ضرورت شناخت امام زمان (علیه السلام)

نکته اولی که باید مطرح شود ، درباره ی معرفت و شناخت امام زمان (علیه السلام ) است که بر حسب دلایلی که ذکر خواهد شد وظیفه داریم تا درباره ی ائمه (علیهم الاسلام) عموما و درباره ی امام زمان (علیه السلام ) خصوصا اطلاعاتی داشته باشیم و با شناخت و فهم نسبت به این رکن رکین دین خودمان ، آگاهی و اعتقاد همراه با بصیرت داشته باشیم .

امامت عامه و خاصه

در مباحث مربوط به امامت ، آن را به دو بخش امامت عامه و خاصه تقسیم کرده اند که بحث پیرامون امام عصر (علیه السلام ) بخشی از امامت خاصه است که به نوبه خود آن را به دو دسته تقسیم می کنیم ؛ یعنی زمانی که می خواهیم درباره ی امام زمان (علیه السلام ) تحقیق کنیم و او را بشناسیم باید دو نوع شناخت نسبت به آن حضرت پیدا کنیم :

شناخت اول

اولین شناخت ، درباره ی ویژگی های شخص امام است؛ یعنی او کیست ؟ فرزند چه کسی است ؟ کی و کجا متولد شده است ؟ اخلاق فردی و اجتماعی اش چگونه بوده ؟ رفتار عبادی اش به چه صورت است ؟ و بالاخره با آنچه به زندگی شخصی او بر می گردد و به عنوان ویژگی فردی او به حساب می آید آشنا شویم.
اهمیت این نوع شناخت نسبت به شناختی که بعدا ذکر خواهد شد کمتر است . در حقیقت این شناخت ، مقدمه و وسیله ای است که ما را نسبت به صلاحیت و شایستگی امامت آن حضرت مطمئن تر می کند .

شناخت دوم

دومین شناخت ، به شناخت شخصیت امام مربوط می شود و در آن به مقام و جایگاه امام توجه می شود. در این باره دو نوع بحث می کنیم ؛ یک بحث در رابطه با امامت عامه که شامل امامت به معنای عمومی می شود که گاهی شامل بعضی از انبیای عظام الهی هم می شود و بحث دیگر درباره ی امامت خاصه است ؛ یعنی دوباره ی جانشینان پیغمبر اکرم (صلی الله علیه واله) که اول ایشان امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب (علیه السلام ) و آخرشان هم حضرت مهدی (علیه السلام ) است . و ما می خواهیم در این بخش که راجع به امامت خاصه است آن هم پیرامون آخرین وصی پیامبر اکرم (صلی الله علیه واله) و جایگاه و شخصیت او بحث نماییم و معرفت درستی درباره ی امام عصر خود یعنی امام دوازدهم حضرت حجه بن الحسن العسکری (علیه السلام ) پیدا کنیم . اما ابتدا دلایلی که می تواند به عنوان دلیل ضرورت شناخت امام به حساب آید را به اختصار مطرح می نماییم.

دلیل اول :

تبعیت از حق ، یک اصل عقلی است ؛ یعنی هر انسان عاقلی خود را موظف می داند که از حق تبعیت کند و تبعیت از حق نیز یک امر عقلی است و فرع بر شناخت حق است ؛ یعنی اول باید حق را بشناسیم آن گاه از آن تبعیت نماییم و تا حق را نشناسیم طبیعی است که نمی توانیم از آن تبعیت کنیم .
قرآن کریم هم این اصل عقلی را این گونه بیان می فرماید : ( أفمن یهدی إلی الحق أحق أن یتبع أمن لا یهدی إلا أن یهدی ) (۱) ؛ « آیا کسی که به حق هدایت شده است سزاوارتر است از این که مورد اطاعت قرار بگیرد یا آن کسی که هدایت نشده است . مگر این که او هدایت شود ».
یعنی اگر امر دایر باشد بر این که انسان باید از کسی تبعیت بکند و دو مأخذ یا منبع وجود داشته باشد ؛ یکی منبعی که به حق هدایت شده است و منبع دیگری که خودش به حق هدایت نشده است مگر این که مورد هدایت قرار بگیرد ، حالا می بایست از کدام منبع اطاعت نماییم و شایستگی کدام بیشتر است ؟ طبعا حکم عقل این است که باید از آن کسی که حق است و به حق هدایت شده است تبعیت بکنیم ؛ نه از کسی که بر حق نیست و یا هدایت به حق نشده است . خداوند کسی را که بر خلاف شیوه عقل معتقد باشد مورد مؤاخذه قرار می دهد و انتقاد می کند و می فرماید : ( فما لکم کیف تحکمون ) (۲) ؛ « شما را چه شده که این گونه حکم می کنید » .
یعنی عقل می گوید که انسان باید از حق تبعیت کند نه از غیر حق . حال بر اساس این آیه ی شریفه ، طبعا آن کسی که اصالتا حق است باید مورد اطاعت قرار بگیرد . پس خداوند و نیز هر کسی که خداوند او را به حق هدایت نموده است و برای هدایت کردن دیگران مبعوث کرده و یا کسی که پیغمبر اکرم (صلی الله علیه واله) او را برای هدایت منصوب کرده ؛ همانند امیرالمؤمنین و ائمه معصومین (علیهم الاسلام) شایستگی اطاعت و تبعیت از آن ها برای مردم یک ضرورت عقلی است .
پس نتیجه می گیریم در آغاز باید امام عصری که از جانب خدا برای هدایت انسان ها تعیین شده است و باید مورد اطاعت قرار بگیرد را ابتدائا بشناسیم و بدانیم که کیست ، چه می گوید و از ما چه می خواهد تا بتوانیم از او اطاعت کنیم . این است که می گوییم اطاعت ، فرع بر معرفت است ؛ یعنی اول باید معرفت و شناخت پیدا کنیم سپس از او تبعیت نماییم.
ما اکنون باید تابع حق و مطیع امامت بر حق باشیم . اما اولین سؤالی که مطرح است این است که امامت چیست ؟ چه جایگاه و شأنی دارد ؟
در همین مورد امیرالمؤمنین (علیه السلام ) می فرماید : « علیکم بطاعه من لا تعذرون بجهالته ؛ وظیفه شماست که از کسی اطاعت کنید نشناختنش برای شما عذری نیست ؛ یعنی باید نسبت به او شناخت پیدا کنید » (۳) از این بیان امیرالمؤمنین (علیه السلام ) ضرورت شناخت امام زمان (علیه السلام ) را در می یابیم و می فهمیم باید ابتدا از آن کسی که اطاعت می کنیم شناخت داشته باشیم سپس از او تبعیت کنیم.

دلیل دوم :

ما معتقدیم که شناخت و بصیرت و کسب آگاهی در دین به عنوان یکی از ضروریات اعتقادی ماست ؛ به خصوص درباره ی مسائل اصول دین . و اصولا اعتقاد ما شیعیان این است که چه اصول دین و چه فروع دین بدون شناخت و آگاهی اگر مورد تبعیت قرار بگیرد ، بی ارزش است و عمل به اصول یا فروع دین باید همراه با بصیرت وآگاهی باشد .
اصول دین را حتما باید هر کسی خودش اجتهاد کند وبا دلایلی که در اختیار خودش قرار می دهد بفهمد . در فروع دین هم اگر خودش متخصص نشد و نتوانست اجتهاد بکند ، باید از کسی که در زمینه فروع دین مجتهد و صاحب نظر شده تبعیت نماید . لذا ما در فروع دین معتقدیم که تقلید اعلم واجب است . پس شناخت دین یک امر ضروری است .

مهم ترین مبانی اعتقادی

اما دین بر چه چیزهایی استوار است که باید آن ها را بشناسیم ؟

امام باقر (علیه السلام ) می فرماید : « بنی الاسلام علی خمس : عل الصلوه و الزکوه و الصوم و الحج و الولایه (۴) ؛ اسلام بر پنج چیز بنا نهاده شده است : ( به عبارت دیگر اساس اسلام پنج چیز است ) نماز ، زکات ، روزه ، حج و ولایت .» و بعد می فرماید : « ولم یناد بشیء مثل ما نودی بالولایه » در این پنج چیز تاکیدی که درباره ی ولایت شده است راجع به هیچکدام نشده ؛ یعنی ولایت و امامت در دین از اهمیت ویژه ای برخوردار است .نقش نماز برقراری ارتباط است بین انسان با خالقش . نماز بین بنده و خدا ارتباط و پیوند برقرار می کند. زکات وسیله پیوند اقتصادی بین طبقه محروم جامعه به طبقه متمول است که بیش از نیاز خود توان اقتصادی دارند . روزه وسیله ای است که انسان با رعایت آداب روزه داری ،نفس اماره و خواهش های حیوانی خودش را کنترل و تعدیل ، و نفس سرکش خود را تربیت می کند و آن را در کنترل خودش می گیرد تا او را منحرف نکند و برقراری ارتباط درست انسان با شخصیت اصلی خودش هست . و حج نیز علاوه بر سیر الی الله و خود سازی ، به معنای برقراری ارتباط بین انسان مسلمان با افراد دیگر و پیوند معنوی و الهی و سیاسی جوامع اسلامی سراسر عالم اسلام با همدیگر و آشنا شدن با فرهنگ ، تمدن و آداب و رسوم سایر بلاد اسلامی است ، پس حج کنگره بزرگ الهی است . اما ولایت ارزش دهنده ی همه ی آنچه را که پایه های دین قرار می گیرد و اصول دین است می باشد و ارزش نماز ، روزه ، زکات و حج ، همه به ولایت و امامت بستگی دارد ، بلکه شرط قبولی توحید از بهترین موضوعات شناخت در دین است پس ضرورت دارد تا امام را بشناسیم و گرنه گمراه می شویم و باید به کمک امامت و ولایت ، مفهوم اصلی نظری و عملی توحید ، نماز ، روزه و …..را بفهمیم .
از طریق شیعه و اهل سنت نقل شده که امام صادق (علیه السلام ) فرموده است : یکی از مهم ترین وظایف شیعه آن است که در زمان غیبت کبرای امام زمان (علیه السلام ) بعد از فریضه های خودش یا در حالت های دیگر این دعا را بخواند : « اللهم عرفنی نفسک ، فإنک إن تعرفنی نفسک لم أعرف نبیک .اللهم عرفنی رسولک ، فإنک إن لم تعرفنی رسولک لم أعرف حجتک . اللهم عرفنی حجتک ، فإنک أن تعرفنی حجتک ضللت عن دینی ؛ (۵) خدایا ! خودت را به من بشناسان که اگر تو را نشناسم نبی ات را نمی شناسم . خدایا ! پیغمبرت را به من بشناسان که اگر پیامبرت را نشناسم حجتت را نمی شناسم . خدایا ! حجت و امامت را به من بشناسان که اگر امام را نشناسم در دینم گمراه می شوم ».
پس شناختن حجت خدا و امام ، یک امر ضروری است که اگر نشناسیم در دین گمراه می شویم ، لذا هدایت و ضلالت به شناخت و عدم شناخت امام و امامت بستگی دارد که به عنوان دلیل می توانیم به آن تکیه کنیم .

دلیل سوم :

ما معتقدیم یکی از راه های شناخت خداوند ، شناخت امام است ، یعنی اگرما بخواهیم خدا را بشناسیم ، زمینه سازی معرفت خدا ، شناخت امام است . به جمله ای از امام سوم شیعیان حضرت سیدالشهداء توجه فرمایید که مؤید همین نکته می باشد و به عنوان یک دلیل برای ضرورت معرفت امام محسوب می شود .
از امام حسین (علیه السلام ) پرسیدند :« فما معرفه الله ؟ ؛ شناخت خدا چیست ؟»
امام حسین (علیه السلام ) فرمود : « معرفه اهل کل زمان، امامهم الذی یجب علیهم طاعته ؛ (۶) معرفت خدا عبارت است از این که، مردم هر زمانه امامی را که باید از او اطاعت کنند بشناسند .»
منظور ، بیان این نکته است که امام حسین (علیه السلام ) جواب فرموده که معرفت خداوند به وسیله ی شناخت مردم هر زمانه از امامی که بر آن ها اطاعتش واجب است امکان پذیر است .
اکنون در عصر غیبت کبرای امام زمان (علیه السلام ) زندگی می کنیم ، امامی که ولی عصر ما و حجت بر حق خدا و بقیه الله است . تفاوتی که بین او و دیگر ائمه (علیهم الاسلام) است این است که ائمه دیگر در عصر امامت خودشان ظاهر بودند و قابل رؤیت و دسترسی برای عموم بودند ، اما امام زمان (علیه السلام ) طبق مصالحی که وجود دارد ( و طبعا در بحث های آینده به آن خواهیم پرداخت) در معرض دید عموم پیروان و شیعیان خودش نیست .
پس امامی که اطاعت او بر همه واجب است ، امام زمان (علیه السلام ) حضرت حجه بن الحسن العسکری (علیه السلام ) است .
امام حسین (علیه السلام ) می فرماید : معرفت خدا به این است که هر کسی در هر زمانی که زندگی می کند ، لازم است امامی که اطاعتش بر او واجب است را بشناسد . در حقیقت امام حسین (علیه السلام ) به مردم عصر ما می گوید : شمایی که در عصر غیبت زندگی می کنید و اطاعت شما از امام دوازدهم واجب است باید تلاش کنید تا امام زمان (علیه السلام ) خودتان را بشناسید .
اینک به عنوان حسن ختام در باب ضرورت شناخت امام ، حدیثی از رسول خدا (صلی الله علیه واله) تقدیم حضور شما می نمایم ؛ به امید آن که خداوند کمک فرماید تا پیامبر و ائمه معصومین (علیه السلام ) و امام زمان (علیه السلام ) را آن گونه که هستند در حد توان و قدرت و نیاز خود بشناسیم . این حدیث هم در مأخذ اهل سنت و هم در مأخذ تشیع با مختصر تفاوتی آمده است :« من مات و لم یعرف إمام زمانه مات میته جاهلیه ؛ (۷) هر کسی بمیرد در حالی که امام دوران خودش را نشناسد به مردن جاهلیت از دنیا رفته است ». یعنی مؤمن از دنیا نرفته است . پس ما باید قبل از آن که از دنیا برویم در این دنیایی که زندگی می کنیم امام زمان (علیه السلام ) خودمان را بشناسیم تا بتوانیم از او به عنوان امام بر حق؛ به عنوان مظهر هدایت و وسیله هدایت الهی که خداوند در اختیار ما قرار داده تبعیت کنیم . امیدواریم که خدا ما را در این امر مهم « معرفت حجت و شناخت امام » مساعدت و کمک فرماید و درهای معرفت خود و حجت خود را به سوی ما بگشاید . ان شاءالله .
-------------------------------------
پی نوشت:
۱٫ سوره یونس ، آیه ۳۵٫
۲٫همان .
۳٫ نهج البلاغه ، حکمت ۱۵۶٫
۴٫ و نیز حدیث سلسلة الذهب : کلمة لا اله الا الله حصنی و من دخل حصنی امن من عذابی …….بشرطها و انا من شروطها .
۵٫ جمال الاسبوع ، سیدبن طاووس.
۶٫ بحارالانوار ، ج ۵، ص ۳۱۲٫
۷٫ بحارالانوار : ۱۶۰