مصحف فاطمه (سلام الله علیها)(بخش اول)

پیش گفتار
دانش و آگاهی اهل بیت عصمت و طهارت (سلام الله علیهم اجمعین) بر گرفته از علم الهی و فراتر و گسترده تر از معارف بشری است و بدین جهت سرشار از حکمت و معرفت است و درک و تحلیل آن برای سایر انسان ها، مشکل و یا غیر ممکن است. بدین لحاظ در روایت نورانی آنان آمده است: ان خبرنا صعب مستصعب، لا یحتمله الا ملک مقرب، أو نبی مرسل، أو مؤمن امتحن الله قلبه للایمان، أو مدینة حصینة. قیل: و ای شی ء المدینة الحصینة؟ قال: القلب المجتمع. (1)
یعنی: (درک و آگاهی از وضع و ) خبر ما دشوار و مشکل است و کسی نمی تواند آن را تحمل نماید، مگر فرشته مقرب پروردگار، یا پیامبر مرسل، یا مؤمنی که خداوند متعال قلبش را برای ایمان امتحان و آزمایش کرده باشد، و یا شهری که استوار و محکم باشد.
پرسیده شد: شهر استوار و حصین چیست؟ امام (علیه السلام) فرمود: قلب کسی که به کمال رسیده باشد.
بنابراین، در حیات طیبه اهل بیت (علیهم السلام) أسرار و رازهایی است که جز خودشان، کسی از آن ها با خبر و مطلع نیست و جز اندکی از انسان های به کمال رسیده، کسی توان تحمل و تحلیل آن ها را ندارد.
یکی از أسرار و رازهای اهل بیت (علیهم السلام)، کتاب هایی است که در میان آنان بوده و خود را موظف به نگه داری آنان می دانستند. از مهمترین و عظیم ترین کتاب های اهل بیت (علیهم السلام)، مصحف حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) است.
در این نوشتار تلاش خواهیم کرد با استفاده از احادیث و روایات معصومین(علیهم السلام)، به بررسی این کتاب مهم پرداخته و درباره آن، به این پرسش ها پاسخ دهیم: مصحف فاطمه (سلام الله علیها) چیست، در چه تاریخی تدوین شد، در چه چیزی نوشته شده، چه استفاده هایی از آن به عمل می آید، چه مقدار حجم دارد و در کجا و در اختیار چه کسی قرار دارد؟ پیش از پرداختن به پاسخ های فوق، مقدمتاً دو مورد را به استحضار می رسانم.
1) کتاب های اهل بیت (علیهم السلام)
اصولاً کتاب ها و رساله هایی که از سوی اهل بیت (علیهم السلام) تدوین یافته و یا به آنان نسبت داده شده است بر چهار دسته می توان تقسیم کرد:
1-1 - کتاب هایی که از سخنان و وصایای آنان گردآوری شده و بعدها به صورت کتاب مدون درآمدند.
برجسته ترین و متقن ترین این نوع کتاب ها، کتاب گرانسنگ " نهج البلاغه " است، که از خطبه ها، نامه ها و کلمات قصار امیر مؤمنان (علیه السلام)، توسط سید رضی گردآوری و تألیف گردید. هم چنین می توان کتاب " الجعفریات " و کتاب " تفسیر منسوب به امام حسن عسکری (علیه السلام) " را در این دسته برشمرد..
2-1 - کتاب هایی که از سوی آنان نوشته شده و در اختیار عموم مردم قرار گرفت، تا همگان از آن ها بهره مند گردند. مانند " صحیفه سجادیه " و " رساله حقوق " که توسط امام زین العابدین (علیه السلام) به رشته تحریر درآمدند.
3-1 - کتاب ها و یا به عبارت صحیح تر، علومی که اهل بیت (علیهم السلام) حاملان و راز داران آن ها بوده و از معصوم پیشین آن ها را تحویل گرفته و به هنگام شهادت، به معصوم بعدی می سپردند و این ها از جمله ودایع امامت بود، که هم اینک در اختیار امام زمان (ارواحنا لمقدمه الفداه) قرار دارد. مانند جفر أحمر، جفر أبیض، جفر اکبر و جفر اصغر.
امام جعفر صادق (علیه السلام) در روایتی فرمود: و عند نا الجفر الابیض، والجفر الاحمر، والجفر الاکبر، و الجفر الاصغر، و الجامعه، و الصحیفة و کتاب علی (علیه السلام).(2).
4-1 - کتاب هایی که از سوی اهل بیت (علیهم السلام) تدوین شده اند، اما نه برای عموم مردم، بلکه برای خود پیشوایان معصوم (علیهم السلام) که از پیشوای قبلی به پیشوای بعدی منتقل می شد و در آخر در اختیار خاتم الاوصیاء، حضرت حجت بن الحسن (علیهماالسلام) قرار گرفتند و این ها نیز از اسرار و ودایع امامت می باشند.
معروف ترین و مشهورترین آن ها عبارتند از: کتاب " الجامعه " و کتاب " مصحف فاطمه".
البته مصحف های دیگری نیز برای اهل بیت (علیهم السلام) بیان شده است و طبق روایتی برای هریک از امامان معصوم (علیهم السلام) مصحفی وجود دارد. (3).
2) تفاوت مصحف با صحیفه
به مصحف فاطمه (سلام الله علیها)،" صحیفه فاطمه (سلام الله علیها) " نیز گفته می شود. ولیکن این قول، نادر است و قول معروف و مشهور درباره کتاب حضرت زهرا (سلام الله علیها) همان " مصحف فاطمه (سلام الله علیها) " می باشد.
گرچه نمی  توان به طور قطع و یقین بین این دو، تفاوتی قایل شد ولی آنچه به ذهن انسان تبادر می نماید و اطلاق آیات و روایات، آن را تأیید می کند، این است که صحیفه، به نامه یا نوشته ای گفته می شود که از شخصیتی به شخصیت دیگر و یا به جمعی از مردم ارسال و یا برای استفاده آنان تحریر و تدوین گردید. مانند کتاب شریف " صحیفه سجادیه " که از سوی امام زین العابدین(علیه السلام) برای استفاده همه مؤمنان تدوین شد. اما مصحف، در صدر اسلام به کتاب خدا (قرآن مجید) گفته می شد و از این قبیل است مصحف امام علی (علیه السلام)، مصحف عثمان، مصحف عبدالله بن مسعود و غیر ذلک.
باید توجه داشت که مصحف فاطمه (سلام الله علیها)، از این دست نیست و مراد از آن، قرآن فاطمه زهرا (سلام الله علیها) نمی  باشد و حتی در برخی از روایت ها تأکید شده است که در مصحف فاطمه (سلام الله علیها) چیزی از قرآن مجید وجود ندارد، تا این گمان که مصحف فاطمه (سلام الله علیها)، چیز خاصی نیست جز قرآن آن حضرت، از ذهن ها زدوده شود و دانسته شود که این کتاب شریف، غیر قرآن و چیز دیگری است.
در احادیث متعددی از معصومین(علیهم السلام) به این موضوع تأکید شد. به فرازهایی از آن ها توجه فرمایید:
امام جعفر صادق (علیه السلام): و مصحف الفاطمة، ما أز عم ان فیه قرآناً. (4)
امام صادق (علیه السلام): و الله ما فیه من قرآنکم حرف واحد. (5)
امام محمد باقر (علیه السلام): ما فیه شی ء من القرآن.(6)
امام موسی کاظم (علیه السلام): عندی مصحف فاطمه (سلام الله علیها)، لیس فیه شی ء من القرآن.(7)
به هر روی، گرچه کتاب فاطمه زهرا (سلام الله علیها)، مصحف خوانده می شود ولیکن مصحف به معنای قرآن نیست. بلکه کتابی است که با انشای آن حضرت نگاشته شده است. اما از این که چرا آن را مصحف نامیدند، چند علت ذکر شده است:
1- برخی از علما معتقدند که از حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) دو کتاب بر جای مانده است که یکی از آن ها " صحیفه حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) " است که حاوی احادیث و سخنان پدر ارجمندش حضرت محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) است و دیگری " مصحف فاطمه (سلام الله علیها) " است که پس از رحلت پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم)، آن را املاء و تدوین نمود (8) و چون خواستند بین آن دو کتاب تمایزی باشد، آن ها را به دو نام، یکی را صحیفه و دیگری را مصحف خواندند.
2- برخی دیگر معتقدند که مصحف فاطمه (سلام الله علیها) در آغاز، در صفحات پراکنده تحریر یافته بود که بعدها آن را امیر مؤمنان(علیه السلام) و یا امامان بعدی در یک نسخه  ای گردآوری کرده و نام مصحف را برآن گذاشتند.(9).
مصحف فاطمه (سلام الله علیها) و تاریخ تدوین آن
بی تردید تدوین این کتاب گرانبها، در اواخر عمر شریف حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) و در مدتی کوتاه به وقوع پیوست و اگر بخواهیم تاریخ تدوین آن را بیان کنیم، با برداشت از احادیث و روایات متعدد، فاصله رحلت پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) تا شهادت حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها)، یعنی از 28 صفر تا سوم جمادی الثانیة سال یازده هجری قمری را باید بیان کرد.
ابوعبیده، که از راویان حدیث امام جعفر صادق (علیه السلام) است، در روایتی گفت: برخی از اصحاب و یاران (امام "علیه السلام") پرسش هایی از امام جعفر صادق (علیه السلام) نموده و پاسخ های خویش را یافتند و پس از آن درباره مصحف فاطمه (سلام الله علیها) پرسیدند. آن حضرت، مدتی سکوت نمود و سپس فرمود: انکم لتبحثون عما تریدون و عما لا تریدون. ان فاطمة (سلام الله علیها) مکثت بعد رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) خمسة و سبعین یوماً و کان دخلها حزن شدید علی ابیها و کان جبرئیل (علیه السلام) یأتیها فیحسن عزائها علی ابیها و یطیب نفسها، و یخبرها عن ابیها و مکانه، و یخبرها بما یکون بعدها فی ذریتها، و کان علی (علیه السلام) یکتب ذلک. فهذا مصحف فاطمة (سلام الله علیها).(10)
یعنی: شما (گاهی) از چیزی که می خواهید و از چیزی که نمی  خواهید بحث می کنید. به درستی که حضرت فاطمه (سلام الله علیها) پس از رحلت رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به مدت هفتاد و پنج (یا نود و پنج) روز بیشتر باقی نماند و در این مدت بخاطر رحلت پدرش بسیار محزون و اندوهگین بود و جبرئیل امین بر او نازل می شد و مصیبت پدرش را بر او تسلیت گفته و وی را آرامش خاطر می داد و او را از مقام پدرش و مکان او ( در بهشت) با خبر می ساخت. هم چنین آنچه که بر فرزندان، نوادگان و ذراری او پس از وفات وی می گذرد، او را خبر می داد و امام علی (علیه السلام) همه این ها را برای فاطمه (سلام الله علیها) می نوشت. این، همان مصحف فاطمه (سلام الله علیها) است.
مشابه این روایت را حماد بن عثمان از امام جعفر صادق (علیه السلام) نقل نمود. وی گفت:
از امام صادق (علیه السلام) پرسیدم: مصحف فاطمه (سلام الله علیها) چیست؟
امام (علیه السلام) در پاسخم فرمود: ان الله تعالی لما قبض نبیه (صلی الله علیه و آله و سلم) دخل علی فاطمة (سلام الله علیها) من وفاته من الحزن مالا یعلمه الا اللّه - عز و جل - فارسل الیها ملکاً یسلی غمها و یحدثها، فشکت ذلک الی امیر المؤمنین (علیه السلام). فقال (علیه السلام): إذا احسست بذلک و سمعت الصوت قولی لی. فاعلمته بذلک، فجعل امیرالمؤمنین (علیه السلام) یکتب کل ما سمع حتی اثبت من ذلک مصحفاً.(11)
یعنی: همین که خداوند متعال، روح پیامبرش ( حضرت محمد " صلی الله علیه و آله و سلم" ) را به ملکوت اعلی منتقل نمود، بر حضرت فاطمه (سلام الله علیها) از بابت رحلت پدرش، حزن شدیدی عارض گردید که غیر از خدا کسی مقدار آن را نمی داند. پس خداوند متعال فرشته ای را به سوی وی نازل کرد، که هم غم و اندوهش را تسلیت داده و هم او را از چیزهای تازه ای با خبر گرداند. حضرت فاطمه (سلام الله علیها) این ماجرا را برای همسرش امیرمؤمنان (علیه السلام) تعریف کرد و حضرت علی (علیه السلام) به وی فرمود: هرگاه نزول فرشته  ای را احساس کردی و صدایش را شنیدی (گفته هایش را) به من بگو. پس هرگاه فرشته ای می آمد، حضرت فاطمه (سلام الله علیها) همسرش علی (علیه السلام) را باخبر می کرد و هر چه می شنید برای او می گفت و حضرت علی (علیه السلام) نیز هرچه را از فاطمه (سلام الله علیها) می شنید می نوشت، تا این که از آن نوشته ها، مصحف به وجود آمد. 
این دو حدیث پرسش   هایی چند از مصحف فاطمه (سلام الله علیها)، از جمله زمان و کیفیت تألیف و کاتب آن را پاسخ داد ولی با این تفاوت که در حدیث اول، زمان و تاریخ آن را روشن تر بیان نمود و در حدیث دوم، نقش امیرمؤمنان (علیه السلام) در کتابت و تدوین آن را.
البته در این موارد، احادیث دیگری وجود دارد که به خاطر پرهیز از اطاله کلام، از بیان آن ها صرف نظر می کنیم.

------------------
پی  نوشت ها:
1. روضة الواعظین، فتال نیشابوری، ص 211.
2. مکاتیب الرسول، احمدی میانجی، ج 2، ص 51.
3.
4. بصائر الدرجات، ابوجعفرصفار قمی، ص 15؛ الکافی، ج 1، ص 24.
5. همان، ص 151.
6. دلائل الامامة، محمد بن جریر طبری، ص 27.
7. بصائر الدرجات، ابوجعفر صفار قمی، ص 174.
8. مکاتیب الرسول، احمدی میانجی، ج 11، ص 426.
9. اللمعة البیضاء، تبریزی انصاری، ص 200.
10. الکافی، شیخ کلینی،ج 11، ص 241.
11. همان، ص 240.