شرح خطبه حضرت زهرا سلام الله علیها / جلسه هفتم

جلسه هفتم ؛ 74/7/18

أعوذ بالله من الشیطان الرجیم، بسم الله الرحمن الرحیم،
 الحمدلله ربّ العالمین و صلّی الله علی محّمد و آله الطیبین الطاهرین و لعنة الله علی اعدائهم اجمعین.
حضرت زهرا (سلام الله علیها) در ادامه می فرمایند:
* فَإنْ تَعْزُوهُ وَ تَعْرِفُوهُ تَجِدُوهُ أبی دُونَ نِسائِکُمْ وَ أخَا ابْنِ عَمّی دُونَ رِجالِکُمْ
و اگر مراجعه کنید به نسب پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و او را بشناسید می فهمید که او پدر من است نه پدر زنهای شما و او برادر پسرعموی من است نه برادر مردان شما. با این نحو استدلال همۀ حاضران در مجلس غافلگیر شدند. زیرا می گوید شما معتقدید که پدر من پیغمبر است من هم فرزند او هستم و او برادر همسر من است. چقدر زیباست که بدون اینکه اسم علی (علیه السلام) را ببرد می گوید پیغمبر خدا برادر پسرعموی من است و بدین  ترتیب اشاره می کند به ماجرای عقد اخوّت. همه می دانستند پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) پس از ورود به مدینه بین مهاجرین و انصار عقد اخوّت و برادری بستند امّا طرف عقد اخوّت خودشان را حضرت علی (علیه السلام) قرار دادند و این یک اخوّت حساب شده و معنوی بود.
* وَ لَنِعْمَ المَعْزِی إِلَیْهِ
و چه سعادتمند است کسی که به او نسبت داده شود. یعنی کسی که به پدرم یعنی پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نسبت معنوی و روحی داشته باشد سعادتمند است و منظور حضرت علی (علیه السلام) است که شایستگی اخوّت معنوی با رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) را یافت. حضرت (سلام الله علیها) چه بسا عظمت همسر خود را بیان می کند که او در سطح روحیات و معنویات پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) است و همان مرتبه و عظمت را داراست، چون حقیقت عقد اخوّت بر اساس یک نوع هماهنگی روحی است. حضرت باز هم نمی گوید او همسر من است بلکه می گوید او پسرعموی من است.
آغاز رسالت پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم)
* فَبَلَّغَ الرِّسالَةَ صادِعاً بِالنِّذارَةِ
پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) ابلاغ کرد رسالتش را در حالی که مردم را صادعاً انذار می نمود. صَدْعْ به معنای شکافتن است و برای سخن گفتن بلند و اظهار کردن کلام همراه با اجهار به کار می رود. پس منظور حضرت این است که پدرم مبعوث شد در جمعی که سکوت و خاموشی همۀ آنها را فراگرفته بود و پدرم آن جوّ را شکست و این شکست اثر آهنگ توحید بود که از حلقوم پدر من درآمد. انذار هم یعنی اعلام خطر. یعنی پیغمبر جوّ غالب آن روز را که شرک و جاهلیت بود شکست و حق را که همان توحید است اظهار کرد.
* مائِلاً عَنْ مَدْرَجَةِ الْمُشْرِکینَ
در حالی که پیامبر به راه و روش مشرکین پشت پا زده بود یعنی حضرت اصلاً به آن جوّ شرکی که در آن جامعه غلبه داشت توجه نکرد و بدون توجه به آنها و برخلاف طریق آنها راه خدا را پیمود و مردم را به توحید دعوت کرد و از بت پرستی و شرک انذار می کرد.
* ضٰارِباً ثَبَجَهُمْ آخِذاً بِأکْظامِهِمْ
در حالی که ضربه به کمر مشرکین زد و گلوگاه آنان را گرفت. ثَبجْ به معنای وسط یا کمر، و کَظْمْ به معنای گلو یا حنجره است. اگر کمر و گلوی کسی را محکم بگیرند هیچ قدرت مقاومتی نمی ماند. حضرت زهرا (سلام الله علیها) تشبیه بسیار زیبایی دارند، می گویند پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) وقتی خواست آن جوّ شرک را بشکند و از بین ببرد چنان محکم و قاطع و بی هیچ انعطاف وارد شد که هیچ کس نتوانست مقاومت کند؛ چرا که در بحث اصول اعتقادی اصلاً نرمش و انعطاف معنی ندارد. این طور نیست که یکی بگوید دو خدا وجود دارد. دیگری بگوید یک خدا بعد هر دو انعطاف نشان دهند و مثلاً معتقد شوند یکی و نصفی خدا وجود دارد. نخیر در اصول اعتقادات و مبارزه با شرک اصلاً انعطاف در کار نیست. البته این غیر از بحث روش است. قطعاً روش باید منطقی باشد نه غیرمنطقی. جملۀ بعد اشاره به همین مطلب دارد:
* داعِیاً إلی سَبیلِ رَبِّهِ بِالْحِکْمةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ
در حالی که مردم را به وسیلۀ حکمت و استدلال و موعظۀ نیکو دعوت می کرد. روش پیامبر همان اُدْعُ إلیٰ سَبیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَ الْمَوعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جادِلْهُمْ بِالَّتی هِی اَحْسَنُ[1] است. امّا روش منطقی غیر از ایستادن بر اصول و عقب نشینی نکردن است.
* یَکْسِرُ الْأصْنٰامَ وَ یَنْکُتُ[2] الْهامَ
پیغمبر با دست خودش بتها را می شکست و به سرهای مشرکین ضربه وارد می کرد. یعنی شخصاً در این میدان قدم گذاشت و نقل کرده اند که 360 بت را با دست خودش شکست. یَنکُتُ به معنی ضربۀ دست، و یَنکُثُ به معنی واژگون کردن، و هام به معنی مغز سر است.
* حَتَّی انْهَزَمَ الْجَمْعُ وَ وَلَّوُا الدُّبُرَ حَتّی تَفَرَّی اللَّیْلُ عَنْ صُبْحِهِ
تا این که مشرکین هزیمت و عقب نشینی کردند و از بین رفتند و تاریکی شب کنار رفت و صبح آشکار شد. یعنی بالاخره زحمات و رنجهای او نتیجه داد و به ثمر نشست. ظلمت شبِ شرک از بین رفت و صبح نورانی توحید دمید و نمایان شد.
* وَ أَسْفَرَ الْحَقُّ عَنْ مَحْضِهِ
و حق از آن موضع خالصش هویدا شد. اَسْفَرَ به معنای أضٰاءَ است. خالصِ حق هم همان توحید محض است. چون نور حق و توحید و خداپرستی زیر پرده های شرک و جاهلیت پنهان شده بود. منظور همان توحید و خداپرستی است که رواج یافت و بت پرستی و جاهلیت از بین رفت و پرده های شرک و کفر و جهل کنار زده شد.
* وَ نَطَقَ زَعیمُ الدِّینِ وَ خَرِسَتْ شَقٰاشِقُ الشَّیاطِینِ
و رهبر دین به سخن آمد و حنجره های دهان شیاطین لال شد. یعنی پیغمبر به گفتار درآمد و گویندگان کفر خاموش شدند.
* وَ طاحَ وَشیظُ النِّفٰاقِ
و جمعیت نفاق هم هلاک شد. طاح به معنای هلاک شدن است و منظور از وَشیظُ النِّفاق افراد فرومایه و پست بی اصل و نسب است. حضرت زهرا (سلام الله علیها) این تعابیر را با دقّت تمام به کار برده اند زیرا این نوع افراد در همان مجلس حاضر بوده اند. یعنی کسانی که از خود شخصیت و استقلال فکری نداشتند و البته همواره این نوع انسانها به نفاق روی می آورند، چرا که انسانی که خودش قدرت فکری داشته باشد و بتواند مسائل را درست تحلیل کند منافق نمی شود. چاهی که آب از خودش داشته باشد همواره زلال و جوشان است امّا اگر چاهی از پایین بسته باشد و فقط از اینجا و آنجا آب داخل آن بریزند آن آب به گنداب و تعفّن تبدیل می شود. پس حضرت اشاره می کند به کسانی که سست عنصر بوده اند و منافق شده اند.
* وَ انْحَلَّتْ عُقَدُ الْکُفْرِ وَ الشِّقٰاقِ
و باز شدند گره های کفر و شقاق. پس از ظهور اسلام کفّار و مشرکین علیه اسلام همدست و متّحد شده و یک جبهه را تشکیل داده بودند، زیرا اسلام را دشمن مشترک خود می دانستند، امّا با پیروزی اسلام این پیمانها به تدریج از بین رفت و منحل گردید و کارآیی خود را از دست داد.
* وَ فُهْتُمْ بِکَلِمَةِ الإخْلاصِ
و شما به کلمۀ توحید و اخلاص سخن گفتید، یعنی لااله الاّ الله را بیان کردید. یعنی پدرم رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) خون دلها خورد و زحمت ها کشید و مبارزه ها کرد تا شما به اصطلاح موحّد و مسلمان شدید. فاهَ یعنی با دهان سخن گفتن و مراد از کلمۀ توحید لا اِلْه اِلاَّ اللّه است.
 نقش حضرت علی (علیه السلام) در تثبیت اسلام
* فی نَفَرٍ مِنَ الْبَیْضِ الْخِماصِ
حال آنکه شما در میان عده ای از انسانهای آبرومند و روسپید و شکم خالی بودید. یعنی با اینکه همۀ شما مسلمان شدید امّا همراهان واقعی پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و آنها که او را در این راه یاری دادند کسانی بودند که روح و بطن آنها خالی از تعلّقات دنیوی بود. اشارۀ حضرت به عترت و خصوصاً به علی (علیه السلام) است.
* اَلَّذینَ أذْهَبَ اللّهُ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَ طَهِّرَهُمْ تَطْهیراً[3]
همان کسانی که خداوند پلیدی ها را از روح آنها برده بود و آنها را پاکیزه گردانیده بود. تعبیر من همان روسپیدان و بطن خالی ها می باشد. البته برخی همان گرسنگان معنی کرده اند امّا با این که ظاهراً آنها اهل روزه هم بودند امّا با دقت معلوم می شود منظور کسانی اند که بطن روح آنها از کثافات خالی شده بود. آیۀ فوق اشاره به همین معنا دارد.
ناتوانی مردم قبل از اسلام
1. ضعف معنوی
* وَ کُنْتُمْ عَلی شَفا حُفْرَةٍ منَ النّارِ[4]
و شما در پرتگاه جهنم بودید. حضرت به موقعیت های این مردم از آغاز اشاره می کند و ابتدا از نظر معنوی وضع قبلی آنها را روشن می کند و می فرماید شما در دوران انحطاط بودید و در ظلمت بت پرستی و جمادپرستی به سر می بردید.
2. ضعف اجتماعی
* مُذْقَةَ الشّارِبِ
و محل چشیدن و آشامیدن تشنگان بودید. یعنی مثل گوسفندان قربانی بودید که هر کس تکّه ای از آن برمی دارد. مثل آبی بودید که هر کس جرعه ای از شما برمی داشت و از شما بهره کشی می کرد. وضع اجتماعی شما این طور بود که هر کس به شما طمعی داشت و مورد هجوم غارتگران و قدرتمندان بودید.
* وَ نُهْزَةَ الطّامِعِ
و محل فرصت طمعکاران بودید.
* وَ قَبْسَةَ الْعَجْلانِ
و مثل آتشی که هر کسی از آن چیزی برمی دارد و می برد. فرض کنید کسی در بیابان مقداری هیزم جمع می کند تا با آتش آنها خودش را گرم کند بعد هر کسی سر می رسد و هیزمی از آن برمی دارد و می برد، و سرانجام می بیند هیچ چیز از آن گرمی و آتش برای خودش نمانده است. یعنی از نظر اجتماعی وضع شما طوری بود که هر کس می رسید قسمتی از سرزمین یا امور یا منافع شما را می کند و می برد و شما هم جرأت دفاع نداشتید و ضعیف بودید.
* وَ مَوْطِی ء الْأَقْدٰامِ
و شما محل قدم ها بودید. یعنی آن قدر ذلیل و زیردست بودید که شما را لِه می کردند. حضرت می خواهد بگوید این اسلام بود که به شما عزّت داد.
3. ضعف مادّی
* تَشْرَبُونَ الطَّرَقَ
از آبهای کثیف گودال های بیابان می خوردید. طَرَق همان گودال هایی است که در بیابان پیدا می شود و گاه مقداری آب باران در آن جمع می شود.
* وَ تَقْتاتُونَ الْقِدَّ الْوَرَقْ
و غذای شما پوست دباغی نشده یا برگ درختان بود. قِد پوست دباغی نشده است. اشاره به این که اینک شما به آب و نانی رسیده اید.
4. ضعف روحی
* أَذِلَّةً خاسِئِینَ
مردم ضعیف و مطرود جامعۀ انسانیت بودید. یعنی از آداب اجتماعی چیزی نمی دانستید، بی شخصیت و سست عنصر بودید.
* تَخافُونَ أنْ یَتَخَطَّفَکُمُ النّٰاسُ مِنْ حَوْلِکُمْ
آن قدر ضعیف بودید که می ترسیدید مردم از اطراف به اصطلاح شما را بربایند، یعنی به بندگی بگیرند و ببرند. اینجا هم حضرت به آیات قرآن کریم استناد کرده اند، قرآن کریم می فرماید:
 وَ اذْکُرُوا اِذْ اَنْتُمْ قَلیلٌ مُسْتَضْعَفُونَ فِی الاَْرْضِ تَخافُونَ أَنْ یَتَخَطَّفَکُمُ النّاسُ فَاویکُمْ وَ اَیَّدَکُمْ بِنَصْرِهِ وَ رَزَقَکُمْ مِنَ الطَّیِّباتِ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ[5]
و یاد آرید هنگامی که گروه اندک و ناتوانی در زمین بودید و بیم داشتید که مردم شما را بربایند پس پناهتان داد و کمک کرد شما را به یاری خود و شما را از پاکیزه ها روزی داد شاید شکرگزار باشید.
همان طور که مشخص است حضرت زهرا (سلام الله علیها) مفهوم این آیۀ کریمه را در عبارت قبلی خود بیان کرد، حال پس از اشاره به وضع معنوی، اجتماعی، مادی و روحی آن مردم قبل از اسلام می فرماید:
* فَأَنْقَذَکُمُ اللّهُ تَبٰارَکَ وَ تَعٰالی بِأبی مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله و سلم)
پس خدا شما را به وسیلۀ پدر من محمّد (صلی الله علیه و آله و سلم) نجات داد. شما در برزخی بین حیوان و انسان، مثل وحشی های بیابانی بودید و خدا به وسیلۀ پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) به شما عزّت و آبرو داد.
* بَعْدَ اللَّتَیّا وَالَّتی وَ بَعْدَ أَنْ مُنِی بِبُهَمِ الرِّجالِ وَ ذُؤْبانِ الْعَرَبِ
بعد از همه این حوادث ناگوار و آن افراد متهوّر بی منطق از مشرکین و گرگ های عرب که پیغمبر به آنها مبتلا شد. بُهَمِ الرِّجٰال یعنی آدم های بی باک بی منطق از مشرکین.
تمرّد اهل کتاب از کتب آسمانی
* وَ مَرَدَةِ أَهْلِ الْکِتابِ
پیامبر مبتلا شد به متمرّدین از اهل کتاب. همان طور که می دانید به اهل کتاب از قبل  بشارت به بعثت پیغمبر خاتم داده شده بود چه در تورات و چه در انجیل. امّا پس از بعثت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) این اهل کتاب از تعالیم و کتب خودشان تمرّد کردند و همینها جنگها و فتنه ها بر پا کردند و با مشرکین همدست شدند.
* کُلَّمٰا أَوْقَدُوا ناراً لِلْحَرْبِ أَطْفَأَهَا اللّهُ[6]
هر وقت اینها آتش جنگ می افروختند خداوند آن را خاموش می کرد.
نقش علی (علیه السلام) در مبارزه با فتنه  ها
* أَوْ نَجَمَ قَرْنُ الشَّیْطانِ أَوْ فَغَرَتْ فاغِرَةٌ مِنَ الْمُشْرِکینَ قَذَفَ أَخٰاهُ فی لَهواتِهٰا
هرگاه شاخ شیطان ظاهر می  شد یا هرگاه دهان باز کننده  ای از مشرکین دهان باز می کرد و می  خواستند علیه مسلمین فتنه به راه اندازند، برادرش را در دهان حوادث می انداخت. از اینجا حضرت زهرا (سلام الله علیها) بسیار زیبا وارد برخی مسائل می شود که اصلاً سبک بیان ایشان معجزه است. بعد از بیان اصول اعتقادات و فروع و احکام و... می فرماید هر وقت شاخ شیطان ظاهر می شد یعنی هر وقت توطئه علیه اسلام پدیدار می شد و مشرکین علیه اسلام وارد میدان می شدند و آتش جنگ برافروخته می شد، پدرم رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) برادرش علی (علیه السلام) را در حوادث وارد می کرد یعنی پدرم گره هایی مثل ابوسفیان ها، عمربن عبدودها و... را توسط علی (علیه السلام) باز کرد و از سر راه برداشت و الا شما که همواره خود را از حوادث دور نگاه می داشتید، فقط علی (علیه السلام) بود که به میدان های سخت می رفت و تاریخ گواه بر این مطلب است.
* وَ لاْیَنْکَفِی ءُ حَتّی یَطَأَ صِماخَها بِأَخْمَصِهِ وَ یُخْمِدَ لَهَبَهٰا بِسَیْفِهِ
و علی (علیه السلام) نیز از میدان باز نمی  گشت مگر وقتی که گوشهای آنها را زیر پا لِه و شعلۀ فتنۀ آنان را با شمشیرش خاموش کرده بود. این کارها را علی (علیه السلام) کرد نه شماها. یک نکته ای را هم بگویم که از شواهد معلوم است که زمانی که حضرت زهرا (سلام الله علیها) این خطبه را در مسجد ایراد می کند حضرت علی (علیه السلام) در خانه است و دائماً نگران است که همسرش فاطمه (سلام الله علیها) کی از مسجد برمی گردد، یعنی حضرت علی (علیه السلام) در این مجلس حضور نداشته است. که در انتهای خطبه به آن می پردازیم. سپس حضرت (سلام الله علیها) شروع می کند به بیان کمالات علی (علیه السلام).
کمالات حضرت علی (علیه السلام)
* مَکْدُوداً فی ذاتِ اللّهِ مُجْتَهِداً فی أَمْرِ اللّهِ
علی (علیه السلام) سخت در راه خدا مبارزه کرد و در انجام دستورات الهی سختکوش و تلاشگر بود.
* قَریباً مِنْ رَسُولِ اللّهِ
علی (علیه السلام) نزدیکترین اشخاص به رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) بود.
* سَیِّداً فی أَوْلِیاءِ اللّهِ
و او آقا، سرآمد، سرور و سالار اولیای خدا بود.
* مُشَمِّراً ناصِحاً مُجِدّاً کادِحاً
مهیای خیرخواهی بود که جدّیت و فعالیت داشت در این راه.
* لا تَأْخُذُهُ فی اللّهِ لَوْمَةُ لاْئِمٍ
و سرزنش سرزنش کنندگان هم در او که در راه خدا کوشش می کرد اثر نداشت. یعنی در راه حق به خاطر سرزنش تحت تأثیر دیگران قرار نمی گرفت و تنها رضای حق برای او منظور نظر بود نه رضای مخلوق.
با کمی دقّت هم می توان فهمید که همین دفاع از مقام و حق حضرت علی (علیه السلام) بود که باعث شد تا این مردم بی خبر حضرت زهرا (سلام الله علیها) را به آن ترتیبی که می دانید به شهادت برسانند.

---------------------------------------------
منبع: پایگاه اطلاع رسانی مرحوم آیت الله  آقا مجتبی تهرانی
--------------------------------------------
پی نوشتها:
[1]. نحل /125.
[2]. در نسخۀ دیگر: ینکث.
[3]. مضمون آیۀ 33 سورۀ احزاب.
[4]. آل عمران /103.
[5]. انفاق /26.
[6]. مائده /64