میل نفس و خواهش دل به کامرانی و شهوات را هوا و هوس می نامند. از نظر فلسفی، نفس، شأنی از روح انسان است که مدیریت قوای نفسانی، مانند شهوت و غضب، تن و جنبه های طبیعی انسان را بر عهده دارد. باید دانست که در مدیریت نفسانی، غرایز، نقش به سزایی دارند و نفس با استفاده از غرایز، کشور تن آدمی را اداره می کند؛ اما در اغلب موارد، به دلیل زیاده خواهی نیروهای نفسانی و تمایل به افراطی گری، آدمی دچار شهوت و غضب مفرط و خواسته های افراطی در راستای کامیابی، لذت طلبی و راحت خواهی می شود که به آن، هوای نفس اطلاق می گردد. از نظر قرآن کریم، نفس دارای مراتبی است که پایین ترین مرتبه آن نفس اماره است؛ یعنی نفسی که به بدی ها امر می کند و پس از نفس اماره و در مرحله بالاتر، بعد از آن که شخص با خودسازی به مرتبه نفس لوامه، یعنی نفس ملامت گر می رسد، این نفس او را به خوبی ها امر می کند و از بدی ها با سرزنش کردن از درون، باز می دارد. به این نفس، وجدان اخلاقی نیز گفته می شود.
بنابراین، می توان گفت که هوا به معنای خواسته است و پیروی از هوای نفس، یعنی پیروی از خواسته های افراطی نفس اماره.
هوای نفس از آن جهت مذموم است که زمینه ساز انحرافات عملی، اخلاقی و اجتماعی و حتی سبب پدید آمدن بیماری های روانی و بدنی برای انسان می شود و آدمی را به وادی گمراهی، ظلم و گناه می کشاند.
از دیدگاه لغویین هوا در میل های پسندیده و ناپسند، هر دو به کار می رود؛ اما در قرآن بیشتر در خواهش های ناپسند به کار می رود؛1 «وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَ الَّذینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا؛2 و از هوس های کسانی که آیات ما را تکذیب کردند، پیروی مکن».
هوای نفس به هر عمل و رفتار ظاهری و باطنی گفته می شود که در جهت مخالف خواسته و اراده خداوند متعال باشد. غفلت از یاد خدا، فراموش کردن نعمت ها، نیکی ها، حکومت و اقتدار الهی و پیروی از شیطان و شیطان صفتان، افراط و تفریط در اعمال و رفتار، برخی از مصادیق پیروی از هوای نفس می باشد. خداوند متعال در سوره کهف با اشاره به این نکته می فرماید: «وَ لا تُطِعْ مَنْ اَغْفَلْنا قَلْبَهُ عَنْ ذِکْرِنا وَ اتّبَعَ هَواهُ وَ کانَ اَمْرُهُ فُرُطاً; ای رسول ما! از کسانی که قلبشان را از یاد خود غافل ساختیم، اطاعت مکن؛ همان ها که از هوای نفس پیروی می کردند و کارهایشان از روی افراط و تفریط است». در قرآن پیروی از هوا نفس، مورد نکوهش و مذمت قرار گرفته است و کسانی که از هوا و هوس پیروی نمی کنند مورد ستایش و تشویق پروردگار متعال قرار گرفته اند؛ «وَ أَمّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَ نَهَی النَّفْسَ عَنِ الْهَوی * فَإِنَّ الْجَنَّه هِیَ الْمَأْوی؛3 و اما کسی که از ایستادن در برابر پروردگارش هراسید و نفس خود را از هوس بازداشت، پس جایگاه او همان بهشت است».
در روایات اهل بیت علیهم السلام نیز روایات متعددی پیرامون خطر هوای نفس و لزوم مخالفت با هوس ها وارد شده است. در روایتی از حضرت علیعلیه السلام چنین آمده است: «فرمان بری از نفس و پیروی از هوس های آن، شالوده هر رنج و سرچشمه هر گمراهی است».
در روایت دیگری آمده است: «اساس دین، مخالفت با هوای نفس است». همچنین امام علی علیه السلام فرموده است: «زنهار از چیره آمدن شهوت ها بر دل هایتان؛ زیرا که آغاز آنها بندگی است و انجام آنها نابودی» و نیز فرمود: «مبادا هوس بر شما چیره آید؛ زیرا که آغاز آن، فتنه و گمراهی است و فرجامش، رنج».4
شهوت و افراطی گری در خوردن، سخن گفتن، خوابیدن، نگاه کردن به نامحرم، شهوت جنسی، خشم و عصبانیت بی مورد و لذت طلبی زیاد، از مواردی هستند که باید با آنها مبارزه کرد.
برای مطالعه بیشتر به کتاب های اخلاقی زیر مراجعه کنید:
1. راه روشن, ترجمه مهجه البیضاء، فیض کاشانی.
2. اخلاق اسلامی, ترجمه جامع السعادات، ملا مهدی نراقی.
3. معراج السعاده، ملا احمد نراقی.
4. نقطه های آغاز در اخلاق عملی، آیه الله مهدوی کنی.
5. اخلاق در قرآن (3 جلد)، مصباح یزدی.
6. خودشناسی برای خودسازی، مصباح یزدی.
7. تهذیب نفس، ابراهیم امینی.
8. مقالات، محمد شجاعی.
9. خودسازی، شهید باهنر
10. خودسازی، محمد یزدی.
11. جهاد با نفس، ج 3، حسین مظاهری.
پی نوشت ها:
1. سید علی اکبر قرشی، قاموس قرآن، دار الکتب الاسلامیه، ج 7، ص 171.
2. انعام، آیه 150.
3. نازعات، آیه41
4. محمدی ری شهری، میزان الحکمه، ترجمه حمیدرضا شیخی، دارالحدیث، ج 14، ص 6690.
