اِبْنِ هَمّامِ اِسْکافی، ابوعلی محمد بن ابی بکر همام بن سهیل بن بیزان، ملقب به کاتب (۲۵۸-۱۹ جمادی‌الآخر ۳۳۶ق/۸۷۲-۵ ژانویۀ ۹۴۸م)، از محدثان ایرانی تبار امامی مذهب است.
معرفی ابن همام اسکافی
سبب انتساب وی به اسکاف (از نواحی نهروان بین بغداد و واسط) روشن نیست، ولی احتمال می رود نیاکانش که زرتشتی بوده اند، [۱] در آن جا سکنی داشته اند.
همچنین به سبب انتساب وی به جدش بیزان، سمعانی [۲] او را بیزانی خوانده است.
سابقه گرایش به اسلام
به گزارش نجاشی ، [۳] نخستین کسی که از خاندان ابن همام به اسلام گرویده، مابنداذ (ماه بنداد) برادر سهیل و عموی همام بوده است.
از این رو سابقۀ گرایش این خاندان به اسلام چندان دور نبوده است و می بایست آنان را از زرتشتیهای دورۀ اسلامی در منطقۀ عراق به شمار آورد که پس از قبول اسلام به مذهب شیعه گرویده اند.
نجاشی در دنبالۀ گزارش خود، داستانی را در مورد چگونگی شیعه شدن مابنداذ و سهیل نقل می کند.
به هر روی گرچه از ارتباط این دو با ائمۀ امامیه اطلاعی نداریم، اما می دانیم که همام بن سهیل در حدیث دستی داشته [۴] و یک بار با امام حسن عسکری -علیه السلام- مکاتبه کرده است. [۵]
زادگاه ابن همام دانسته نیست، اما می دانیم که در بغداد سکنی داشته است. [۶]
مشایخ
از مشایخ وی باید از پدر و نیز دایی اش احمد بن مابنداذ ، احمد بن ادریس قمی ، ابوجعفر ابن رستم نحوی، جعفر بن محمد بن مالک فزاری ، حسن بن محمد بن جمهور عمی ، حمید بن زیاد کوفی ، عبداله بن جعفر حمیری و محمدبن موسی بن حماد بربری نام برد. [۷] [۸] [۹] [۱۰] [۱۱] [۱۲] [۱۳]
در میان این مشایخ، بجز بغدادیان، از ساکنان بصره و کوفه نیز دیده می شوند که نشان از سفر احتمالی ابن همام به این دو شهر دارد.
در سندی نیز از حضور وی در رحبه سخن رفته که به قرینۀ روایت ابن همام از یک شخص کوفی در آنجا، بر می آید که مقصود از رحبه جایی جز رحبۀ کوفه نیست و نمی توان آن را دلیلی بر سفر ابن همام به رحبۀ شام دانست. [۱۴]
تردید در برخی اسانید
در برخی اسانید، به روایت ابن همام از ابراهیم بن هاشم قمی و محمد بن عیسی بن عبید یقطینی اشاره رفته است که باید در صحت ضبط این روایات تردید کرد. [۱۵] [۱۶]
دربارۀ روایت ابن همام از ابن عقده و محمد بن جریر طبری (احتمالاً طبری مورخ) که در « نوادر الاثر » ابن رازی [۱۷] [۱۸] آمده است، باید با تردید نگریست، چرا که اسناد این روایات خالی از خدشه نیست و ابن رازی نمی توانسته، چنانکه در این دو روایت آمده است، بی واسطه از ابن همام نقل حدیث کرده باشد.
در میان مشایخ ابن همام، کسانی با گرایشها و مذاهب گوناگون همچون اهل سنت ، واقفه و نیز غُلاتی چون اسحاق بن محمد احمر نخعی ، [۱۹] وجود داشته اند.
ابن همام یکی از بزرگ ترین محدثان بغداد
ابن همام در عصر خود به عنوان یکی از بزرگ ترین محدثان بغداد شناخته می شده است، چنانکه نجاشی و طوسی او را با عناوین «شیخ اصحابنا و متقدمهم» و «جلیل القدر» ستوده و ضمن بیان عظمت منزلت وی، امانت در نقل حدیث وسعۀ روایت او را مورد تأکید قرار داده اند. [۲۰] [۲۱] [۲۲] [۲۳] [۲۴]
از آن جا که ابن همام نزد مشایخ اهل سنت نیز به استماع حدیث پرداخته بود، در میان روایات باقی مانده از او احادیثی با طرق روایی غیر شیعی هم دیده می شود. [۲۵] [۲۶] [۲۷]
تبیین مبانی اعتقادی و سیاسی امامیه
ابن همام به عنوان یک عالم برجستۀ امامی در بخش عمده ای از دورۀ غیبت صغری و در زمانی مقارن با ایام نواب اربعه امام زمان -علیه السلام- توانست در موقعیتهای حساس بن تبیین مبانی اعتقادی و سیاسی امامیه بپردازد.
با بررسی آثاری چون کمال الدین ابن بابویه ، الغیبه طوسی و دلائل الامامه منسوب به ابن رستم طبری ، می توان نقش ابن همام را در تبیین مسائل مربوط به امام زمان -علیه السلام- و غیبت آن حضرت و اخبار مربوط به نواب اربعه تا حدی تصویر کرد.
رابطۀ نزدیک ابن همام با محمد بن عثمان عمری و نقل برخی مسائل به طریق خود از عمری نیز قابل ذکر است.[۲۸] [۲۹]
همچنین به هنگام مرگ محمد بن عثمان عمری، ابن همام و ابوسهل نوبختی و جمعی دیگر که در دو روایت با عنوان «وجوه و اکابر شیعه» معرفی شده اند، به عنوان شاهد بر نیابت حسین بن روح نوبختی ، نزد عمری حضور داشته اند [۳۰] و این مطلب باتوجه به این که ابن همام در آن زمان در قیاس با ابوسهل، سن زیادی نداشته است، مهم تر جلوه می کند.
معاشرت حسین بن روح نوبختی
در دوران حسین بن روح نوبختی نیز ابن همام، معاشر وی شمرده می شده است.
به عنوان نمونه ابن همام از طرف نوبختی مأمور می شود تا توقیعی را که وی در ذیحجه ۳۱۲ از زندان در باب لعن ابن ابی العزاقر شلمغانی به او داده بود، برای دیگران بازگو نماید. [۳۱] [۳۲]
ابن همام با شلمغانی آشنایی نزدیک داشته و یک بار هم شلمغانی برخی سخنان غلوآمیز خود را به او گفته بوده است [۳۳] و در میان آثار ابن ابی العزاقر نیز کتابی با عنوان رساله الی ابن همام نام برده شده که قابل تأمل است.[۳۴]
شاگردان
در میان شاگردان ابن همام باید از ابوالحسن ابن جندی ، ابوغالب زراری ، جعفربن محمد ابن قولویه ، محمد بن احمد صفوانی ، محمد بن ابراهیم نعمانی ، محمدبن احمد ابن داوود قمی ، محمدبن عباس ابن حجام، ابوالمفضل محمدبن عبدالله شیبانی ، ابوالجیش مظفر بن محمد بلخی ، هارون بن موسی تلعُکبری و معافی بن زکریا ابن طرارا نام برد. [۳۵] [۳۶] [۳۷] [۳۸] [۳۹] [۴۰] [۴۱] [۴۲] [۴۳] [۴۴] [۴۵]
در نسخۀ موجودِ تفسیر علی بن ابراهیم قمی [۴۶] روایاتی هست که دلالت بر استفادۀ مؤلف از ابن همام دارد، اما باتوجه به طبقۀ رجالی علی بن ابراهیم و ابن همام، احتمال می رود که این روایات از اضافات جامع این تفسیر بوده باشد.
همچنین روایتِ با واسطۀ کشی از ابن همام که در اختیار معرفه الرجال [۴۷] دیده می شود، نیز شایان تأمل است.
در منابع متقدم تنها نجاشی [۴۸] به یک اثر ابن همام با عنوان الانوار فی تاریخ الائمه -علیهم السلام- اشاره کرده است.
از کتاب الانوار که بنا بر برخی منقولات موجود، اثر مهمی در زمینۀ تاریخ ائمه -علیهم السلام- بوده است، امروزه نشانی در دست نیست، اما منقولاتی از آن در عیون المعجزات منسوب به حسین بن عبدالوهاب ــ از مؤلفان سدۀ ۵ق ــ دیده می شود. [۴۹] [۵۰] [۵۱] [۵۲] [۵۳]
همچنین این کتاب در سدۀ ۶ق مورد استفادۀ ابن شهر آشوب [۵۴] [۵۵] [۵۶] و ابن ادریس [۵۷] و در سدۀ ۷ق مورد استفادۀ عبدالکریم ابن طاووس [۵۸] قرار گرفته است.
منتخبی از آن نیز نزد مجلسی [۵۹] موجود بوده است.
ظاهراً منقولاتی که در زمینۀ تاریخ ائمه -علیهم السلام- از ابن همام در آثاری همچون الغیبه طوسی [۶۰] و دلائل الامامه منسوب به ابن رستم طبری [۶۱] نقل شده، برگرفته از همین کتاب است. [۶۲]
حر عاملی در وسائل الشیعه [۶۳] کتابی با عنوان المزار به ابن همام نسبت داده که مستند آن دانسته نیست؛ تنها می دانیم که روایاتی در خصوص زیارات و ادعیه به نقل از ابن همام در کامل الزیارات ابن قولویه [۶۴] المزار ابن داوود قمی ، [۶۵] المزار شیخ مفید [۶۶] و برخی آثار دیگر نقل شده است.
دربارۀ کتاب التمحیص که به ابن همام منسوب شده [۶۷] [۶۸] و در قم (۱۴۰۴ق) به چاپ رسیده است، نمی توان به قطع سخن گفت، زیرا افزون بر این که در آثار متقدمان اشاره ای به عنوان چنین اثری از ابن همام نشده است، در خود کتاب نیز قرینۀ استواری بر این انتساب وجود ندارد.
نام ابن همام که در آغاز سند نخستین کتاب آمده است، [۶۹] نمی تواند دلیل کافی بر انتساب تألیف کتاب به ابن همام بوده باشد.
ابن همام محدثی برجسته و حلقه ای اساسی در زنجیره های روایی امامیه محسوب می شود، چنانکه برخی از اصول حدیث امامیه همچون اصلهای زید زراد و عاصم بن حمید [۷۰] [۷۱] و نیز کتاب الرساله الذهبیه [۷۲] و کتاب سلیم بن قیس هلالی [۷۳] از طریق او به آیندگان رسیده است.
ظاهراً ابن همام کتابی در فهرست آثار امامیه داشته که مورد استفادۀ وسیع نجاشی در الرجال [۷۴] [۷۵] و طوسی در الفهرست [۷۶] قرار گرفته است.
همچنین ابن ندیم [۷۷] [۷۸] و غضائری [۷۹] از برخی گفته های رجالی وی بهره برده اند.
ابن همام به گفتۀ خطیب بغدادی [۸۰] و طوسی [۸۱] در ۳۳۲ق و به گفتۀ نجاشی [۸۲] در ۳۳۶ق درگذشته است، اما به جهت دقتی که در گفتار نجلاشی دیده می شود، تاریخ اخیر مرجح می نماید.
خطیب بغدادی [۸۳] همچنین یادآور شده است که ابن همام در بغداد درگذشت و در مقابر قریش به خاک سپرده شد.
منبع: دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله « ابن همام اسکافی»، ج۵، ص۱۹۱۳.
-------------------------
پی نوشت:
۱. احمدبن علی نجاشی، الرجال، ج۱، ص۳۷۹، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.
۲. عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، ج۲، ص۳۹۵، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
۳. احمدبن علی نجاشی، الرجال، ج۱، ص۳۷۹-۳۸۰، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.
۴. محمدبن ابراهیم نعمانی، الغیبه، ج۱، ص۶۷، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، کتابخانۀ صدوق.
۵. احمدبن علی نجاشی، الرجال، ج۱، ص۳۸۰، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.
۶. احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۳، ص۳۶۵، قاهره، ۱۳۴۹ق.
۷. محمدبن ابراهیم نعمانی، الغیبه، ج۱، ص۲۴، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، کتابخانۀ صدوق.
۸. محمدبن ابراهیم نعمانی، الغیبه، ج۱، ص۶۷، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، کتابخانۀ صدوق.
۹. محمدبن ابراهیم نعمانی، الغیبه، ج۱، ص۱۴۰، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، کتابخانۀ صدوق.
۱۰. محمدبن ابراهیم نعمانی، الغیبه، ج۱، ص۱۵۰، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، کتابخانۀ صدوق.
۱۱. محمدبن محمد مفید، الامالی، ج۱، ص۵۹، به کوش غفاری و استادولی، قم، ۱۴۰۳ق.
۱۲. احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۳، ص۳۶۵، قاهره، ۱۳۴۹ق.
۱۳. علی بن موسی ابن طاووس، اقبال الاعمال، ص۳۲۲، تهران، ۱۳۹۰ق.
۱۴. علی بن محمد خزاز، کفایه الاثر، ج۱، ص۳۱، قم، ۱۴۰۱ق.
۱۵. محمدبن حسن طوسی، الفهرست، ج۱، ص۱۴۰-۱۴۱، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، کتابخانۀ مرتضویه.
۱۶. دلائل الامامه، منسوب به ابن رستم طبری، ج۱، ص۲۹۰، نجف، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
۱۷. جعفربن احمد ابن رازی، «نوادر الاثر»، ج۱، ص۴۲، همراه جامع الاحادیث، تهران، ۱۳۶۹ق.
۱۸. جعفربن احمد ابن رازی، «نوادر الاثر»، ج۱، ص۴۳، همراه جامع الاحادیث، تهران، ۱۳۶۹ق.
۱۹. محمد کشی، معرفه الرجال، ج۱، ص۲۵۸، اختیار طوسی، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
۲۰. احمدبن علی نجاشی، الرجال، ج۱، ص۱۲۲، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.
۲۱. احمدبن علی نجاشی، الرجال، ج۱، ص۳۷۹، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.
۲۲. محمدبن حسن طوسی، رجال، ج۱، ص۴۹۴، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۱م.
۲۳. محمدبن حسن طوسی، الفهرست، ج۱، ص۱۴۱، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، کتابخانۀ مرتضویه.
۲۴. محمد ابن ادریس، السرائر، ج۱، ص۶۵۶، قم، ۱۴۱۰ق.
۲۵. جعفربن احمد ابن رازی، «نوادر الاثر»، ج۱، ص۴۳، همراه جامع الاحادیث، تهران، ۱۳۶۹ق.
۲۶. علی بن محمد خزاز، کفایه الاثر، ج۱، ص۶۹، قم، ۱۴۰۱ق.
۲۷. احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۳، ص۳۶۵، قاهره، ۱۳۴۹ق.
۲۸. محمدبن علی ابن بابویه، کمال الدین، ج۲، ص۴۸۳، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، ۱۳۹۰ق.
۲۹. محمدبن حسن طوسی، الغیبه، ج۱، ص۲۹۷، قم، ۱۴۱۱ق.
۳۰. محمدبن حسن طوسی، الغیبه، ج۱، ص۳۷۱-۳۷۲، قم، ۱۴۱۱ق.
۳۱. محمدبن حسن طوسی، الغیبه، ج۱، ص۳۰۷-۳۰۸، قم، ۱۴۱۱ق.
۳۲. محمدبن حسن طوسی، الغیبه، ج۱، ص۴۰۸-۴۱۲، قم، ۱۴۱۱ق.
۳۳. محمدبن حسن طوسی، الغیبه، ج۱، ص۴۰۸، قم، ۱۴۱۱ق.
۳۴. احمدبن علی نجاشی، الرجال، ج۱، ص۳۷۸، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.
۳۵. محمدبن ابراهیم نعمانی، الغیبه، ج۱، ص۲۴، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، کتابخانۀ صدوق.
۳۶. جعفربن محمد ابن قولویه، کامل الزیارات، ج۱، ص۱۳۷، نجف، ۱۳۵۶ق.
۳۷. جعفربن محمد ابن قولویه، کامل الزیارات، ج۱، ص۱۸۵، نجف، ۱۳۵۶ق.
۳۸. احمدبن محمد ابوغالب زراری، رساله فی ذکر آل اعین، ج۱، ص۱۷۶، به کوشش محمدرضا حسینی، قم، ۱۴۱۱ق.
۳۹. حسین بن عبیداللـه غضائری، «تکلمه رساله ابی غالب»، ج۱، ص۱۹۰، همراه رساله فی ذکر آل اعین (نک : هم ، ابوغالب زراری).
۴۰. محمدبن محمد مفید، الامالی، ج۱، ص۳۱۰، به کوش غفاری و استادولی، قم، ۱۴۰۳ق.
۴۱. احمدبن علی نجاشی، الرجال، ج۱، ص۳۸۰، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.
۴۲. محمدبن حسن طوسی، الغیبه، ص ۴۰۸، قم، ۱۴۱۱ق.
۴۳. محمدبن حسن طوسی، الفهرست، ج۱، ص۱۴۱، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، کتابخانۀ مرتضویه.
۴۴. احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۳، ص۳۶۵، قاهره، ۱۳۴۹ق.
۴۵. علی بن موسی ابن طاووس، الیقین، ج۱، ص۸۹، نجف، ۱۳۶۹ق/۱۹۵۰م.
۴۶. علی بن ابراهیم قمی، تفسیر، ج۲، ص۱۰۲، به کوشش طیب موسوی جزائری، نجف، ۱۳۸۷ق.
۴۷. محمد کشی، معرفه الرجال، ج۱، ص۲۵۸، اختیار طوسی، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
۴۸. احمدبن علی نجاشی، الرجال، ج۱، ص۳۸۰، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.
۴۹. عیون المعجزات، منسوب به حسین بن عبدالوهاب، ج۱، ص۱۲، نجف، ۱۳۶۹ق/۱۹۵۰م.
۵۰. عیون المعجزات، منسوب به حسین بن عبدالوهاب، ج۱، ص۱۶، نجف، ۱۳۶۹ق/۱۹۵۰م.
۵۱. عیون المعجزات، منسوب به حسین بن عبدالوهاب، ج۱، ص۱۹، نجف، ۱۳۶۹ق/۱۹۵۰م.
۵۲. عیون المعجزات، منسوب به حسین بن عبدالوهاب، ج۱، ص۵۹، نجف، ۱۳۶۹ق/۱۹۵۰م.
۵۳. عیون المعجزات، منسوب به حسین بن عبدالوهاب، ج۱، ص۱۱۷، نجف، ۱۳۶۹ق/۱۹۵۰م.
۵۴. محمدبن علی ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب –علیه السلام-، ج۲، ص۱۷۴، قم، چاپخانۀ علمیه.
۵۵. محمدبن علی ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب &‐علیه السلام-، ج۳، ص۲۷۵، قم، چاپخانۀ علمیه.
۵۶. محمدبن علی ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب –علیه السلام-، ج۴، ص۴۲، قم، چاپخانۀ علمیه.
۵۷. محمد ابن ادریس، السرائر، ج۱، ص۶۵۶، قم، ۱۴۱۰ق.
۵۸. عبدالکریم بن احمد ابن طاووس، فرحه الغری، ج۱، ص۱۰۹، نجف، ۱۳۶۳ق.
۵۹. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج۱، ص۱۷، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
۶۰. محمدبن حسن طوسی، الغیبه، ج۱، ص۲۶۳، قم، ۱۴۱۱ق.
۶۱. دلائل الامامه، منسوب به ابن رستم طبری، ج۱، ص۹، نجف، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
۶۲. تاریخ اهل البیت، -علیه السلام-، ج۱، ص۱۲۴-۱۲۵، به کوشش محمدرضا حسینی، قم، ۱۴۱۰ق.
۶۳. محمدبن حسن حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۲۰، ص۴۸، به کوشش محمد رازی، تهران، ۱۳۸۹ق.
۶۴. جعفربن محمد ابن قولویه، کامل الزیارات، ج۱، ص۱۳۷، نجف، ۱۳۵۶ق.
۶۵. عبدالکریم بن احمد ابن طاووس، فرحه الغری، ج۱، ص۸۶، نجف، ۱۳۶۳ق.
۶۶. محمدبن محمد مفید، المزار، ج۱، ص۴۸-۴۹، قم، ۱۴۰۹ق.
۶۷. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج۱، ص۱۷، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
۶۸. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج۱، ص۳۴، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
۶۹. التمحیص، منسوب به ابن همام اسکافی، ج۱، ص۳۰، قم، ۱۴۰۴ق.
۷۰. الاصول السته عشر، به کوشش حسن مصطفوی، ج۱، ص۲، تهران، ۱۳۷۱ق.
۷۱. الاصول السته عشر، به کوشش حسن مصطفوی، ج۱، ص۱۵، تهران، ۱۳۷۱ق.
۷۲. الرساله الذهبیه، به کوشش محمد مهدی نجف، ج۱، ص۳-۴، قم، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
۷۳. کتاب سلیم بن قیس، بیروت، ج۱، ص۶۴، مؤسسه الاعلمی.
۷۴. احمدبن علی نجاشی، الرجال، ج۱، ص۲۵۳، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.
۷۵. احمدبن علی نجاشی، الرجال، ج۱، ص۲۹۳، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.
۷۶. محمدبن حسن طوسی، الفهرست، ج۱، ص۷۸، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، کتابخانۀ مرتضویه.
۷۷. ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۷۶.
۷۸. ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۷۸-۲۷۹.
۷۹. حسین بن عبیداللـه غضائری، «تکلمه رساله ابی غالب»، ج۱، ص۱۹۰-۱۹۲، همراه رساله فی ذکر آل اعین (نک : هم ، ابوغالب زراری).
۸۰. احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۳، ص۳۶۵، قاهره، ۱۳۴۹ق.
۸۱. محمدبن حسن طوسی، رجال، ج۱، ص۴۹۴، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۱م.
۸۲. احمدبن علی نجاشی، الرجال، ج۱، ص۳۸۰، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.
۸۳. احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۳، ص۳۶۵، قاهره، ۱۳۴۹ق.
