نمونه خوانی سبک زندگی اهل بیت(علیهم السلام)
۱. پیامبر عظیم الشأن اسلام با مردم به نرمی و مدارا رفتار می کرد؛ باآنکه از همان مردم، درشت گویی و درشت خویی فزاینده و طاقت فرسایی دیده بود. او با کسی که دشنامش می داد، درشتی و درگیری نداشت و از کسی که روزی بر سر مبارکش خاکروبه می ریخت، عیادت می کرد و در حق کسانی که او را آزرده و از زادگاهش بیرون کرده بودند، به نیکی دعا می نمود و می فرمود: «امرنی ربی بمداراة الناس؛ کما امرنی باداء الفرائض». حضرتش نرم خویی و مدارا با مردم را هم تراز انجام واجبات برمی شمرد. [۱]
۲. سیره معصومان(ع) چنین بود که دعوت دیگران را رد نمی کردند. در حقیقت اجابت دعوت مؤمن – چه دارا و چه ندار – سنت آنان بود. با تهیدستان غذا می خوردند و حتی دعوت جزامیان را می پذیرفتند و در سیره رفتاری آنان توانگر و فقیر، توفیر و تفاوتی نداشت. امام رضا(ع) در حدیث شریفی راز این دعوت پذیری را این گونه بیان می فرماید: «السخی یاکل من طعام الناس لیاکلوا من طعامه و البخیل لا یأکل من طعام الناس لئلا یأکل من طعامه»[۲]؛ انسان کریم از سفره دیگران می خورد، تا دیگران نیز از سفره او بخورند و انسان بخیل از سفره دیگران نمی خورد، تا مبادا از سفره او بخورند.
۳. سلوک و سبک پیامبر(ص)در سخنرانی بسیار قابل دقت و شایسته الگوگیری است. حضرت، خطبه های طولانی نمی خواند، از حرف های اضافه و لغو در سخنرانی پرهیز و از رساترین و شیواترین کلمات برای ادای مقصود استفاده می کرد و با این روش مخاطبان خویش را خسته نمی ساخت؛ «کان اقصر الناس خطبة. . . و یتکلم بجوامع الکم . . . و لا یتکلم فی غیر حاجة»[۳]. همچنین هنگام ادای جماعت و جمعه، نماز را طولانی نمی کرد و آسان تر و کوتاه تر از سایرین به اقامه جماعت می پرداخت؛ «و کان اخف الناس صلاه فی تمام»[۴].
پیامبر(ص)نمازهای مستحبی خودشان را با طمأنینه و نماز جماعت را به آسانی و کوتاهی می خواندند. جالب اینجاست که اگر هنگام ادای همین نماز مستحبی که آن را طول می داد نیازمندی می آمد، حضرت نمازش را سریع به اتمام می رساند و از نیاز و حاجتش سؤال می کرد و وقتی از کار او فارغ می شد، دوباره به نماز می ایستاد.[۵]
۴. سیره امام حسین(ع)در مواجهه با مخالفان، اقامه حجت و دلیل و به کارگیری همه مهارت ها و روش ها برای راهیابی و هدایت آنان بود. امام به صرف آن که زهیربن قین گرایش عثمانی دارد، از او روی بر نتافت؛ زیرا تذکر را برای برانگیختن فطرت آدمیان سودمند می دانست. یا عمر سعد را به صرف آن که در لشکر یزید قرار گرفته است، از موعظه بی بهره نمی کرد و حتی با او جلسات خصوصی برگزار نمود. صبح عاشورا و قبل از آن، با کسانی که شمشیر علیه او گرفته بودند، با متانت سخن گفت تا عذری برای کسی باقی نماند. شاید اهل و عیال امام بیش از هر کس از حربن یزید ریاحی رنجیده خاطر شده باشند؛ اما وقتی حر بر می گردد، امام دادگاهیش نمی کند تا به تخلفاتش رسیدگی کند، بلکه با آغوش باز او را می پذیرد.
۵. سیره حضرت صدیقه کبری تقدم دیگران بر خود بود. در شب عروسی لباس ویژه عروسی را به مستمندی بخشید. حضرت سه شب پیاپی افطار خود را به مسکین و یتیم و اسیر می دهد و با آب افطار می کند. آن بزرگوار در دعای خیر نیز دیگران را بر خود مقدم می داشت. امام حسن مجتبی(ع) می فرماید: شبی تا صبح شنیدم که مادرم فقط برای همسایه ها دعا می کرد، نه برای خودش و وقتی پرسیدم، فرمود؛ «الجار ثم الدار»[۶]؛ اول همسایه، بعد خانه.
۶. در سیره معصومان(ع)ملاطفت و مهربانی با فرزندان بسیار درخشان و چشمگیر است. اگر سبک زندگی خویش را با آموزه ها و سنت آن بزرگواران تراز نماییم و فرزندان خویش را از عاطفه سیراب سازیم، آنان با دعوت نابجای دیگران دچار لغزش نمی شوند و این مسأله در مورد دختران اهمیت بیشتری دارد. پیامبر اکرم(ص)دخت گرامی خویش را مادر خود «ام ابیها» می خواند. امام موسی کاظم(ع) وقتی از آراستگی فرزندش حضرت فاطمه معصومه(ع) به فضیلت علم و پاسخ گویی به سؤالات مراجعان آگاه شدند، فرمودند: «فداها ابوها»[۷] امام رضا(ع) در نامه ای به امام جواد(ع) فرمودند: «ابقاک الله طویلا. . . یا ولدی! فداک ابوک»[۸]
۷. امام سجاد(ع)بسیار عذرپذیر بودند. چون کسی به ایشان جفایی می کرد و سپس پوزش می طلبید، امام فوراً می پذیرفت. سبک و سلوک امام رأفت به جای انتقام و گذشت به جای کینه ورزی و مجازات بود و این نشانگر سعه صدر و ظرفیت فوق العاده انسانی امام بود. روزی از کنیز امام خطایی سر زد ـ گویا ظرفی در دستش بود و رها می شود و به صورت امام می خورد ـ کنیز آیه «و الکاظمین الغیظ و العافین عن الناس و الله یحب المحسنین»[۹] را می خواند و امام نه تنها او را بخشید، بلکه آزادش نیز کرد. امام در وصیتی به فرزندش می فرماید: «اگر کسی از سمت راست به تو بد کرد و سپس از سمت چپ از تو عذرخواهی کرد، از او بپذیر.»[۱۰] هشام بن اسماعیل، حاکم مدینه بسیار امام را آزرده بود، اما وقتی از کار برکنار شد و همه حق داران از او شکایت کردند، امام به نیکی از او و خطاهایش گذشت؛ زیرا «به افتاده لگد نمی زنند».
۸. در هم آمیختگی و عطف توجه توأمان به دنیا و آخرت در سیره معصومین(ع) موج می زند. در واقع سبک زندگی آنان نه مانند راهبان، دنیا گریز بود و نه مانند طماعان آخرت ستیز. امام باقر(ع) می فرمود: «لیس منا من ترک دنیاه لآخرته ولا آخرته لدنیاه».[۱۱] امام باقر(ع) کسب روزی (حلال) را اطاعت در راه خدا می دانست.[۱۲] امام علی(ع) به حفر چاه و کار در نخلستان زبانزد شده اند، در حالی که هنگام نماز از همه دنیا بریده می شد. امام صادق(ع) هنگام خرید از فروشنده درخواست تخفیف می کرد (و اصطلاحا چانه می زد) یعنی تا این حد دنیا را جدی می گرفتند و از آن سو می فرمود: «شفاعت ما به کسانی که نماز را سبک بشمارند، نمی رسد».[۱۳]
۹. پیامبر عظیم الشأن اسلام(ص)هیچ گاه از اصحاب و دوستان غفلت نمی کرد و همواره به یاد آنان و در فکر آنها بود. «کان رسول الله(ص)اذا فقد الرجل من أخوانه ثلاثة ایام سأل عنه؛ فان کان غائبا دعاله و ان کان شاهدا زاره و ان کان مریضا عاده»[۱۴] ؛ اگر یکی از اصحاب را سه روز نمی دید سراغش را می گرفت. اگر در سفر بود، برایش دعا می کرد. اگر در شهر بود نزد او می رفت و اگر مریض بود، عیادتش می کرد. راستی پیامبری که به عیادت خاکروبه ریز می رود، چگونه به عیادت اصحابش نرود؟!
۱۰. پاسخ گو بودن و سعه صدر در شنیدن نقدها و دیدگاه های دیگران یکی از نقاط عطف سیره و سنت پیشوایان دینی است. علی(ع) که خلیفه بلاد اسلامی (چیزی در حد امپراطوری امروز) بود حتی یاوه پرانی های خوارج را پای منبر می شنود و پاسخ می داد. اصلا همه را دعوت به پرسش می کرد و «سلونی قبل أن تفقدونی» را بر سر زبان ها می انداخت. امام عسکری(ع) می فرماید: زنی از طرف مادرش محضر صدیقه کبری(ع) می رسد و سؤالاتی می پرسد. وقتی دهمین سوال را می پرسد، از ادامه پرسش خجالت می کشد و می گوید: به زحمت افتادید. حضرت می فرمایند: «هاتی و سلی عما بدا لک»[۱۵]؛ بیا (ادامه بده) و از آنچه برایت اتفاق افتاده (و سؤال برانگیز شده) بپرس.
حضرت امیر(ع) حتی در میدان جنگ وقتی کسی درباره قضا و قدر از او می پرسد پاسخ می گوید و وقتی یکی از اصحاب به پرسش کننده اعتراض می کند، می فرماید: ما برای همین (روشن شدن ابهامات و روشنگری) شمشیر می زنیم.
۱۱. پیامبر اسلام(ص)در سخن گفتن هم تا آنجا که روا و سزا بود با مردم همسویی داشت. مثلا اگر مردم از بازار سخن می گفتند، نمی فرمود به بازار چه کار دارید؟! اگر درباره خوراکی ها صحبت می کردند حضرت نیز در همان زمینه صحبت می کرد و با مردم همراهی می نمود. اگر در باب آخرت سخن می گفتند حضرت نیز در همان حوزه و حیطه صحبت می کردند. زید بن ثابت درباره پیامبر(ص)می گوید: «ان اخذنا حدیث فی ذکر الاخره اخذ معنا و ان اخذنا فی ذکر الدنیا اخذ معنا . . . و ان اخذنا فی ذکر الطعام و الشراب اخذ معنا».[۱۶] یعنی پیامبر به ظرفیت مخاطب و ذهن او توجه داشت. این نشان می دهد که مبلغان دینی نباید خواسته ها و موضوعات مورد بحث مخاطبان را نادیده بینگارند و مثلا اگر کسی از آشفته بازاری بازار سخن گفت، به گونه ای تقدس گرایی نشان بدهند که او از آنچه گفته، استغفار بطلبد.
۱۲. نشست و برخاست حضرت رسول الله(ص)واقعاً الگوست. به اصطلاح امروزی ها برای خودش کلاس نمی گذاشت و با تشریفات خاص آمد و شد نمی کرد. حضرت امیر(ع) درباره حضرتش می فرماید: «یجلس جلسة العبد»[۱۷] همانند بندگان می نشست، نه پادشاهان.
در حضور دیگران پای مبارکشان را دراز نمی کردند. اگر کسی وارد مجلس می شد، کمی خودش را جمع و جور می کرد تا برای تازه وارد جایی مهیا شود. جلساتی که برگزار می کرد، به شکل دایره وار بود تا اصحاب دایره وار بنشینند و مجلس، صدر و ذیل نداشته باشد. کسی هم که وارد می شد نمی فهمید از این جمع چه کسی پیامبر است؛ زیرا هیچ شأن و شرافت ظاهری و مادی برای خویش قائل نبود. این یکی از مصادیق «خفیف المؤونه» بودن پیامبر(ص)است. حتی «لا یوطن الاماکن و ینهی عن ایطانها»[۱۸] جایگاه ویژه ای برای نشستن نداشت و از این کار منع می کرد و وقتی هم در مجلسی وارد می شد، در اولین جایی که جا بود می نشست و دنبال جا نمی گردید: «و اذا انتهی الی قوم جلس حیث ینتهی به المجلس و یأمر بذلک»[۱۹] هر وقت وارد مجلس می شد در آخر مجلس می نشست و همواره به این کار دستور می داد.
وقتی هم وارد جلسه ای می شد، دوست نداشت دیگران به احترامش بلند شوند و می فرمود: «من احب ان تمثل له الرجال، قیاما فلیتبؤا مقعده من النار»[۲۰] کسی که دوست دارد دیگران به احترامش برخیزند، جایگاهش در آتش است. چنانچه اجازه نمی داد هنگام راه رفتن کسانی از پشت سر او حرکت کنند. اگر سواره بود و کسی می خواست پشت سرش حرکت کند می فرمود: یکی از این سه کار را بکن: یا جلوتر حرکت کن، یا من می روم تو بعداً بیا یا اینکه با هم بر مرکب سوار شویم و حرکت کنیم.[۲۱]
در مجلسی که پیامبر(ص)حضور داشت اجازه نمی داد حرمت کسی هتک و هدم گردد و لغزش های کسی عیان و بیان شود. مسایل پنهانی کسی را دنبال نمی کرد؛ «و کان مجلسه مجلس حلم و حیاء و صبر و امانه». [۲۲] و البته «الذین یلونه من الناس، خیارهم»[۲۳] کسانی که دور و بر حضرتش می نشستند و از ملازمانش بودند، بهترین های مردم بودند.
۱۳. مهمانداری سیره پیشوایان دین بوده است؛ نه مهمان کاری! یعنی مهمان در منزل و سرای معصومان مهمان بود. امام رضا(ع)می فرماید: «انا قوم لا نستخدم اضیافنا»[۲۴] ما کسانی هستیم که مهمان را به کار نمی گیریم. امیرالمؤمنین(ع) حتی خدمتگزار میهمان بود و در شستن دستش قبل از غذا و خشک کردن آن و آوردن آب همراهی و کمک می کرد. وقتی با جمعی به سفر می رفتند که همه دوست داشتند آنان چون میهمان محترم باشند و دست به چیزی نزنند، آنجا بخشی از کار را عهده دار می شدند. پیامبر اکرم(ص)در سفری با اصحاب بودند و هر کس قبول کرد برای تهیه ناهار کاری را انجام دهد، حضرت فرمودند: من هیزم جمع می کنم.
وقتی اصحاب می پرسیدند چرا؟ می فرمود: «ان الله یکره من عبده ان یراه متمیزا بین اصحابه»[۲۵] خداوند دوست ندارد که بنده اش در میان سایر بندگان متمایز و صاحب امتیاز باشد.
۱۴. امام رضا(ع) اهل تأمل و درنگ بودند. لذا قرآن هم که می خواندند با تأمل و درنگ می خواندند و با آن که می توانستند کمتر از سه روز قرآن را ختم کنند، هر سه روز یکبار قرآن را ختم می نمودند. البته حضرت نه فقط در قرآن خواندن که در همه کارها اهل تفکر و حوصله و بردباری بودند. ابراهیم بن عباس – که معاصر حضرت است – می گوید زبان حضرت، زبان محترمی بود. با این زبان کسی را آزرده نمی کرد. کسی را با نیش و کنایه نمی رنجانید. با زبان به کسی جفا نمی کرد، در سخن هیچ کس ورود پیدا نمی کرد - مادامی که حرف او به انتها نرسیده بود - و سخن کسی را قطع نمی کرد. آری آن تفکر و تأمل، چنین آثار ارجمندی داشت. انسان متفکر به دیگران حرمت می نهد. [۲۶]
درباره حضرت رضا(ع) آمده است که نه تنها پایش را پیش همنشینانش دراز نمی کرد بلکه در حضور آنان حتی تکیه هم نمی داد. تا این حد حضرت آداب اجتماعی و دینی را مراعات می کرد. [۲۷]
۱۵. این سیره و سنت پیامبر اسلام و جانشینان معصوم ایشان(ص)برای همه معلمان و مبلغان، درس آموز و سودمند است. حضرت در آموختن، بسیار سهل و ساده می گرفت. با مثال های ملموس نکات بسیار دشوار را آموزش می داد. می خواست از فواید نمازهای پنج گانه در طهارت روح آدمی بگوید؛ به شستن در جوی آب کنار خانه، آن هم روزی پنج مرتبه مثال می زد که با آن چرکی در بدن باقی نمی ماند.
می خواست اثر ریا را در تخریب اعمال بیان نماید، می فرمود: با گفتن سبحان الله خانه ای در بهشت ساخته می شود؛ اما مواظب باشید آن خانه را نسوزانید. گاهی به شکل سمعی - بصری تعلیم می دادند و می فرمودند: «صلوا کما ر أیتمونی اصلی» ببینید من چگونه نماز می خوانم، همان گونه نماز بخوانید. لذا می فرمودند: «علموا و یسروا و لا تعسروا»[۲۸] یاد بدهید اما به آسانی و نه با دشواری. و وقتی معاذین جبل را برای تبلیغ به یمن فرستاد فرمود: یسر و لا تعسر و بشر و لا تنفر[۲۹]؛ یعنی دین با سهولت و بشارت گسترش می یابد و دشوار گویی (یا دشوارگیری) و نفرت آفرینی آفت تبلیغ دین است.
منبع : فصلنامه معارف رهبری شماره ۱۱۰.
-----------------------------------------------------
پی نوشت :
[۱] . کافی، ج ۲، ص ۱۱۷.
[۲] . عیون اخبارالرضا، ج ۲، ص ۱۲.
[۳] . مکارم الاخلاق طبرسی، ج ۱، ص ۷۰.
[۴] . همان.
[۵] . کحل البصر، ص ۶۹.
[۶] . . بحارالانوار، ج ۴۳، ص ۸۱.
[۷] . مهدی پور.زندگانی کریمه اهل بیت.ص۶۳.
[۸] . مهر ولایت از آسمان ایران، آیت الله کریمی جهرمی، ص ۶۳.
[۹] . آل عمران:۱۳۴.
[۱۰] . وسایل الشیعه، ج ۸، ص ۵۵۳.
[۱۱] . من لایحضره الفقیه، ج ۳، ص ۱۵۶.
[۱۲] . کافی، ج ۵، ص ۷۴-۷۳.
[۱۳] . بحارالانوار، ج ۸۲، ص ۲۳۵.
[۱۴] . مکارم الاخلاق طبرسی، ج ۱، ص ۶۶.
[۱۵] . بحار، ج ۲، ص ۳.
[۱۶] . مکارم الاخلاق، طبرسی، ج ۱، ص ۷۰.
[۱۷] . مکارم الاخلاق، ج ۱، ص ۳۴.
[۱۸] . همان، ص ۴۸.
[۱۹] . همان.
[۲۰] . وسایل الشیعه، ج۱۲، ص ۲۲۷.
[۲۱] . بحارالانوار، ج ۱۶، ص۲۳۶.
[۲۲] . مکارم الاخلاق، ج ۱، ص ۴۸.
[۲۳] . همان، ص ۴۶.
[۲۴] . کافی، ج ۶، ص ۲۸۳.
[۲۵] . هدیه الاحباب، ص ۲۷۷.
[۲۶] . عیون اخبار الرضا، ج ۲، ص ۱۸۴.
[۲۷] . کافی، ج ۶، ص ۲۸۳.
[۲۸] . نهج الفصاحه، حدیث ۱۹۵۷.
[۲۹] . سیره نبوی، ج ۲، ص ۴۷.
افزودن دیدگاه جدید