اعتکاف ؛ بزم یاران

ستایش پروردگار
خدایا «آن کس که در توصیف پدیده ای با شکل و اندازه مشخص درمانده باشد، از وصف پروردگارش ناتوان تر و از شناخت خدا دورتر است». پس چه خوب که «تو مرا بر خود راهنمایی کردی و به سوی خود فراخواندی و اگر تو نبودی، هرگز نمی دانستم که پروردگارم کیست». بار خدایا! اگر همه عمر سپاس تو را بگویم، هرگز نمی توانم حتی ذره ای از حق همین یک موهبت تو را ادا کنم، چه رسد به نعمت های تمام ناشدنی که همواره به من احسان می کنی. خدایا! تو را سپاس می گویم به خاطر راه هایی که فرارویم روشن ساختی؛ راه هایی که مرا به تو می رساند. پروردگارا! چگونه و با کدام زبان بستایمت، که به من قدرت انتخاب و بینشی دادی، تا بتوانم بین همه کس، هم صحبتیِ تو را برگزینم و از میان مکان های گوناگون، در سرای تو مسکن گزینم و بین همه کارها، به اعتکاف، کاری که تو فرمانم دادی، بپردازم.
بهار عبادت
روایات بسیاری در فضیلت و شرافت ماه های رجب، شعبان و ماه مبارک رمضان آمده است؛ چنان که آنها را «فصل عبادت» می نامند. در این ماه های بزرگ، نماز، روزه، ذکر، دعا، استغفار و دیگر عبادت ها، بیش از ماه های دیگر سفارش شده است. از همین رو، مسلمانان در این ماه ها، زمان بیشتری را به عبادت اختصاص می دهند و به برکت آن، لطافتی در روح مردم پدید می آید؛ حالتی که آنها را از انجام دادن رفتارهای ناپسند باز می دارد. آمار نیز هر ساله نشان می دهد در جوامع اسلامی، ناهنجاری های اجتماعی در این ماه های شریف و بافضیلت کمتر می شود و نیکوکاری به اوج می رسد.
روزه ماه رجب
در بین عبادات، روزه موقعیتی ویژه دارد؛ چنانکه سپر آتش نامیده می شود و خداوند آن را به خود اختصاص داده و وعده پاداشی تصور ناشدنی برای آن داده است. در بین روزه های مستحبی، بر روزه ماه رجب تأکید شده و در خود ماه رجب نیز، روزه روزهای اعتکاف، یعنی روزهای سیزدهم، چهاردهم و پانزدهم این ماه بیشتر سفارش شده است. پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله می فرماید: «ماه رجب، ماه بزرگ خداست و ماهی در حرمت و فضیلت به آن نمی رسد. رجب ماه خداست. کسی که یک روز از ماه رجب را روزه بدارد، مستوجب خشنودی بزرگ خدا می شود و غضب الهی از او دور و دری از درهای جهنم بر روی او بسته می گردد». نیز از آن حضرت است که: «هر کس سه روز از وسط ماه رجب را روزه بدارد و در شب هایش به نماز شب قیام کند، جز با توبه نصوح از دنیا رحلت نمی کند».
اعتکاف در ماه رجب
یکی از اعمال مستحب در ماه رجب، اعتکاف است. مسلمانان روزهای سیزدهم، چهاردهم و پانزدهم ماه رجب، در مساجد جامع گرد هم می آیند و برای نزدیکی به خدا، به مدت سه روز با رعایت آداب و احکام خاص، به عبادت می پردازند. اعتکاف، تجلی خداپرستی است و همه جلوه های عبادت، مانند نماز، روزه، شب زنده داری، تلاوت قرآن، نماز شب، ذکر، دعا و مناجات در آن خلاصه شده است. اعتکاف، نوعی سیر و سلوک و سیاحتی عرفانی است که از گذر آن، زمینه رشد معنوی و کمالات اخلاقی در انسان فراهم می شود.
فرصت ارزشمند اعتکاف
حضرت علی علیه السلام درباره فرصت ها در عبارتی پرمعنا فرمودند: «سستی پس از به دست آوردن فرصت، از بی خردی است». خداوند حکیم بنابه اقتضای حال انسان، فرصت ویژه اعتکاف را در اختیار او قرار داده است تا آدمی از عذاب جهنم برهد و به بهشت راه یابد. در این میان، برخی از مردم با دوراندیشی، زیرکانه این وقت باارزش را گرامی می دارند و از این فرصت پر ارزش، استفاده فراوان می کنند. آنها حتی اگر نتوانند در مساجد حضور یابند، هر جا باشند، این روزها و ساعت های مهم را از دست نمی دهند و عزیز می شمارند.
حقیقت اعتکاف
اعتکاف، نوعی ریاضت و محدود ساختن خود است. تمرین رها کردنِ دنیا، بریدن از خود، خانواده و خویشان و دل کندن از علاقه های قلبی و لذت های نفسانی است. اعتکاف، گریزی از غفلت زدگی و خمودگی، به هوشیاری، نشاط، تحرک و امید است. اعتکاف، گریختن از اندوهِ گناه و اضطرابِ نافرمانی و فرار از آتش جهنم و رنج دوزخ است. اعتکاف، پناه بردن به حریم امن الهی و سرزمین عفو و رحمت و مهر است؛ آنجا که خداوند بنده نواز، آغوش گشوده تا گمشده خویش را در آغوش گیرد و این مهمان بیمناک و خسته را، در کنار خود به آرامش و امنیت برساند و برای طاعت و عبادت و استقامت در ادامه زندگی، جانی تازه بخشد.
راز اعتکاف
انسان ها در طول زندگی، گاه به تنهایی و زمانی به حضور در اجتماع نیاز دارند تا هر یک، توانایی ها و استعدادهای خود را به عرصه عمل برسانند و با کار و تلاش در کنار یکدیگر، چرخ سنگین زندگی جمعی را به پیش ببرند و به رشد برسند. به تنهایی نیز نیازمندند تا هم با خدای خود خلوت کنند و خلأ ارتباط با او را در وجودشان پر کنند و هم در اندیشه، اخلاق و رفتارشان بازنگری و نتایج تلاش های خود را ارزیابی کنند تا با شناخت کاستی ها، به خودسازی بپردازند و به رشد و تکامل نزدیک شوند. 
راز آفرینش
پرستش، حقیقت دنیا و نیاز ذاتی انسان است. خداوند در قرآن کریم، عبادت را هدف آفرینش بیان می کند و می فرماید: «من جن و انس را نیافریدم، جز برای اینکه عبادتم کنند». بدین ترتیب، برای تکامل انسان و نزدیک شدن به خدا و نیز بر اساس نیازهای روحی آدمی، عبادت های گوناگونی به صورت مقررات دینی تعیین شده است. به فرموده امام علی علیه السلام : «رضایت خدا را جز با عبادت او نمی توان به دست آورد». بنابراین، هر کس بخواهد به خدا نزدیک شود و رضای او را به دست آورد، راهی جز عبادت ندارد. اعتکاف، فرصت خوبی برای پیمودن راه عبادت و رسیدن به خداست. شخص معتکف می تواند با سه روز عبادت پی در پی؛ عشق و بندگی خود را به پروردگارش ثابت کند و مورد لطف و مهر او قرار گیرد.
برترین عبادت در اعتکاف
اعتکاف، فرصت و فراغتی نیکو برای اندیشیدن و بیدار ساختن دل است. حضرت علی علیه السلام درباره تفکر کردن می فرماید: «اندیشیدن، انسان را به نیکی و انجام آن می کشاند». امام رضا علیه السلام نیز در این باره فرمود: «عبادت به نماز و روزه بسیار نیست؛ عبادت یعنی اندیشیدن در امر خدای عزوجل». اهمیت و ارزش تفکر در این است که گاه یک ساعت اندیشیدن، موجب توبه از گناهان و عبادت تمام عمر می شود. هنگامی که انسان درباره خدا و قدرت او فکر کند، می فهمد که چنین قدرتی می تواند دوباره بشر را زنده کند و از او حساب بکشد. وقتی زود گذشتن و فنای دنیا را درک کند، از حرص و طمع و ستم و افزون طلبی اش کاسته می شود. هنگامی که حکمت معارف و دستورات الهی و نتیجه پاداش نیکوکاری را بداند، به واجبات و مستحبات عمل می کند و همواره به کارهای نیک و خدمت به خلق می پردازد و همه اعمالش با معرفت و نورانیت قلب همراه می شود.
اعتکاف؛ دادگاه نفس
یکی از ابعاد معنوی اعتکاف، محاسبه نفس است. اعتکاف، فرصتی برای مرور نامه اعمال و محلی مناسب برای بررسی گفتار و رفتار گذشته است تا انسان اعمال خود را که تنها یار و همراه مجسم او تا روز قیامتند، بسنجد و هر آنچه را تاکنون از او سرزده، محک بزند و خود را برای روزی که ذره ذره اعمال نیک و بد را حساب و کتاب می کنند، آماده سازد.
یکی از عارفانِ نامی دراین باره چنین گفته است: «اگر تاجر هر چند وقت یک بار به حساب خود نرسد و دخل و خرج خود را موازنه نکند و سود و زیان خود را مقابله نکند و محاسبه کارکنان و شرکای خود را نجوید، در اندک وقتی همه سرمایه اش بر باد می رود. پس آدمی نیز اگر هر چند وقت یک مرتبه به محاسبه اعمال اعضا و جوارح خود نپردازد و طاعات و حسنات خود را موازنه نکند و سود و زیان عمر خود را که سرمایه اوست ملاحظه ننماید، عاقبتِ امر او، به هلاکت منجر می شود».
اعتراف در اعتکاف
اعتراف به بزرگی، قدرت و نعمت های فراوان خداوند بی نیاز و اقرار به ضعف و بی مقداری انسان و در عین حال گستاخی و جسارت او در گناه و نافرمانی، احساس شرمندگی و سرافکندگی و حالت فروتنی و خشوع در فرد پدید می آورد و قدرشناسی و سپاس گزاریِ او را بیشتر می کند.
اعتکاف، جایگاه خوبی برای اعتراف است. در این میان، دعاهای معصومان که زیباترین ارتباط عاشقانه هستی و از زبان متعالی ترین و برجسته ترین انسان ها خطاب به پروردگار است، نمونه ای از زیباترین و کامل ترین اعتراف ها را به نمایش می گذارد. این کلمات، چگونگی سخن گفتن با پروردگار بزرگ را آموزش می دهد و ما را در ارائه اعترافی کامل و بی کم و کاست، راهنمایی می کند.
امام باقر علیه السلام در این باره می فرماید: «به خدا سوگند از گناه نجات نیابد، جز کسی که [در نزد خدا [بدان اعتراف کند». نیز در روایت دیگری از ایشان آمده است: «خداوند از مردم جز دو فضیلت نخواسته است: یکی اعتراف به نعمت های او تا نعمت را برایشان بیفزاید و دیگری اعتراف به گناهان تا آنها را برای ایشان بیامرزد».
توبه در اعتکاف
توبه، یکی از اعمال مهم اعتکاف است. معمولاً شخص معتکف پس از دعا و اقرار و اعتراف، آمادگی و حال توبه را پیدا می کند و به آن توفیق می یابد. به ویژه وقتی دعاهای معصومان بر زبان او جاری می گردد که وضع و حال انسان ناتوان، ولی گستاخ را به زیبایی تمام تشریح کرده اند، حالت توجه و حضور قلب معتکف بیشتر می شود. به همین دلیل، با تضرع و زاری، اشک ندامت می ریزد و زبان به توبه می گشاید و با عزم بر ترک عصیان، در پی جبران و تلافی برمی آید. قرآن کریم در سوره فرقان چنین بشارت می دهد: «آنان که توبه کنند و ایمان آورند و کردار شایسته کنند، پس خداوندِ آمرزنده و مهربان، بدی هایشان را به خوبی تبدیل کند». همچنین در روایتی از امام صادق علیه السلام نقل شده است: «خدای عزوجل به توبه بنده مؤمنش شاد می شود».
روزهای بازگشت
یکی از آثار مهم اعتکاف، بازگشت به خدا و معنویت و انس با خالق یکتاست. وقتی انسان در اعتکاف، سه شبانه روز از آلودگی گناهان و گرفتاری های دنیا دور می شود، از همه لذت های دنیا قطع علاقه می کند و در مکانی مقدس، به مناجات با خدای خود مشغول می شود، به عالم حقیقت پرواز می کند و خیلی زود با آن خو می گیرد. بی گمان این انس و الفت، پس از اعتکاف نیز تداوم می یابد. هنگامی که انسان در اعتکاف لذت عبادت خدا را بچشد، دیگر دنیای فانی و همه هست و نیست آن در نظر او بی ارزش می شود و پس از اعتکاف هم، هیچ چیز او را از ارتباط با خدا بازنمی دارد.
آثار روحی اعتکاف
ارتباط با خدا و یاری خواهی از او، آثار عمیقی در روحیه و حتی توان جسمی انسان می گذارد. هنگامی که انسان با خالق یکتا و قدرت بی پایان هستی ارتباط و اتصال پیدا می کند، گویی از قدرت و نیروی او به انسان منتقل می شود و آدمی چنان قدرتی می یابد که می تواند کوه مشکلات و ناملایمات زندگی را درهم بشکند و به دیگران نیز در حل مشکلاتشان یاری برساند.
ارتباط و پیوند با خدا، سبب سبک شدن و تخلیه روحی و روانی انسان می شود و به او آرامش عمیق و پایداری می دهد. بدین ترتیب، معتکف پس از اعتکاف، با روحیه ای قوی و اخلاقی گشاده، در کانون گرم خانواده و اجتماع به کار و کوشش خود ادامه می دهد.
فرصت انتخاب دوست
اعتکاف، محل اجتماع مؤمنان خداترس و انسان های برجسته ای است که برای طاعت خداوند متعالی گردهم آمدند. از فواید و برکات اعتکاف، هم نشینی با این افراد است که زمینه دوستی با آنان را فراهم می آورد. اعتکاف، این امکان را به ما می دهد که از میان عالمان، استادان، وارستگان و دینداران معتکف، هم نشینانی خوب و دوستانی شفیق برای خود در کار دنیا و آخرت برگزینیم که هم در دین و هم در اعتقاد با آنها همسانی داریم.
یاد مرگ
خداوند مهربان با برقراری سنت اعتکاف، زمینه ای برای بندگان آماده کرده تا آنها را از پاداش اخروی و بهره های فراوان دنیوی برخوردار کند. معتکف نیز می تواند به تناسب تلاش و همت خود، از این موقعیت خاص استفاده کند، دنیای خود را بسازد و سرای جاویدان آخرت را آماده کند. یکی از راه هایی که ما را در استفاده کامل تر و بهتر از این عبادت یاری می کند و حالت توجه و حضور قلب در ما به وجود می آورد، یاد مرگ و عبرت گرفتن از مردگان است. یاد آنها که روزگاری با ما یا مانند ما زندگی کردند و با دنیا انس گرفتند، کسانی که مرگ به مهلتشان پایان داد و چه بسا اکنون آرزو می کنند لحظاتی از این فرصت به آنها بازگردانده شود. اما افسوس که «اکنون نه قدرت دارند از اعمال زشت خود دوری کنند و نه می توانند عمل نیکی بر نیکی های خود بیفزایند».
پایان خوش اعتکاف
روزهای اعتکاف چه زود می گذرد و مانند همه فرصت ها به پایان می رسد. هر سال در آغاز روزهای اعتکاف، هزاران عاشق با اشتیاقی وصف ناشدنی، دعوت حق را پاسخ می دهند و به ضیافت خدا می روند و در محضر او حاضر می شوند. آنها با کوششی ستودنی، حق بندگی را ادا می کنند، با عبادات خالصانه خود پله پله بالا می روند و خود را از خاک به افلاک می رسانند و در بهشت خلوت یار، مورد تکریم خداوندگار قرار می گیرند. سرانجام در پایان اعتکاف، با گفتار شایسته، کوشش پذیرفته، عمل بالا رفته، دعای مستجاب شده و گناهان آمرزیده، سرافراز و سربلند از اعتکاف بیرون می آیند و چون کودکی معصوم، از هر گناهی پاک می شوند.
----------------------------------------
برگرفته از : گلبرگ :: مرداد 1385، شماره 77.