زادروز "کسایی مروزی"، شاعر شهیر سده های چهارم و پنجم (341ق)

مجدالدین ابوالحسن کسایی مروزی شاعر ایرانی نیمه دوم سده چهارم هجری و (شاید) آغاز سده پنجم هجری است. چنان که از نامش برمی آید - و خود وی نیز به این امر اشاره دارد - اهل مرو بود. کسایی در اواخر دوره سامانیان و اوایل دوره غزنویان می زیسته است. • نام کسایی در چهار مقاله نظامی عروضی به صورت ابوالحسن کسایی آمده است، و در دمیةالقصر باخرزی دو بیت از او به نام ابوالحسن مروزی نقل شده و نیز در همان کتاب از او چنین یاد شده است: «ابوالحسن علی بن محمد الکسایی المجتهد المقیم به نسف و مروزی الاصل». نوشته این دو تن که از مردم خراسان بوده و نزدیک به عصر کسایی می زیسته اند اعتبار تمام دارد، و آنچه تذکره نویسان متأخر مغایر با آن نوشته اند قابل نقل و اعتنا نیست. و نیز نحوه ذکر او در دمیةالقصر و لباب الالباب چنان است که گویا این شاعر به نام ابوالحسن مروزی یا «مروزی» مطلق نیز شهرت داشته است. تاریخ تولد او را بنا بر قول خود شاعر در روز چهارشنبه بیست و هفتم شوال المکرم سال ۳۴۱ هجری قمری تعیین کرده اند و این تاریخ را در مطلع قصیده لامیه خود آورده است. زمان وفات او به درستی معلوم نیست. اما از قصیده ای که در پنجاه سالگی خود سروده مسلم است که وفاتش بعد از سال ۳۹۰ق بوده است. • کسایی در سال ۳۴۱ در مرو چشم به جهان گشود و در محیطی فرهنگی پرورش یافت، در سال هایی که آفتاب بخت خاندان ایرانی سامانی در سراشیب غروب بود. دوره شاعری او با ایام ضعف دولت سامانی و سلطنت چهار تن آخرین پادشاهان آن خاندان هم زمان شد. کسایی مسلماً از ستایشگران خاندان سامانی بوده است. البته بعدها که پس از انقراض سامانیان، روزگار حال و هوای دیگری یافته، و او هم در مسیر فکری دیگری افتاده بوده است، از کار گذشته خود اظهار پشیمانی کرد. • دیوان کسایی که تا قرن ششم موجود بوده، بعدها از میان رفته است. درباره شعر او، مؤلف کتاب النقض - که دیوانش را در دست داشته - می گوید : «همه دیوان او مدایح و مناقب حضرت مصطفی و آل اوست». عوفی هم می گوید: «اکثر اشعار او در زهد و وعظ است و در مناقب اهل بیت نبوت». اشعار مذهبی او بیش از جنبه شعری، از نظر تاریخ اجتماعی ایران و پیشینه انتشار شیوه های گونا گون فکری در خراسان اهمیت دارد، اما جلوه اصلی شاعری او که در طول قرن ها مایه اشتهار شاعر گردیده از آنجاست که کسایی نقاش چیره دست طبیعت است و وصف های روشن و جاندار با تشبیهات ساده و لطیف و دلنشین او را در شعر کهن فارسی بلندآوازه ساخته است. گفته می شود که کسایی پیرو رودکی و پیشرو ناصرخسرو است. در زادگاه کسایی در مرو که در قلمرو سامانیان بود، روزی که کسایی چشم به جهان و لب به سخن گشود سروده های رودکی زبان به زبان می گشت و طبیعی است که شاعر از کودکی باز با شعر و غزل او انس یافته باشد و بعدها هم او را «استاد شاعران جهان» بشمارد. مقایسه اشعاری با وزن و قافیه های مشترک در آثار موجود آن دو می رساند که کسایی بسیاری از قصیده های خود را به استقبال قصاید رودکی سروده بوده است. بعد از کسایی هم ناصرخسرو که به اعتباری همشهری کسایی شمرده می شد و نیم قرن بعد از او می زیست از کسایی پیروی کرده و بیش تر قصاید خود را به استقبال کسایی با به اصطلاح در جواب او سروده و از آن میان یازده قصیده او هم وزن و هم قافیه با آثار بازمانده از کسایی است که در پایان برخی از آن ها از کسایی نام برده. و این معارضه ناصرخسرو با کسایی قطعاً به سبب مدایح یا غزل های او نبوده بلکه به این سبب است که او هم مثل کسایی شعر را وسیله تبلیغ اندیشه های سیاسی و مذهبی و فلسفی خود قرار داده، با این تفاوت که شعر کسایی مناقب و مراثی به مذاق شیعه دوازده امامی بوده، و ناصرخسرو «حجت» و مبلغ شیعه هفت امامی بود و در میان شیعیان زمینه مناسب تری برای تبلیغ افکار خود تصور می کرد و شکستن بازار کسایی را لازم می شمرد. سخن کسایی جامعیتی دارد و در آثار بازمانده از او که سیصد و چند بیت است از همه موضوعات شعری عصر او نمونه هایی هست از: وصف طبیعت و تغزل، مدح و منقبت و سوگنامه، زهد و حکمت، و هزل و طنز. باخرزی دو بیت شعر عربی هم به نام او آورده است. کسایی مردی دانشمند و حکیم و وجودش آراسته به علوم عصر خویش بود. این که او را به صفت «حکیم» یاد کرده اند از نوع لفظ پردازی های تذکره نویسان نیست و واقعیت دارد. بدیع الزمان فروزانفر درباره شعر او نوشته است: «کسایی از شعرای بزرگ ایران است و به همین مایه اندک که از اشعارش باقی است اندازه وسعت فکر و دقت خیال و حسن بلاغت و براعت طبع او را می توان دانست. اشعار کسایی به لطافت و دقت تشبیه ممتاز است و در این فن عده کمی به پایه او می رسند. ناصرخسرو در موارد متعدد از کسایی اسم می برد و با او در نظم اظهار معارضه می کند.» شفیعی کدکنی درباره کسایی چنین می نویسد: «از نظر صور خیال و انواع تصویر به ویژه در زمینه طبیعت، شعر کسایی بهترین شعری است که از گویندگان قرن چهارم در دست داریم. جای دریغ است که دیوان این شاعر از میان رفته و جز چند قطعه پراکنده شعری از او باقی نمانده است اما در میان همان شعرهای باقی مانده همه جا خصایص برجسته شعر قرن چهارم را به کامل ترین وصفی مشاهده می کنیم.»