نقش پدری؛ بایدها و نبایدها

اشاره
پدر، یکی از ارکان اصلی خانواده و عهده دار نقش های گوناگون و بسیار مهم است. برای شناخت بهتر نقش پدر، بخشی از کتاب نقش پدری نوشته عباس آینه چی را که در آستانه چاپ از سوی مرکز مشاوره مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمه الله است، از نظر می گذرانیم.

مقدمه
مدیریت از لوازم سرپرستی است. پدر در مقام رئیس خانواده، باید از مدیریت بالایی برخوردار باشد تا نظام خانواده پویایی و کارآیی لازم را  داشته باشد. برای ارتقای سطح مدیریت خود، به نکات زیر توجه کنید:
1. سبک مدیریتی خود را برگزینید
آگاهی مدیر از شیوه های مدیریتی در خانواده و آثار و نتایج هر یک از این شیوه ها، سبب می شود آن چنان رفتار و سبک رهبری و مدیریت را در خانواده خود به عهده بگیرد که به نتایج انسانی و احساس خوشبختی بیشتری بینجامد. تجربه مشاوران خانواده نشان می دهد الگوهای رهبری در خانواده، به سه صورت است: سهل گیرانه، مستبدانه و مقتدرانه.

ویژگی های پدر سهل گیر
1. هدف ها و انتظارات روشن نیست و به همین دلیل، در تربیت فرزندان خود از روش، فلسفه یا دیدگاه خاصی پیروی نمی کند.
2. هیچ نوع کنترلی بر رفتار فرزندان ندارد و آنان کاملاً آزادند به هر شکلی که مایل اند، شیوه زندگی خود را انتخاب کنند.
3. شیوه های رفتاری به گونه ای است که در فرزندان، اعتماد لازم را به او ایجاد نمی کند.
4. نظم و ترتیب را در محیط خانواده رعایت نمی کند و از فرزندان خود نیز انتظار خاصی در این زمینه ندارد.
5. فرزندان خود را برای انجام هر کاری آزاد می گذارد و حتی در موارد ضروری نیز دخالت نمی کند.
6. اگر فرزندان از دستورات او اطاعت نکنند، ناراحت نمی شود؛ چنان که گویی اطاعت نکردن از والدین، امری طبیعی است.
7. آنچه فرزندان اراده کنند یا بخواهند، برای آنان تهیه می کند و در این مورد، سلیقه خاصی ندارد.

ویژگی های پدر مستبد
1. پدر، بر رفتار و اعمال فرزندان حاکم است و هیچ یک از اعضای خانواده اجازه اظهار نظر یا بیان دیدگاه های خود را ندارند.
2. اگر فرزندان از دستورات او اطاعت نکنند، ناراحت، خشمگین و آزرده خاطر می شود.
3. فرزندان جرئت سؤال کردن درباره انجام دادن یا ندادن کارها را از او ندارند.
4. بر رفتار و کارهای فرزندان خود کنترل شدید دارد و همه تصمیم ها را خودش می گیرد.
5. اطاعت بدون چون و چرا از فرزندان خود می خواهد و هیچ دلیلی برای آنان ارائه نمی دهد.
6. برای رعایت نظم و انضباط، ارزشی افراطی در نظر می گیرد و توانایی تحمل هیچ گونه بی نظمی را از فرزندان خود ندارد.
7. برخورد او با فرزندان احترام آمیز نیست و تصمیم های آنان، حتی اگر معقول و مستند باشد، برای او ارزش ندارد.
8. معتقد است حق دخالت در همه امور، حتی در خصوصی ترین کارهای فرزندان را دارد.

ویژگی های پدر مقتدر
1. هدف ها و انتظارها از زندگی روشن است و در این موارد با فرزندان خود صحبت می کند.
2. رفتارش چنان است که در فرزندان احساس اعتماد، نزدیکی و آرامش ایجاد می کند.
3. به فرزندان خود به اندازه کافی محبت نشان می دهد و افراط و تفریط نمی کند.
4. برخورد او با فرزندانش احترام آمیز است و برای تصمیم های آنان ارزش قائل است و به جای تصمیم گیری برای آنان، به فرزندان خود شیوه تصمیم گیری بهینه را می آموزد.
5. جوّ خانوادگی را چنان فراهم می کند که فرزندان احساس می کنند با آرامش می توانند دیدگاه های خود را در همه جنبه های زندگی مطرح کنند.
6. وقتی دستورات و قوانینی وضع می کند، دلایل قانع کننده ای ارائه می دهد.
7. فرزندان خود را تشویق می کند مستقل و متکی به خود باشند.
8. هر چند برای رفتار خوب، انضباط و. .. ارزش قائل است، افراط و تفریط نمی کند و از فرزندان خود در حدّ استعدادها، توانمندی ها و محدودیت های آنان انتظار دارد.
توصیه ما، انتخاب الگوی مقتدرانه است.

2. قوانین و خطوط کلی زندگی را بیان کنید
پدر، رهبر خانواده به شمار می آید و این امر مورد توصیه و تأکید اسلام است. پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله فرمود: «مرد، رهبر خانواده اش است.» اعضای خانواده نیز پدر را نماد قانون، عامل اقتدار و راهنمای خود به سمت سعادت و صلاح می دانند. بنابراین، پدرباید برای زندگی مسیری را تعیین کند تا خود و خانواده اش را به سعادت برساند. بهترین یار و یاور پدر در این مسئله، دین مبین اسلام  است؛ دینی که با ارائه قانون هایی درست و برنامه ای جامع، سعادت دنیوی و اخروی انسان ها را تأمین می کند.
همان گونه که آموزه های اسلام به سه بخش عقاید، احکام و اخلاق تقسیم می شود، پدر نیز باید بر اساس همین الگو، مسیر زندگی را تعیین کند و اعضای خانواده را آموزش دهد. شما در مقام پدر باید بنای ایدئولوژیکی خانواده را بنیان گذاری کنید و باورهای مذهبی  درست را به آنها بیاموزید. برنامه زندگی را بر اساس احکام اسلامی، نظام ارزشی صحیح و اخلاق و معنویت پایه گذاری کنید. تنها در این صورت است که شما خود و خانواده تان را از آتش و عذاب دنیوی و اخروی نجات داده و مسئولیت سنگینی را که خداوند به عهده شما نهاده، به خوبی ایفا کرده اید.

3. معاون خود را تقویت کنید
یکی از مهم ترین تدبیرها در مدیریت خانواده و تربیت فرزندان این است که هر یک از پدر و مادر بکوشند موقعیت دیگری را نزد فرزندان تقویت و حس احترام و علاقه آنها را به او تحریک و تشدید کنند. شیوه برخورد پدر با همسر، اثر ژرفی در مدیریت او و ارتقای سطح کیفی  خانواده دارد؛ چرا که:
الف) مادر جایگاه بالا و ارزشمندی در نظر فرزندان خواهد یافت.
ب) همکاری مادر را در پیشبرد اهداف تعیین شده جلب می کند.
ج) در غیاب پدر، مادر چشم اوست و ضامن اجرای قوانین زندگی خواهد بود.
حفظ موقعیت، شخصیت و حرمت مادر در نظر فرزندان، بازوی مدیریت شماست.

4. برای زندگی برنامه و نظم داشته باشید
مدیر موفق، مدیری است که مجموعه خود را بر اساس برنامه و نظم حکیمانه اداره کند. توجه به نکته های زیر، شما را در این امر مهم یاری می رساند:
برای همه کارهای روزمره، مانند خواب، بیداری، غذا خوردن، تماشای تلویزیون و. .. برنامه داشته باشید.
در برنامه ریزی به استعدادها، توانایی ها و نیازهای همه افراد خانواده توجه کنید.
در برنامه ریزی از مشورت بهره ببرید.
برنامه باید جامع باشد. پس در برنامه خود، کار، عبادت، برطرف ساختن نیازهای اولیه، بهداشت، دیدار با خویشاوندان، مسافرت، تفریح و زیارت را بگنجانید.
پدر، مسئول اجرای انضباط در خانواده است. ابتدا خود شما نظم را رعایت کنید و سپس آن را به فرزندان آموزش دهید.
در برنامه ریزی و اجرای انضباط، با همسر خود هماهنگ باشید و از او کمک بگیرید تا فرزندتان سردرگم نشود.
با مراجعه به کتاب های مربوط به مهارت برنامه ریزی و مدیریت زمان، آگاهی و مهارت لازم را به دست آورید.
از افراط و تفریط بپرهیزید.
در کنار قاطعیت و اقتدار، از چشم پوشی، گذشت و مدارا استفاده کنید.
از سرزنش، اهانت، استهزا، خشم و هرگونه رفتار منفی بپرهیزید.

5. مدیریت روابط را جدی بگیرید
عنصر «رابطه» تأثیر بسزایی در حفظ تعادل، یک پارچگی و اتحاد خانواده دارد. چهار سطح در روابط خانواده قابل تصور است که عبارت است از: رابطه پدر با اعضای خانواده، رابطه مادر با فرزندان، رابطه فرزندان با یکدیگر و رابطه خانواده با خویشاوندان.
پدر باید با دقت و ظرافت، روابط خانواده را در همه سطوح نظارت و ارزیابی و به خوبی مدیریت کند.
کسی که می خواهد روابط اعضای خانواده اش را با قدرت مدیریت کند، باید از اصول و قواعد روابط انسانی آگاه باشد؛ پس به اصول زیر توجه کنید:
ـ به بهبود و اصلاح ارتباط بیندیشید، نه مقصر.
ـ به تمامی رفتارها توجه کنید.
ـ اصل «احترام متقابل» را فراموش نکنید.
ـ در روابط بین فردی مانند «اره» باشید نه «تیشه»، یعنی مانند اره منافع را بین خود و طرف مقابل تقسیم نمایید.
ـ مراقب آفت های روابط، مانند، مقایسه کردن، مچ گیری، انتقاد بی جا و. .. باشید.

6. مسئولیت ها و کارها را عادلانه تقسیم کنید
یکی از امور مهم مدیریت خانواده، ایجاد و حفظ روحیه همکاری در اداره امور خانواده است. روحیه همکاری، همدلی و مشارکت فعال را جایگزین روحیه تنبلی، کسالت، بی تفاوتی و طلبکاری کنید. برخی از والدین می پندارند محبت به فرزندان این است که همه کارها را خود انجام دهند؛ در حالی که نتیجه همه پرسی از 250 کودک درباره کار در منزل، نشان می دهد 97 درصد کودکان گفته بودند: «باید در کارهای منزل کمک و همکاری کنند».

7. جلسات خانوادگی را فراموش نکنید
جلسات منظم خانوادگی، فرصتی برای اعضای خانواده فراهم می آورد تا مشکلات خود را مطرح و برای حل آن برنامه ریزی کنند.

8. از نظارت و مراقبت غافل نشوید
پدر مهربانی که خواستار فرزندانی صالح، پاک و موفق است، نباید از نظارت و مراقبت کردن از نونهالان خود غافل شود؛ چرا که فرصت تربیت کردن و پرورش دادن فرزندان، بسیار محدود و زودگذر است و فرزندان ما خیلی زودتر از آنچه فکر کنیم، بزرگ می شوند و راه خود را پیدا می کنند. اکنون که متوجه ضرورت این مسئله شدید، به نکته های زیر توجه کنید:
1. پیوسته مراقب رفتار، گفتار و کردار خود باشید و نقش الگویی خود را فراموش نکنید. مطمئن باشید فرزندان شما در درجه نخست با شما همسان سازی می کنند و از شما می آموزند چگونه رفتار کنند، چگونه با دیگران ارتباط برقرار سازند، خشم و ناراحتی و شادی خود را به چه شکلی بروز دهند، روش حل مسئله را از شما می آموزند و به طور کلی، شما راه و رسم زندگی را در کارگاهی عملی به آنها آموزش  می دهید.
2. مراقب کیفیت ارتباط با همسرتان باشید. فراموش نکنید همسر شما، بازوی توانمند شماست؛ اگر او را تضعیف و تحقیر کنید، توجه و محبت لازم را به او نداشته باشید و امنیت و آرامش جسمی و روانی او را تأمین نکنید، فرزندتان تباه خواهند شد.
3. مواظب دگرگونی های فرزندتان باشید. هرگونه تغییری در جسم، روح و عملکرد فرزند خود دیدید، به دنبال ریشه یابی و علت آن باشید و پیش از آنکه فرصت طلایی اصلاح از دست برود، برای درمان آن اقدام کنید.
4. از معاشرت و رفت و آمدهای فرزندتان غفلت نکنید.
5. نظارت در امر تحصیل فرزندان، دربردارنده انتخاب مدرسه، انتخاب معلم، آموزش دوست یابی در کلاس و مدرسه، کنترل کیفیت سطح آموزشی و تربیتی مدرسه، میزان فعالیت و همکاری فرزند و... است.
6. نظارت بر چارچوب و قوانین وضع شده در خانواده بسیار مهم و ضروری است. نظم و انضباط، بهداشت و نظافت، خواب و خوراک، کیفیت پوشش و وضع ظاهری و همچنین کیفیت ارتباط اعضای خانواده باید به طور مستمر مورد نظارت و مراقبت پدر باشد.
7. مراقبت و نظارت باید با قاطعیت همراه با انعطاف و درک شرایط افراد خانواده باشد.

منبع:  اشارات، بهار سال 1392، شماره 150.