معنای تقوا در پرتو روزه ماه رمضان
تقوا یک صفت اخلاقی نیست مثل راست گفتن و یا دوری از سرقت اموال دیگران؛ بلکه ایجادِ نسبتی است که انسان با حضرت حق برقرار می کند و حضور حضرت حق را در هر لحظه به حکم «کلّ یوم هو فی شأن» احساس می نماید. و بدین جهت باید گفت: ماه رمضان بهاری است که برای خوش دل شدنِ روزه داران ظهور کرده است.
باسمه تعالی
خداوند در راستای امکان ظهور تقوایی که در ماه رمضان ممکن است برای افراد پیش آید، خطاب به مؤمنین می فرماید:
«يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنوا كُتِبَ عَلَيكُمُ الصِّيامُ كَما كُتِبَ عَلَى الَّذينَ مِن قَبلِكُم لَعَلَّكُم تَتَّقونَ»﴿۱۸۳/ بقره﴾
عنایت دارید که تقوا آن چنان بلندمرتبه و دور در دسترس است که با همه ی روزه داریِ ماه رمضان، می فرماید: امید است که بدان دست یابید. زیرا تقوا یک نوع گشایش به سوی عالَم معنا است و نوعی حضور در محضر حق است؛ برای پاسداشتِ نور حق در عالَم. بدین جهت می توان گفت تقوا یک صفت اخلاقی نیست مثل راست گفتن و یا دوری از سرقت اموال دیگران؛ بلکه ایجادِ نسبتی است که انسان با حضرت حق برقرار می کند و حضور حضرت حق را در هر لحظه به حکم «کلّ یوم هو فی شأن» احساس می نماید. و بدین جهت باید گفت: ماه رمضان بهاری است که برای خوش دل شدنِ روزه داران ظهور کرده است. و از این جهت می توان به سخن جناب حافظ لسان الغیب گوش سپرد که می فرماید:
نوبهار است در آن کوش که خوشدل باشی که بسی گل بدمد باز و تو در گل باشی
می فرماید: شرایط خوش دل بودن با کنده شدن از گِلِ دنیا فراهم است و سعی کن از این فرصت، بهترین استفاده را بنمایی. و با توجه به چنین فضایی در بیت بعد متذکر می شود:
من نگویم که کنون با که نشین و چه بنوش که تو خود دانی اگر زیرک و عاقل باشی
یعنی اگر موقعیت خود را بشناسی، مطابق ذوق خود می توانی هرطور خواستی از این شرایط بهره مند شوی، حال چه با اُنس با قرآن و چه با عبادات شرعی دیگر و چه با اُنسِ با اهل دل. عمده آن است که بدانی شرایط تجلی نفحات الهی به وزیدن آغاز کرده است و اگر خود را آماده کرده باشی، پندهای قدسی فراوانی را بر جان و قلب تو متذکر می شود. لذا می فرماید:
چنگ در پرده همین می دهدت پند ولی وعظت آن گاه کند سود که قابل باشی
وقتی قلب آماده شد، از هر مظهری در چمن عالم هستی پیامی به جان روزه دار سرازیر می گردد و به همین جهت می فرماید:
در چمن هر ورقی دفتر حالی دگر است حیف باشد که ز کار همه غافل باشی
در چنین شرایطی که شرایط به میهمانیِ خدارفتن فراهم است شایسته آن است که امید به دنیا و ابزارهای دنیایی از دل کنده شود تا میزبان، ماوراءِ حجاب دنیا رُخ بنمایاند و در همین رابطه جناب لسان الغیب تذکر می دهد:
نقد عمرت ببرد غصه ی دنیا به گزاف گر شب و روز در این قصه ی مشکل باشی
آری! عبور از دنیا و نظر به عالم معنا راه بی درد سر و بی دلهره ای نیست. ولی وقتی شریعت الهی در مقابل انسان گشوده شد و انسان متوجه ی منزل روزه داری گشت، این راه بس طولانی و سراسر دلهره انگیز، قابل طی شدن می گردد که گفت:
گر چه راهی ست پر از بیم ز ما تا برِ دوست رفتن آسان بود ار واقف منزل باشی
شرط طی کردنِ این راه تنها به مدد الهی ممکن است در آن حدّ که مورد پسند حضرت حق باشی و او تو را صید کند به همان معنا که فرمود:
حافظا گر مدد از بخت بلندت باشد صیدِ آن شاهدِ مطبوع شمایل باشی
در این حالت است که انسان به نور حق می بیند و به نور حق می شنود و تماماً در فضای تقوای الهی، حضرت حق را در همه جا و حتی در این تاریخ و در منظر انقلاب اسلامی احساس می نماید.
روزه ی اخصّ به معنای راهی است جهت قرب الهی. در این روزه تمام ابعاد وجودی انسان متوجه ی نور حضور حق می گردد و محبّت به حضرت پروردگار که همان کشتی نوح است، در جان او شعله ور می گردد. لذا فرمود:
حافظ از دست مده دولتِ این کشتی نوح ورنه طوفان حوادث ببرد بنیادت
و لذا است که باید متوجه باشیم در ماه ضیافت اللّه چه چیزی را جستجو کنیم؟ به گفته ی مولوی:
دهان جمله غمگينان بخندد از اين قندي كه در دندان درآمد
بزن دست و بگو اي مطرب عشق كه آن سرفتنه پاكوبان درآمد
و يا می گوید:
آمده ماه صيام سنجق[1] سلطان رسيد دست بدار از طعام مائده جان رسيد
جان زقطعيت برست، دست طبيعت ببست قلب ضلالت شكست، لشكر ايمان رسيد
و این یعنی حضور در فضای اُنس با حضرت پروردگار که به یک معنا، فضای تحقق قرب بین «عبد» و «رب» است که زندگیِ حقیقی و حیاتِ جانانه ی جان انسان می باشد. لذا می فرماید:
روزه چو قربان ماست زندگي جان ماست تن همه قربان كنيم جان چوبه مهمان رسيد
صبر، چو ماهي است خوش، حكمت بارد ازو زان كه چنين ماهِ صبر بود كه قرآن رسيد
اين مولاناست كه روزه را خود شراب مي داند و رمضان را ماه عشرت، و می گوید:
آمد قدح روزه، بشكست قدح ها را تا منكر اين عشرت، بي باده طرب بيند
ماه رمضان آمد، آن بندِ دهان آمد زد بر دهنِ بسته تا لذت لب بيند
رمضاني كه خواص آن را تجربه می کنند با رمضان عوام متفاوت است. آن ها از طریق پاسداشتِ احکام صیام، سيراب از قدح روزه ی آن ماه می شوند و ندا سر می دهند:
دلا در روزه مهمان خدايي طعام آسماني را سرايي
در اين مه چون در دوزخ ببندي هزاران در زجنت برگشايي
نخواهد ماند اين يخ زود بفروش بياموزا خدا اين كدخدايي
عيد عرفا درست با آمدن رمضان فرا مي رسد که می گویند:
آمد رمضان و عيد با ماست قفل امد و ان كليد با ماست
بر بست دهان و ديده بگشاد وان نور كه ديده ديد با ماست
آمد رمضان به خدمت دل وان كش كه دل افريد با ماست
در روزه اگر پديد شد رنج گنج دل نا پديد با ماست
كرديم ز روزه جان ودل پاك هر چند تن پليد با ماست
روزه به زبان حال گويد كم شو كه همه مريد با ماست
چون هست صلاح دين دراين جمع منصور و ابايزيد با ماست
جناب عطار در راستای رسیدن به عالی ترین نتایج روزه که حفظ نگاه و گوش و زبان است می گوید:
اي در غرورنفس به سر برده روزگار برخيز، كار كن كه كنونست وقت كار
اي دوست ماه روزه رسيد و تو خفته ايي آخر زخواب غفلت ديرينه سربرآر
سالي دراز بوده ايي اندر هواي نفس ماهي خداي را شو و دست از هوابدار
اول نگاه دار نظر، تا رخ چو گل در چشم تو نيفكند از عشق خويش خوار
ديگر ببند گوش زهر ناشيدني كز گفت و گوي هرزه شود عقل تار و مار
ديگر زبان خويش كه جاي ثناي اوست از غيبت و دروغ فروبند استوار
ديگر: بسي مخسب كه در تنگناي گور چندانت خواب هست كه آن هست در شمار
ديگر: زفكر آينه دل چنان بكن كز غير ذكر حق ننشيند برو غبار
اين است شرط روزه اگر مرد روزه ايي گر چه ز روي عقل يكي گفتم از هزار
عيد مولانا به عنوان کسی که سعی داشته از ماه رمضان و روزه داری نتیجه ی کامل بگیرد، به راستي با رؤيت ماه رمضان، حلول مي كند و "بخت سعيد" وي با طلوع آفتاب عشق در افق رمضان است كه بر وي مي خندد.
مولوی در قصيده ی بلند بالايي، به چندين و چند راز رمضان و روزه اشاره مي كند و می گوید: اگر در فضای مناسبی که شریعت محمدی«صلوات اللّه علیه وآله» به روزه رجوع شود، ذیل مقام خلیفة اللّهی حضرت ختمی مرتبت می توان مأنوس با مقامات آن حضرت شد. و این چنین شروع می کند:
می بسازد جان و دل را بس عجایب کان صیام
گر تو خواهی تا عجب گردی، عجایب دان صیام
گر تو را سودای معراجست بر چرخ حیات
دانک اسب تازی تو هست در میدان صیام
هیچ طاعت در حبان آن روشنی ندهد تو را
چونک بهر دیده دل کوری ابدان صیام
چونک هست این صوم نقصان حیات هر ستور
خاص شد بهر کمال معنی انسان صیام
چون حیات عاشقان از مطبخ تن تیره بود
پس مهیا کرد بهر مطبخ ایشان صیام
چیست آن اندر جهان مهلکتر و خونریزتر
بر دل و بر جان و جا خون خواره شیطان صیام
خدمت خاص نهانی تیز نفع و زود سود
چیست پیش حضرت درگاه این سلطان؟ صیام
ماهی بیچاره را آب آنچنان تازه نکرد
آنچ کرد اندر دل و جانهای مشتاقان صیام
در تن مرد مجاهد در ره مقصود دل
هست بهتر از حیوة صد هزاران جان صیام
گرچه ایمان هست مبنی بر بنای پنج رکن
لیک و الله هست از آنها اعظم الارکان صیام
لیک در هر پنج پنهان کرده قدر صوم را
چون شب قدر مبارک هست خود پنهان صیام
سنگ بی قیمت که صد خروار ازو کس ننگرد
لعل گرداند چو خورشید درون کان صیام
شیر چون باشی که تو از روبهی لرزان شوی
چیره گرداند تو را بر بیشه شیران صیام
بس شکم خاری کند آنکو شکم خواری کند
نیست اندر طالع جمع شکم خواران صیام
خاتم ملک سلیمانست یا تاجی که بخت
می نهد بر تارک سرمای مختاران صیام
خنده صایم به است از حال مفطر در سجود
زانک می بنشاندت بر خوان الرحمن صیام
در خورش آن بام تون، از تو به آلایش بود
همچون حمامت بشوید از همه خذلان صیام
شهوت خوردن ستاره نحس دان تاریک دل
نور گرداند چو ماهت در همه کیوان صیام
هیچ حیوانی تو دیدی روشن و پر نور علم
تن چون حیوانست مگذار از پی حیوان صیام
شهوت تن را تو همچون نیشکر در هم شکن
تا درون جان ببینی شکر ارزان صیام
قطره تو، سوی بحر کی توانی آمدن؟!
سوی بحرت آورد چون سیل و چون باران صیام
پای خود را از شرف مانند سر گردان به صوم
زانک هست آرامگاه مرد سر گردان صیام
خویشتن را بر زمین زن درگه غوغای نفس
دست و پایی زن که بفروشم چنین ارزان صیام
گرچه نفست رستمی باشد مسلط بر دلت
لزر بر وی افکند چون بر گل لرزان صیام
ظلمتی کز اندرونش آب حیوان می زهد
هست آن ظلمت به نزد عقل هشیاران صیام
گر تو خواهی نور قرآن در درون جان خویشتن
هست سر نور پاک جمله قرآن صیام
بر سر خوانهای روحانی که پاکان شسته اند
مر تو را همکاسه گرداند بدان پاکان صیام
روزه چون روزت کند روشن دل و صافی روان
روز عید وصل شد را ساخته قربان صیام
در صیام ار پا نهی شادی کنان نه با گشاد
چون حرامت و نشاید پیش غنا کان صیام
زود باشد کز گریبان بقا سر بر زند
هر که در سر افکند ماننده دامان صیام
مولوی در جای دیگر باز چهره ی دیگری از انوار حضور در ماه رمضان را به روی ما می گشاید و می گوید:
ماه رمضان آمد ای یار قمر سیما
بر بند سر سفره بگشای ره بالا
ای یاوه هر جایی، وقتست که باز آیی
بنگر سوی حلوایی تا کی طلبی حلوا...
مرغت ز خور و هیضه، مانده ست درین بیضه
بیرون شو از این بیضه تا باز شود پرها
بر یاد لب دلبر خشکست لب مهتر
خوش با شکم خالی می نالد چون سرنا
خالی شو و خالی به لب بر لب نایی نه
چون نی زدمش پر شو و آنگاه شکر می خا...
گر تو به زیان کردی آخر چه زیان کردی
کو سفره نان افزا کو دلبر جان افزا
از درد به صاف آییم و زصاف به قاف آییم
کز قاف صیام ای جان، عصفور شود عنقا
صفرای صیام ار چه، سودای سفر افزاید
لیکن ز چنین سودا یابند ید بیضا
هر سال نه جوها را می پاک کند از گل
تا آب روان گردد تا کشت شود خضرا
بر جوی کنان تو هم، ایثار کن این نان را
تا آب حیات آید تا زنده شود اجزا...
بستیم در دوزخ یعنی طمع خوردن
بگشای در جنت یعنی که دل روشن
بس خدمت خر کردی بس کاه و جوش بردی
ر خدمت عیسی هم باید مددی کردن
تا سفره و نان بینی کی جان و جهان بینی
رو جان و جهان را جو، ای جان و جهان من
اینها همه رفت ای جان بنگر سوی محتاجان
بی برگ شدیم آخر چون گل ز دی و بهمن
سیریم ازین خرمن، زین گندم و زین ارزن
بی سنبله و میزان، ای ماه تو کن خرمن ...[2]
از رب رمضان درخواست می کنیم كه ديده ی جان بين عطايمان كند.
منبع: لب المیزان
............................
پی نوشت ها:
[1] - اشاره
[2]. کلیات شمس جزء هفتم صص 92، 91.
افزودن دیدگاه جدید