اعتکاف ؛ در خلوت ربانی

در این فراز نگاهی گذرا به اعمال، احکام، شرایط، محرمات و آداب اعتکاف افکنده ایم. اعتکاف از عبادات مستحب به شمار می رود. البته، ممکن است هر عبادت مستحبی، تحت عناوین دیگری، واجب گردد. اعتکاف نیز با داخل شدن تحت یکی از این عناوین از استحباب خارج شده رنگ وجوب به خود می گیرد. اگر کسی نذر کند یا با خدای خود عهد و پیمان ببندد که سه روز در مسجد جامع معتکف شوم تحت عنوان وفای به نذر و عهد، اعتکاف بر او واجب می گردد.
اعتکاف با شرط در ضمن عقد نیز واجب می شود به طور مثال اگر خانه خود را به دیگری اجاره دهد و شرط کند که مستأجر سه روز اعتکاف نماید و همچنین بر اجیری که تعهد کرده در برابر مبلغی، معتکف شود، واجب است که اعتکاف را انجام دهد. همچنین کسی که دو روز اعتکاف را تمام کند اعتکاف روز سوم بر او واجب است. 
نیابت در اعتکاف
اعتکاف را می توان به سه صورت به جای آورد:
1) برای خود ؛
2) به نیابت از مردگان
3) به نیابت از زندگان 
اگر اعتکاف را به نیابت از کسی که، از دنیا رفته به جای آورد، در این صورت اعتکاف را تنها به نیابت از یک نفر می توان انجام داد ولی اگر مقصود اهدای ثواب باشد می توان ثواب اعتکاف را به چند نفر، زنده یا مرده، هدیه کرد.
در مورد نیابت از شخص زنده، در میان فقها اختلاف نظر وجود دارد. بسیاری از فقها در درستی چنین اعتکافی، تردید کرده اند. در این صورت، هرگاه نایب، اعتکاف را به قصد رجا، یعنی امید به مطلوب بودن عمل نزد خدا، نه به عنوان عبادتی حتمی انجام دهد، مانعی ندارد. 
شرایط اعتکاف
شرایط اعتکاف عبارت اند از:
1- ایمان:
اعتکاف از غیر مسلمان، پذیرفته نمی شود و باطل است.
2- عقل:
اعتکاف انسان مجنون باطل است. البته آنان که دارای جنون ادواری هستند. یعنی بعضی از اوقات در حال جنون و دیگر اوقات سالم هستند، اگر در حال سلامت معتکف شوند، اعتکاف آنها صحیح است. اصولاً هر عاملی مانند بی هوشی و مستی و ... که موجب از کار افتادگی عقل شود، اعتکاف را باطل می کند.
3- نیت و قصد قربت:
در یک تقسیم بندی، واجبات و مستحبات به دو قسم تعبدی و توصلی تقسیم می شوند. مراد از تعبدی، عملی است که قصد قربت در آن معتبر است مانند نماز و روزه؛اما در اعمال توصلی این طور نیست. اعتکاف مانند نماز و روزه از اعمال تعبدی است و چنانچه بدون قصد قربت و با انگیزه های غیر الهی انجام شود، باطل می گردد. 
کسی که قصد اعتکاف دارد باید قبل از طلوع فجر نیت کند. سؤال اینجاست: آیا ماندن در مسجد و روزه گرفتن به قصد اعتکاف کافی است؟ یا آن که معتکف باید قصد کند عبادتی دیگر مانند قرائت قرآن و دعا را نیز انجام دهد؟ بیشتر فقها می گویند برای تحقق اعتکاف، قصد ماندن در مسجد به عنوان اعتکاف، به تنهایی کافی است. در مقابل، برخی از فقها، قصد عبادتی دیگر را شرط می دانند. 
4- روزه:
از شرایط اعتکاف، روزه گرفتن در ایام اعتکاف است. لذا تحقق اعتکاف از مسافری که روزه برای او جایز نیست غیر ممکن است و نیز اعتکاف از زنان در حال عادت ماهیانه ( هم به دلیل جایز نبودن روزه و هم به دلیل جایز نبودن توقف در مسجد برای او ) پذیرفته نمی باشد و همچنین اعتکاف در روز عید قربان و عید فطر که روزه در آن دو روز حرام است، باطل است.
5- مدت اعتکاف:
اعتکاف نباید کمتر از سه روز باشد. اگر کسی کمتر از سه روز را برای اعتکاف نیت کند باطل است. اما اعتکاف بیش از سه روز مانعی ندارد و محدود به حد معینی نیست، اگرچه بعد از هر دو روز، سومین روز آن واجب است. بنابراین اگر پنج روز اعتکاف کند، روز ششم واجب است و اگر هشت روز اعتکاف کند، روز نهم بنا بر احتیاط، واجب است.
6- حضور در مسجد جامع:
اعتکاف باید در مسجد جامع شهر باشد و اعتکاف در سایر مساجد، مثل مسجد قبیله یا مسجد بازار کافی نیست. اگر مسجد جامع در شهری متعدد باشد؛ می تواند یکی از آنها را انتخاب نماید. در صورت امکان احوط آن است که یکی از مساجد چهار گانه یعنی مسجد الحرام، مسجد النبی، مسجد کوفه و مسجد بصره را برای اعتکاف برگزینند.
7- اجازه صاحب اجازه:
از آنجا که اعتکاف به خودی خود واجب نیست و انجام آن مستلزم خروج از منزل و صرف وقت نسبتاً زیادی است و ممکن است موجب پایمال شدن حق کسی شود، لذا یکی از شرایطی که برای آن ذکر می کنند؛ اجازه صاحب اجازه است. اگر کسی نسبت به فرد معتکف ولایت دارد یا حقی از او با انجام اعتکاف ضایع می شود، اجازه او در صحت اعتکاف شرط است و اگر بی اجازه او معتکف شود، زحمت بیهوده کشیده و وقت خود را تلف کرده است. به عنوان مثل اگر فرزندی بخواهد معتکف شود و این کار او، موجب آزار و اذیت پدر و مادر می شود یا به هر علتی به او اجازه اعتکاف ندهند، اعتکافش صحیح نیست. همچنین اگر زنی بخواهد معتکف شود و این کارش با حق شوهر منافات داشته باشد یا بدون اجازه شوهر از خانه خارج شود اعتکاف او اشکال دارد. اگر کسی طبق قراردادی مانند اجاره، باید مدت زمانی را در اختیار فرد یا سازمانی باشد نمی تواند بدون اجازه صاحب کار، به اعتکاف برود. زیرا حق او با اعتکاف این مرد ضایع می گردد. این در صورتی است که فرد به طور کلی مالکیت وقت و منافع خود را به دیگری واگذار کرده باشد. اما در جایی که تنها قراردادی برای انجام کار معینی بسته شده، اگر به آن عمل نکنند و به اعتکاف بپردازد هر چند به خاطر وفا نکردن به عهد خود گناهکار است اما برخی از فقها اعتکاف او را صحیح می دانند.
8- پیوستگی توقف:
در اعتکاف باید وقوف در مساجد، به طور مداوم و پیوسته باشد. اگر شخص معتکف از روی عمد و با اراده، در غیر موارد مجاز، از مسجد خارج گردد، اعتکاف او باطل می شود چه عالم به حکم باشد و چه جاهل؛ ولی اگر در صورت فراموشی یا علی رغم میل باطنی و به اجبار مسجد را ترک نماید، اعتکاف او صحیح است. پس خروج از مسجد برای قضای حاجت یا انجام غسلهای واجب، به اعتکاف ضرری نمی رساند. امام صادق (علیه السّلام) می فرماید: "لا یخرُجُ المُعتَکفُ مِنَ المَسجِدِ الاّ فِی حاجَةٍ؛ فرد معتکف از مسجد خارج نمی شود مگر برای حاجتی ضروری". از آنجا که در ضرورتها تنها باید به قدر دفع ضرورت اکتفا نمود لذا معتکف نمی تواند بیشتر از مقدار لازم در خارج از مسجد مکث کند.
بنا بر مفاد بعضی از روایات، می توان برای رفع حوائج مسلمین یا برطرف کردن نیازهای نظام اسلامی، از مسجد در حال اعتکاف خارج و بعد از رفع حاجت به مسجد بازگشت. کما اینکه در سالی که ایام اعتکاف ماه رجب مصادف با 22 بهمن شده بود، فقهای بزرگ اسلام، مرحوم آیت الله العظمی گلپایگانی و مرحوم آیت الله العظمی اراکی، جهت شرکت در راهپیمایی 22 بهمن به جواز خروج از مسجد فتوا دادند. 
محرمات اعتکاف
از وجوه تمایز اعتکاف در اسلام و سایر ادیان، محرمات اعتکاف است. محرمات اعتکاف عبارت اند از:
1- پرداختن به امور جنسی به معنای وسیع آن:
که شامل هر نوع بهره برداری شهوانی می باشد که از مهترین آنان مباشرت با همسر می باشد. قرآن در این باره آیه ای صریح دارد "وَ لا تُباشَروهُنّ وَ اَنتُم عاکِفوُنَ فِی المَساجِدِ. ( بقره :187)" در صورت ارتکاب این عمل باید کفاره پرداخت کند. حرمت این عمل از سه جهت می باشد:
الف) مکان اعتکاف (مسجد)
ب) روزه
ج) خود اعتکاف
2- بوییدن عطر و هر نوع بوی خوش و گیاهان معطر به قصد لذت بردن:
بنابراین برای کسانی که فاقد حس بویایی هستند در این مورد مانعی وجود ندارد. امام باقر (علیه السّلام) می فرماید: "المُعتَکِفَ لا یشّمُ الطِیبَ وَ لا یتَلَذّذُ بِالرَیحانِ؛ معتکف از بوییدن عطر پرهیز می کند و از گیاهان معطر بهره نمی برد."
3 – مجادله و مناقشه:
حرمت جدال مربوط به اموری است که معتکف بخواهد فضل و برتری خود را به دیگران نشان دهد. پس اگر جدال به نیت و انگیزه درستی انجام گیرد، مانند این که بخواهد حقی را اثبات کند یا باطلی را محو نماید مانعی ندارد.
4- محرمات روزه:
در حال روزه یعنی از طلوع تا غروب خورشید، که معتکف روزه می گیرد، باید از محرمات روزه نیز اجتناب نماید، البته بعضی از این محرمات با محرمات اعتکاف مشتنرکند، بعضی نیز متفاوتند. بعضی از فقها پرهیز از محرمات احرام را بر معتکف مستحب دانسته اند. این محرمات 24 چیز است که در مناسک حج بیان گردیده است.
5- خرید و فروش: انواع تجارت و معامله بر معتکف حرام است، مگر اینکه ضرورتی پیش آید. 
حکم محرمات اعتکاف
انجام محرمات اعتکاف سه پیامد منفی به دنبال دارد:
الف: گناه و معصیت؛ پس باید فوراً توبه نموده و از خداوند طلب عفو و گذشت نماید.
ب: بطلان اعتکاف در بعضی موارد (مانند پرداختن به امور جنسی).
ج: پرداخت کفاره نیز در بعضی از موارد واجب می شود.
کفاره شکستن اعتکاف:
کفاره شکستن اعتکاف همانند کفاره عمدی افطار در روزه ماه رمضان است. بنابراین باید یا یک بنده آزاد کند یا 60 فقیر را سیر نماید و یا 60 روز روزه بگیرد.آداب اعتکاف :برای اینکه یک عمل عبادی در روح و جان آدمی اثرگذار باشد، دستورات خاصی به نام آداب آن عبادت و رأی احکام و شرایط آن وجود دارد.
آداب اعتکاف
اعتکاف نیز داری آدابی است که بعضی از آنها با سایر عبادات مشترک و بعضی هم اختصاصی است. در اینجا به ذکر آدابی چند از اعتکاف می پردازیم.
1- مراقبت بر اخلاق:
چنان که گذشت، اعتکاف عملی است عبادی و نیت نیز از شرایط صحت این عبادت است. در استمرار نیت، انسان باید مواظب باشد که خود را در سایه خداوند دیده و از حالت عبودیت خارج نشود؛ یعنی علاوه بر اجرای دستورات ظاهری اعتکاف، قلب و روح خود را از خودپرستی و حجاب خودبینی پاک کرده، هر چه بیشتر خود را به خدا نزدیکتر نماید.
رسول اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) می فرماید: "مَن اِعتَکَفَ ایماناً وَ اِحتِساباً غَفَرَ لَهُ ما تَقّدَمَ مِن ذَنبِهِ؛ هر کس با ایمان و اخلاص معتکف شود گناهان گذشته اش آمرزیده می گردد". اصولاً هر عبادتی ظاهری دارد و باطنی، ملکی دارد و ملکوتی، اگر علاوه بر ظاهر، انسان بتواند به باطن و ملکوت عبادت – که همانا خلوص در عبادت و توجه به ضعف وجودی خود در پیشگاه پروردگار است – دست یابد به اثری که برای عبادت در نظر گرفته شده، نایل می آید و در این صورت، نمازش تَنهی عَنِ الفَحشاءِ وَ المُنکَر می شود و روزه اش جُنةٌ مِن النّار می گردد و اعتکافش غفران همه گناهان گذشته اش را به دنبال خواهد داشت.
2- زمان اعتکاف:
گرچه همه ایام سال را می توان معتکف شد؛ ولی دهه آخر ماه مبارک رمضان و ایام البیض رجب، فضیلت بیشتری دارد. رمضان ماه بارش نور:
اعتکاف از حیث زمانی دارای محدودیت خاصی نیست. هر زمانی که مانعی از روزه گرفتن وجود ندارد، امکان اعتکاف نیز وجود دارد. اما از روایات به خوبی استفاده می شود که اعتکاف در ماه رمضان، به ویژه در دهه آخر آن، دارای فضیلت بیشتری است. وقوع لیلة القدر در این دهه و آماده تر بودن معتکف برای درک لیلة القدر و بهره مندی از فیض این شب، به فضیلت اعتکاف، می افزاید. در اکثر کشورهای اسلامی ماه رمضان ماه اعتکاف شمرده می شود.
توجه خاص معتکف درباره رمضان: 
نگاهی به آیات و روایات اهمیت اعتکاف در این ماه را بیشتر آشکار می کند:
1. رمضان شهر الله است "قَد اَقبَلَ اِلَیکُم شَهرَ اللهِ"؛ معتکف در ماه خدا، وارد خانه خدا شده و در آن سکونت گزیده است.
2. ماه رمضان ماه برکت و رحمت و مغفرت است، "قَد اَقبَلَ اِلیکُم شَهرَ الله بِالبَرکَةِ وَ الرَحمَةِ وَ المَغفِرة". معتکف برای وصول به این امور مهم به اعتکاف آمده، دستیابی به این امور در ماه رمضان، بسیار آسانتر از ماههای دیگر است.
3. رمضان ماه میهمانی خداست "هُوَ شَهرٌ دُعِیتُم فِیهِ اِلی ضِیافَةِ الله" ؛ بنابراین معتکف مهمان خدا است. اگر کمی جهد کند از سفره رحمت او دست خالی بر نمی گردد.
4. نزول قرآن است "شَهرُ رَمَضان الذّی اُنزِلَ فِیه القُران" و یکی از اعمالی که معتکف در طول اعتکاف خویش در خانه دوست به آن مداومت می ورزد، قرائت قرآن است و چه زیبا در زمانی این عمل را انجام می دهد که ثواب خواندن قرآن بسیار بیش از قرائت آن در ماههای دیگر است "وَ قَد جاءَکُم مِنَ اللهِ نُورٌ وَ کِتابٌ مُبینٌ (مائده15)." هرچه قرائت قرآن بیشتر شود کسب نور هم بیشتر خواهد شد.
5. ماه استجابت دعا "وَ دَعائِکُم فِیه مُستَجاب" و از جمله اعمال معتکف دعا کردن است. دعا در ماهی که در آن هیچ دعایی رد نمی شود.
6. ماه توبه "وَ تُوبُوا اِلی اللهِ مِن ذُنُوبِکُم"، معتکف با توبه و استغفار به سوی خدا باز می گردد.رجب کوثر رحمت: از جمله ماههایی که فضیلت بسیاری برای آن ذکر کرده اند رجب است. این ماه از ماههای حرام بوده و قبل از اسلام نیز مورد احترام بود. از جمله اعمال مهم این ماه اعتکاف، به ویژه در ایام البیض یعنی سیزدهم و چهاردهم و پانزدهم این ماه می باشد که بیشترین توجه در ایران اسلامی نسبت به امر اعتکاف، در این سه روز صورت می گیرد. معتکف در این ماه، خود را به کوثر رجب می افکند تا هر زشتی و پلیدی که به دامنش نشسته، پاک گردد.
توجه به ویژگی های ماه رجب، انگیزه معتکف را در امر اعتکاف و جدی گرفتن این عمل، بیشتر می سازد.
1. روزه ماه رجب بسیار با فضیلت بوده، باعث دوری از جهنم و آمرزش گناهان و راحتی در هنگام مرگ است.
2. رجب از ماههای حرام است و معصیت در چنین ماهی، عقوبت مضاعف دارد.
3. ماه دعا و نماز است و از برای این ماه اعمال و ادعیه ویژه در نظر گرفته شده است.
4. ماه رجب از ماههای بسیار عظیم است که یوم الله بعثت در آن واقع شده است و همچنین روز تولد امام علی (علیه السّلام) نیز در این ماه می باشد.
5. رجب و شعبان ما را برای درک رمضان و لیلة القدر آماده می سازد.
6. اولین روز رجب، روز سوار شدن نوح بر کشتی و نجات صالحان است و ... بنابراین توجه معتکف به این فضیلتها سازنده است. 
3. اشتغال به امور آخرت:
کسی که چند روز، در خانه خدا در راستای حیات ابدی به اعتکاف نشسته، دیگر نمی تواند مانند روزهای دیگر، اوقات خود را برای امرار معاش، امور دنیوی، استراحت و عبادت اختصاص دهد. چنین فردی در طول مدت اعتکاف، تمام لحظات خود را، صرف رسیدگی به امور اخروی نموده و برای کارهای دیگر، به حد ضرورت اکتفا می کند. فرد معتکف گمان نکند، چون در مسجد اقامت کرده کار مهمی انجام داده بلکه صرف ماندن در مسجد بدون ذکر خدا و عبادت، ارزش چندانی ندارد. پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) در این مورد به ابوذر می گوید: "یا اَباذَر کُلُّ جُلوُسٍ فِی المَسجدِ لَغوٌ اِلاّ ثَلاثَ: قَراءَةُ مُصَلٍ اَو ذِکرُ اللهَ اَو سائِلٌ عَن عِلمٍ؛ ای ابوذر هر نشستی در مسجد بیهود است مگر برای سه کار، نماز خواندن، یاد خدا کردن و پرسش در امور علمی." علی (علیه السّلام) می فرماید: معتکف در مسجد تنها به ذکر خدا و تلاوت قرآن و نماز می پردازد. از دنیا سخن نمی گوید و شعر نمی خواند، خرید و فروش نمی کند، تشییع جنازه یا عیادت بیمار نمی رود.
4. آداب حضور در خانه خدا:
معتکف باید آداب حضور در مسجد را در نظر گرفته و بداند که در مکانی بس والا و با عظمت حضور یافته، مکانی که خداوند در تمجید آن فرموده: "فی بُیوتٍ اِذنِ اللهَ اَن تُرفَعَ وَ یذکَرَ فیها اِسمُهُ". (نور 36) بنابراین در این مکان مقدس باید از هرگونه عملی که موجب هتک حرمت می شود اجتناب کند.
5. شرط گذاشتن:
بهتر است انسان، پیش از شروع اعتکاف و به هنگام نیت، بین خود و خداوند شرط کند که اگر در بین روزهای اعتکاف مشکلی برایش پیش آمد، بتواند از قصد اعتکاف برگردد. با این شرط چنانچه در روز سوم هم که اعتکاف بر او واجب شده می تواند از اعتکاف خارج شود. امام صادق (علیه السّلام) می فرماید: "وَ ینبَغی لِلمُعتَکفِ اِذا اعتَکَفَ اَن یشتَرِطَ کَما یشتَرِطُ الذّی یحرِمُ"؛ و نیکوست که معتکف هنگامی که قصد اعتکاف کرده همانند محرم با خدای خود شرط بگذارد." 
------------------------------------
منبع:  2. irib.ir