهان خود استفاده نمی کند، میزان ترشح مواد بزاقی کمتر می شود؛ بنابراین درصورت باقی ماندن جرم و مواد غذایی در میان دندان ها و فضای داخل دهان، فعالیت میکروب ها شدت خواهد گرفت و موجبات پوسیدگی دندان و بیماری های دیگر را فراهم می کند. در آداب اسلامی، مسواک زدن  چه پیش از خواب و چه در زمان هاى لازم، اهمیت فوق العاده ای دارد. پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله وسلم  دربارۀ اهمیت مسواک زدن نزد خدا فرموده اند: «جبرئیل پیوسته مرا به مسواک زدن سفارش مى کرد، تاآنجاکه پنداشتم به زودى خدا آن را واجب خواهد کرد.»(۳) در احادیثی از امام باقر و امام صادق(علیهما السلام) نیز به اهمیت مسواک زدن پیش از خواب اشاره شده است.(۴) شاید این حدیث نبوی که می فرمایند: «مسواک زدن باعث حضور فرشتگان مى شود»،(۵) با خواب راحت بی ارتباط نباشد. فرشتگان مأمورند که عطر طمأنینه و یاد خدا را در دل آدمیان بیفشانند و با این کار، آسودگى و آرامش را در دل اهل ایمان مستقر سازند. طبیعى است که آرامش روحى و آسودگى خیال، باعث خواب بهتر و باکیفیت تر خواهد شد.

رفتن به دستشویی پیش از خواب
وجود مواد زائد و سموم در بدن مى تواند موجب پریشانى خواب ها شود؛ ضمن آنکه ممکن است خواب را قطع کرده و ما را به تخلیۀ مثانه مجبور کند که این خود، عاملى براى بدخوابى محسوب مى شود. امیر مؤمنان على(علیه السلام) در توصیه ای به فرزند بزرگوارشان امام مجتبی(علیه السلام) فرمودند: «پسرم! آیا مى خواهى چهار کار به تو بیاموزیم که از پزشکى (دارو و درمان) بى نیاز شوى؟ تا گرسنه نشدی بر سر سفرۀ غذا منشین و تا زمانى که هنوز اشتهایت باقى است، برخیز. جویدن را خوب انجام بده و هرگاه خواستى بخوابى، دستشویى برو که اگر این نکات چهارگانه را به کار بندى از پزشکى و (درمان هاى طبى) بى نیاز مى شوى».(۶) در کلام امیر(علیه السلام)، رفتن به دستشویى پیش از خواب آن قدر اهمیت دارد که جزء چهار امرى شمرده شده که انسان را از طب و طبیب بى نیاز مى کند. برای روشن شدن این اهمیت، مى توانیم چند دلیل براى سخن امام برشماریم:

الف. با دفع مواد زائد از بدن، احساس راحتی و آسودگی بیشتری مى کنیم و درنتیجه، راحت تر مى خوابیم. هرکارى که بتواند وضعیت جسمی ما را بهبود بخشد، بر افزایش کیفیت خواب هم تأثیرگذار خواهد بود؛
ب. برعکس تصور موجود که خواب را پدیده ای یکنواخت و ممتد مى شمارد، خواب از دوره هاى تقریباً دوساعته اى شکل مى گیرد که هر دوره خود، به پنج مرحله تقسیم مى شود؛ یعنى هر یک نیم تا دو ساعت خواب پنج قسمت دارد که عبارت است از: خواب خیلی سبک، خواب سبک، خواب عمیق، خواب خیلى عمیق و خواب متناقض. پس از طی این پنج مرحله، بار دیگر چرخۀ خواب را طی می کنیم و هرشب سه تاپنج بار این مراحل را مى گذرانیم. همان طورکه در کتب علمى مربوط به خواب آمده، رضایتمندى کامل از خواب زمانی است که در هر دورۀ دوساعته، تمام آن پنج مرحله را طى کنیم. اگر بین مراحل ذکرشده، از خواب بیدار شویم و این روند طبیعى را تا آخر طی نکنیم، لذت واقعی خواب را درک نخواهیم کرد. ازاین رو، هر عاملى که باعث برهم خوردن خواب طبیعى شود، اثر نامطلوبى بر کیفیت خواب برجاى خواهد گذاشت. اگر شب ها پیش از خواب به دستشویى بروید، درطول شب دیگر نیازی به تخلیۀ مواد زائد بدن نخواهید داشت. درنتیجه، مراحل پنج گانۀ هر دوره از خواب را به راحتى پشت سر خواهید گذاشت و از خواب خود، بهتر استفاده خواهید کرد؛
ج. برخاستن از خواب و جدا شدن از بستر گرم و نرم، آن هم در نیمه هاى شب براى همه سخت و دشوار است. در چنین وضعیتی، بسیاری ترجیح مى دهند خودشان را کنترل کنند و با فشار به خویشتن خودشان را نگه دارند. اینجاست که مثانه دچار مشکل می شود و آسیبى جدی بر این عضو حساس وارد می شود.

بهره مندی از نور وضو پیش از خواب
وضو گرفتن علاوه بر اینکه از مقدمات نماز است، آثار مثبت جسمانی و روحانی فراوانی دارد. ثواب بسیاری که براى وضوى قبل از خواب بیان شده خود، نشانۀ تأثیر معنوى وضو بر روح و روان انسان است. وضوى پیش از خواب، بیش از ارتباطی ساده با آب، بر روح و جسم تأثیر مى گذارد. وضو که مقدمۀ کار بزرگى مانند نماز است، روح پاکى و طهارت را در وجود ما مى دمد و احساس معنوى مان را بیشتر مى کند و از این راه باعث خواب راحت تر مى شود.ثواب هایى که هم براى وضوى قبل از خواب بیان شده، نشان دهندۀ آن است که رنگ معنوى این کار بر ظاهر مادى آن غلبه دارد. رسول خدا(صلی الله علیه و آله وسلم) و امامان بزرگوارمان نیز دراین باره تأکید کرده اند.(۷) مضمون این احادیث مبین این موضوع است که با وضو خوابیدن، همچون عبادت کردن در مسجد، سبب ارتقاى روح مؤمن و بهره مندى بیشتر او از الطاف الهى مى شود و اهمیت ویژۀ معنوی وضو گرفتن پیش از خواب را مشخص می کند. بیان این نکته نیز جالب بوده که مستحب است پیش از وضو، دستشویى برویم و مسواک بزنیم و دست هایمان را بشوییم. بنابراین، با انجام وضوی کامل، مهم ترین نکات نظافت پیش از خواب را رعایت کرده ایم .

خواندن قرآن و اذکار مخصوص پیش از خواب
انس گرفتن با خدای بزرگ، تنها راه نجات انسان از وسوسه، نگرانی، ترس و اضطراب و دیگر موانع راحت خوابیدن است. پناه بردن به دامان قرآن و اذکار متبرکه، بهترین راه ایجاد انس و الفت با خداوند است. ذکرهاى پیش از خواب را مى توان به سه گروه اذکار خاص و اذکار قرآنی و اذکار عام تقسیم کرد. از مشهورترین ذکرها برای آرامش یافتن در بستر که همه از دوران کودکی آن را آموخته ایم، سوره های ناس و فلق و آیۀ الکرسی است.(۸)

محاسبۀ نفس
در روایت اهل بیت(علیهم السلام)، تأکید فراوانى بر محاسبۀ نفس شده است؛(۹) یعنی اینکه پیش از خواب به کارهای روزانۀ خودتان فکر کرده و مقدار کارهای خوب و بد خود را بررسی و محاسبه کنید. برای اعمال نیکو خدا را شکر کرده و برای کارهای بد استغفار کنید.

منابع:
نوش آبادی، انسیه. نگاهی به برخی از آداب خواب در اسلام.
حیدری ابهری، غلام رضا. برای خواب بهتر؛ کاوشی در آداب خوابیدن از نگاه اهل بیت (علیهم السلام)، جمال،  فصل۲و۳.
جوادی آملی، مفاتیح الحیات، قم: اسراء، ص ۱۹۱ تا۱۹۴.
آداب خوابیدن، پژوهشکدۀ باقرالعلوم.
--------------------------------------
پی نوشت:
(۱) رؤیا از نظر دین و روان شناسى، ص۱۷۳؛ التباعد من اللّه الشبع
(۲) موسوعه احادیث طبیه، حدیث ؛ ۵۹۸؛ ما زال جبرئیل (علیه السلام) یوصینى . . . بالمسواک حتى ظننت انه سیجعله فریضه
(۳) صادق علیه السلام می فرمایند : «هر گاه پیامبر خدا میخواست بخوابد مسواک می زد و به رخت خواب می رفت و بر پهلوی راست می خوابید و دست راستش را زیر گونه ی راستش می نهاد»مکارم الا خلاق صفحه ی ۲۹۱
(۴) موسوعۀ احادیث طیبه، حدیث۶۲؛ و تحضره الملائکه
(۵) موسوعه احادیث طبیه، حدیث ۶۶
(۶) پیامبر اکرم:«هرکس شب را با وضو بخوابد، گویا همۀ شب را به عبادت پرداخته است». بحارالانوار، ج ۷۶، ص ۱۸۱، «هرکس که با وضو بخوابد و در همان شب بمیرد ،نزد خدا شهید به شمار مى آید»همان، ص ۱۸۳.
(۷) از امام باقر(علیه السلام) روایت شده که «هر کس هنگام خواب دچار بیم و هراس می شود وقتی وارد بستر خود شد، سوره ناس و فلق و آیۀ الکرسی را بخواند»همان، ص۱۹۵.
(۸) ذکر این روایت از امیر مؤ منان على (علیه السلام) خالى از لطف نیست که درباره چگونگى محاسبه فرموده اند: «چون آدمى شب را به صبح و روز را به شب رساند، سراغ نفس خویش رود و بگوید: اى نفس ! امروز را گذراندى و هرگز بر نمى گردد. خداوند از تو خواهد پرسید که آن را چگونه سپرى کردى؟ در آن روز چه کردى؟ آیا به یاد خدا بودى و او را سپاس و ستایش گفتى؟ آیا حق برادر مؤمنى را پرداختى؟ آیا بار غمى از دل او برداشتى؟ آیا در نبود او از زن و فرزندان وى نگهدارى کردى؟ آیا وقتى دوستت درگذشت، به بازماندگانش ‍رسیدگى کردى؟ آیا با استفاده از مقام و موقعیت جلوى غیبت برادر مؤمنى را گرفتى؟ آیا به مسلمانى یارى رساندى؟ چه کارى براى او کردى؟ آنگاه کارهایى که کردى بر مى شمرد. اگر کار خیرى از او سرزده باشد باید خدا را سپاس گوید و به شکرانه توفیقى که به وى عنایت کرده خدا را به بزرگى یاد کند. و اگر گناهى یا تقصیرى از وى سرزده است، باید از خداى عز و جل آمرزش بخواهد و تصمیم بگیرد که دیگر آن را تکرار نکند».میزان الحکمه، حدیث ۳۸۴۸.