بررسی فلسفه، شرایط و احکام نذر

بررسی فلسفه، شرایط و احکام نذر

نذر، بهره گیری از نصرت الهی

یکی از اصطلاحات در فرهنگ قرآن، نذر است. نذر در لغت به معنای ملزم ساختن خود بر امری است که از قبل الزامی بر انجام آن نداشته است. (لسان العرب، ابن منظور، ج14، ذیل واژه نذر؛ و نیز مفردات الفاظ قرآن کریم، ص797). بنابراین، شخص با نذر کردن خود را ملزم و متعهد به کاری می کند که در اصل تکلیف و الزامی در برابر آن نداشته است؛ ولی همین که نذر کرد بر او لازم می شود براساس تعهد و الزام، عمل کند و التزام خویش را به شکل وفای به مفاد نذر نشان دهد. علامه نجفی از بزرگ ترین فقیهان معاصر در کتاب ارزشمند جواهر الکلام در بیان اصطلاح فقهی آن می گوید که نذر التزام به انجام یا ترک عمل است به گونه ای مخصوص (جواهر الکلام، ج35، ص356). به سخن دیگر، نذر اعم از انجام یا ترک کاری است که از نظر حکم شرعی انجام یا ترک دادن آن بر انسان لازم نیست، ولی شخص با اجرای صیغه نذر ، آن را بر خودش واجب کند، بنابراین انجام یا ترک آن کار بر او واجب شرعی می شود و در صورت تخلف می بایست تبعات آن را مانند کفاره نذر بپردازد. با نگاهی به گزارش های قرآنی این معنا به دست می آید که نذر دارای پیشینه است و در میان اقوام پیش از اسلام نیز رواج داشته است. از جمله خداوند در آیه 35 سوره آل عمران گزارش می کند که همسر عمران با خود نذر می کند تا فرزندش را برای خدمت در راه خدا آزاد کند و خداوند نذرش را پذیرفت و آن زن مومن، فرزندش مریم(سلام الله علیها) را به خدمت خانه خدا فرستاد. نذر از نظر حضرت مریم(سلام الله علیها) و یهودیان، امری مطلوب و معروف بوده و او و سایر یهودیان هم عصر وی به نذر اعتقاد داشته و براساس آن عمل می کردند. البته نذری که در آن عصر متداول بود، اشکال گوناگونی داشت که از آن جمله می توان به نذر سکوت اشاره کرد. (مریم، آیه26).

در میان مردم جاهلیت و پیش از اسلام در جزیره عربی نیز نذر متداول و رایج بود و شاید از همین جا بتوان دریافت که نذر از آیین های دین حنیف ابراهیمی (علیه السلام) بوده است که در جزیره عربی باقیمانده بود. (بقره، آیه270). توسل جستن برای رفع بلا، دفع مصیبت و جلب منفعت در میان همه اقوام، وجود داشته است و هر کسی می کوشید تا فضل و رحمت و محبت الهی را به شکلی به سوی خود و جامعه ای جلب نماید. شاید بتوان گفت که برخی از احکام که حضرت یعقوب(علیه السلام) برای رسیدن به مقاصد برخود واجب یا حرام کرده بود، از باب نذر بوده باشد. از این رو خداوند در تعرض به مسیحیان از احکام و قوانین الزامی سخن می گوید که مسیحیان به عنوان رهبانیت برای خود وضع کرده بودند تا با توسل به این احکام و قوانین در جلب فضل و عنایت الهی بکوشند. آنان در یک فرآیند، رهبانیتی را پدید آوردند که بیرون از آموزه های معتدل وحیانی بود و ریاضت ها و سخت گیری هایی را برخود تحمیل کردند تا بتوانند روحانیت خویش را دو چندان سازند و از دنیا و تعلقات آن بیرون روند. این رهبانیت هر چند که براساس آموزه های وحیانی نیست؛ چرا که با فطرت و طبیعت ذاتی انسان در تضاد است، ولی از آن جایی که امری ارادی بود که شخص به اختیار خود انتخاب می کرد و انجام می داد، مورد تأیید قرار می گیرد، ولی هرگز به عنوان یک قانون شرعی، تأیید و امضا نمی شود تا فراگیر و اجباری گردد. (حدید، آیه27) البته این کار در شریعت یهودی پیشینه ای تاریخی دارد، چرا که قرآن از حضرت یعقوب(علیه السلام) گزارش می کند که آن حضرت(علیه السلام) برای خود قوانین سخت گیرانه ای وضع کرده بود که بعدها بنی اسرائیل آن را به عنوان قوانین الهی مورد تأکید قرار دادند؛ این در حالی بود که خداوند آن قوانین را به عنوان قوانین الهی و وحیانی امضا و تایید نکرده بود. همین اتهام زنی بنی اسرائیل و یهود به خداوند درباره این قوانین و احکام سخت گیرانه بود که خداوند را وادار می سازد تا از یهود بخواهد مدرکی از تورات عرضه دارند که خداوند چنین قوانینی را وضع کرده است. خداوند در آیه93 سوره آل عمران می فرماید: «همه خوراکیها بر فرزندان اسرائیل حلال بود، جز آنچه پیش از نزول تورات، اسرائیل (یعقوب) بر خویشتن حرام ساخته بود. بگو: «اگر جز این است و راست می گویید، تورات را بیاورید و آن را بخوانید.» در حقیقت قوانین و مقررات شخصی را که حضرت یعقوب(علیه السلام) برای خود وضع کرده بود، بعدها یهودیان به عنوان قوانین الهی مطرح می کردند و مخالفان با آن را مجازات و تنبیه می نمودند. همین شیوه غلط و نادرست یهودیان موجب شد تا خداوند با بیان این که قوانین سخت گیرانه حضرت یعقوب(علیه السلام) ارتباطی به وحی و تورات ندارد، از یهودیان بخواهد تا مدارکی از تورات درباره این قوانین و وضع الهی آن ارایه دهند؛ ولی از آن جایی که در تورات این قوانین وجود نداشت، دست به تحریف می زنند و خود و دیگران را گمراه می کنند تا شیوه باطل خود را به عنوان دین الهی معرفی کنند. این همان بدعت باطلی است که ایشان در پیش گرفتند و امری غیردینی را به دین و خدا نسبت دادند. بنابراین، این شیوه ها را می توان بخشی از همان الزامی دانست که در نذر از سوی شخص بر خود تحمیل می شود، ولی هرگز این بدان معنا نیست که بر دیگران هم این الزام شود. به هرحال، می توان استنباط کرد که انسانها به اشکال مختلفی برای رسیدن به اهداف گوناگون و براساس انگیزه های متفاوت، به نذر و مانند آن توسل می جسته اند. از گزارش های قرآنی درباره چرایی نذر کردن به دست می آید که مردم برای دست یابی به اهداف گوناگونی نذر می کردند و انگیزه های چندی، آنان را به این عمل می کشاند. از جمله از آیه 26 سوره مریم می توان دریافت که برای رهایی و فرار از تنگناهای اجتماعی از نذر بهره گرفته می شده است. همچنین از آیه 7 سوره انسان این معنا به دست می آید که اشخاص برای شفای بیماران و درمان آنان به نذر متوسل می شدند. در روایات درباره شأن نزول سوره انسان آمده است که امیرمومنان علی(علیه السلام) و فاطمه(سلام الله علیها) و فضه برای شفای بیماری حسن و حسین(علیهم السلام) به پیشنهاد پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) نذر روزه کردند. (تفسیر کبیر، فخر رازی، ج 10، ص 746 و نیز مجمع البیان، ج 9 و 10، ص 611؛ انوار التنزیل، بیضاوی، ج 4، ص 674؛ الکشاف، زمخشری، ج 4، ص 670).

امام صادق(علیه السلام) در روایتی که در شأن نزول همین آیه «یوفون بالنذر» از آن حضرت صادر شده، فرموده است: هنگامی که امام حسن(علیه السلام) و امام حسین(علیه السلام) مریض بودند، روزی پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) به ملاقات آنها آمد و به علی(علیه السلام) فرمود: خوب است جهت سلامتی فرزندانت نذر نمایی. علی(علیه السلام) فرمود: من نذر می کنم، چنانچه این دو بهبود یابند، سه روز را به جهت تشکر از خداوند روزه بدارم. سپس فاطمه(سلام الله علیها) و همچنین فضه که کنیز آنها بود، همین نذر را تکرار نمودند و خدای متعال لباس عافیت را به اندام آن دو امام پوشاند و ایشان نیز روزه گرفتند. (میزان الحکمه، ج 10، ص 48) با توجه به این روایت می توان دریافت که روزه گرفتن پس از بهبودی بوده است و امام حسن(علیه السلام) و امام حسین(علیه السلام) نیز روزه گرفتند که داستان اطعام ایشان به فقیر و مسکین و اسیر در سوره انسان بیان شده است.

اهداف و انگیزه های نذر

پس نذر می تواند به انگیزه ها و اهداف گوناگونی انجام گیرد که از آن به فلسفه و چرایی نذر یاد می شود. از جمله اهداف و انگیزه های نذرکننده می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. رسیدن به مطلوب و برآورده شدن حاجت.
2. تقید به بندگی خدا و تلاش در جهت رسیدن به مقام قرب ربوبی.
3. تقویت انگیزش در جهت سیر و سلوک معنوی.
4. نجات از مصائب و رویدادهای سخت.

بنابراین، می توان نذر را برای حل مشکلات و رهایی از مصیبت ها و همچنین دست یابی به اموری خاص به کار گرفت. پس نذر در حقیقت نوعی توسل و وسیله جستن برای رسیدن به فضل الهی و تقرب به اوست. (مائده، آیه 35) نذر به عنوان وسیله تقرب و جلب محبت الهی مورد تایید شریعت اسلامی و آموزه های قرآنی قرار گرفته است.

شرایط نذر و احکام آن

اما درباره چگونگی و شرایط نذر باید توجه داشت که نذر به معنای توسل جستن به خداوند از طریق انجام یا ترک کاری است که مورد رضایت خداوند است. از این رو، می بایست توجه داشت که متعلق نذر امری باشد که در نظر عقل و شرع مقبول و صحیح باشد. بنابراین، نمی توان امری که واجب یا مستحب است متعلق نذر برای ترک قرار گیرد یا امری که حرام و مکروه است متعلق نذر برای انجام باشد. پس کارهای مستحب را می توان بر خود واجب کرد یا مکروه را بر خود حرام نمود.

اساسا نذر در اموری مجاز است که از نظر شرعی راجح باشد؛ مثلاً نماز شب که مستحب است، شخص می تواند با نذر، آن را بر خود واجب کند یا ضیافت نیکان و نیکوکاران که استحباب شرعی دارد، با نذر واجب می گرد. همچنین می توان برای سلامتی، قبولی در درس و به خیر گذشتن حادثه نیز نذر کرد. در فقه اسلامی نیز کتابی تحت عنوان نذر با فروعات فقهی فراوان وجود دارد. ملاک جواز نذر این است که متعلق نذر، حرام یا مکروه نباشد.

خداوند در آیه 270 سوره بقره، نذر در معصیت را جایز نمی شمارد و آن را عامل قرار گرفتن فرد در جرگه ظالمان می داند.(مجمع البیان، ج 1 و 2، ص 660) خداوند در همین آیه نذر در معصیت را از عوامل محرومیت شخص از نصرت و یاری خداوند برمی شمارد. اما اگر نذر به گونه ای باشد که حضرت یعقوب(علیه السلام) انجام داد و امر مباح یا مکروهی را بر خود حرام نماید، چنین نذری می تواند منعقد شود و نصرت و یاری خداوند را به همراه داشته باشد.

در شرایع گذشته، مادر اختیاردار کار و شغل فرزند بود. از این رو همسر عمران نذر می کند که فرزندش خدمتکار خانه خدا شود. (آل عمران، آیه 35) ولی در حال حاضر چنین اختیاری برای مادر در شریعت اسلامی نیست. پس مادری نمی تواند همانند همسر عمران درباره شغل و کار فرزندش نذری داشته باشد و به تعبیر فقهی چنین نذری منعقد نمی شود.

شرط صحت نذر، خواندن صیغه نذر

از شرایط صحت نذر آن است که صیغه نذر خوانده شود. صیغه نذر را شخص نذرکننده می خواند و انشاء می کند؛ چنان که همسر عمران و دخترش حضرت مریم(سلام الله علیها) این گونه نذر کردند. (آل عمران، آیه 35 و نیز مریم، آیه 26). از گزارش قرآن به دست می آید که انشای نذر با تلفظ صیغه آن «رب انی نذرت لک» در شریعت یهودی پیش از شریعت عیسوی(علیه السلام) وجود داشته است. (آل عمران، آیه 35 و نیز مریم، آیه 26).

همچنین از شرایط نذر این است که نام خداوند در نذر آورده شود (مریم، آیه 26) و از آنجایی که الله و رحمن از اسامی خاص خداوند است می توان در نذر هر یک از این دو نام اختصاصی خداوند را به کار برد. خداوند می فرماید: ولله الاسماء الحسنی فادعوه بها. قل ادعوا الله او ادعوالرحمن فله الاسماء الحسنی (اسراء، آیه 110). از این رو ذکر الرحمن در صیغه نذر درست است و می تواند به جای الله قرار گیرد؛ (مریم، آیه 26) چرا که الرحمن صفت نیست، بلکه اسمی همانند اسم الله است. پس از نظر شرعی نذر وقتی واجب العمل است که یا به صورت صیغه عربی (لله علی) خوانده شود و یا به صیغه فارسی که در بردارنده این مضمون باشد: برای خدا برعهده من باشد اگر فلان حاجت و خواسته من برآورده شد، فلان کار را انجام می دهم، ولی اگر تنها از ذهن و قلب گذشته و خطور کرده باشد و صیغه نذر به صورت شرعی که گفته شد خوانده نشود، این نذر وجوب عمل ندارد البته عمل به آن بی اشکال است اما برای صاحب نظر وجوبی در انجام آن ایجاد نمی کند.

در انعقاد نذر باید صیغه مخصوص یعنی لله علی کذا خوانده شود. برای نذر کردن می توان چنین نیت کرد: برای خدا برعهده من باشد اگر بیمارم شفا یافت یا فرزندم در کنکور قبول شد فلان مقدار پول برای امام حسین(علیه السلام) یا حضرت ابوالفضل(علیه السلام) و در راه شادی روح آنها به فقراء بدهم و یا بر اقامه مجلس روضه آنها بدهم. البته لازم نیست صیغه نذر را به عربی بخوانند، پس اگر نذر کننده بگوید: «چنانچه بیمار و مریض من خوب شود، برای خدا برعهده من است که فلان مبلغ به فقیر بدهم»، نذر او صحیح است. بنابراین، نذر در حقیقت پیمانی است با خداوند تا در نتیجه انجام عمل نیکی که آدمی بر خویش واجب می نماید، حق تعالی حاجت او را برآورد. (تفسیر انوار درخشان، ج1، ص 353).

با توجه به تعریف نذر؛ نذر را می توان نوعی عبادت، دعا و درخواست از خداوند دانست که اتفاقا دارای تأثیر فراوان است و با هدف قرب الهی انجام می شود. به لحاظ شرعی، وفا نمودن به نذر چنانچه مشروع و مستحسن باشد و ضوابط شرعی آن مراعات شود، واجب است، زیرا که مشمول آیه «اوفوا بالعقود» که متضمن حکم وجوب وفاء به هر پیمانی است، می گردد.

از دیگر شرایط نذر می بایست به اخلاص و نیت خالصانه نذرکننده اشاره کرد که آیه 35 سوره آل عمران بدان توجه می دهد؛ چرا که خلوص در نذر زمینه پذیرش آن از سوی خداوند را فراهم آورد. (آل عمران، آیات 35 و 36) و خداوند به صراحت در آیات 7 و 9 و 22 سوره انسان، علت پذیرش نذر اهل بیت(علیه السلام) و شفای حسنین(علیهم السلام) را اخلاص اهل بیت(علیهم السلام) می داند و این گونه بر نقش ویژه اخلاص در نیت و عمل در نذر تاکید می کند.

لزوم قصد قربت در عقد نذر (آل عمران، آیه 35، مریم، آیه 26، و حج، آیه 29) و همچنین لزوم ذکر نام خدا در صیغه عقد نذر از شرایط صحت نذر است.البته شرایطی چون مکلف بودن، عاقل بودن، مختار بودن و قدرت بر انجام و امکان متعلق نذر از دیگر شرایط صحت عقد نذر است که از آیات قرآنی به دست می آید و فقیهان بر آن فتوا داده اند. (رساله امام خمینی، باب نذر)

لازم است که شخص به نذری که کرده عمل کند و وفای به نذر از مهم ترین اصول نذر است که خداوند بارها در آیاتی بر آن تاکید کرده است. (همان و نیز حج، آیه 29، انسان، آیه 7)

آثار وفای به نذر

اگر کسی نذری کرد می بایست به مفاد نذر عمل نماید که از آن به وفای به نذر یاد می شود؛ چرا که مصداق عقود است و عقد با هر کسی بسته شود لازم است عقلا و شرعا به آن وفادار باشد و عمل نماید.

وفای به نذر آثار بزرگی دارد که از جمله می توان به یاری خداوند (بقره، آیه 270)، ورود به بهشت، مصونیت از سختی های قیامت، شادمانی و سرور در قیامت و ستایش خداوندی اشاره کرد.(انسان، آیات 5 و 7 و 12).

از نظر قرآن، وفای به نذر آن چنان مهم است که خداوند از کسانی که برای امر کوچکی هم نذر کرده اند می خواهد تا در همان امر کوچک وفای به نذر داشته باشند. (بقره، آیه 270) از این رو واژه های نفقه و نذر را نکره آورده تا دلالت بر هر نوع و هر مقدار از نفقه و نذر داشته باشد هر چند که اندک است.

به هر حال،نذر از ابزارهای توسل جویی بشر به خداوند و بهره مندی از نصرت و یاری الهی است. هر کسی در هر مشکلی گرفتار است یا خواسته ای دارد می تواند با توسل جویی از طریق نذر، خود را به خداوند نزدیک ساخته و از محبت و نصرت الهی بهره مند سازد. بنابراین، نذر را می بایست در جایگاهی چنین برتر دید و به آن به دیده یک رفتار نیک و سیره و سنت پیامبری نگریست و عمل کرد.