اعتکاف و آثار آن

در سه روز از میانه ماه رجب که به ایام تشریق معروف است، به اعتکاف سفارش و تأکید شده است. معتکف در این روزها، دهان بر لقمه می بندد و پا از مسجد بیرون نمی گذارد.
اعتکاف تمرین انقطاع از غیر وجود آدمی است و انسانِ مختار، بر سر دو راهی انتخاب ناگزیر از گزینش است: ایا به سوی فلاح برود یا راه ضلالت را در پیش گیرد؟ عده ای فلاح را برمی گزینند و در رسیدن به مقصد از هیچ کوششی دریغ نمی ورزند.
در این مسیر معتکفان تا بدان جا پیش می روند که زمزمه زیبای الهی « هب لی کمال الانقطاع الیک » به گوش جان می شنوند و از او می خواهند که کمال انقطاع به سوی خود را هدیه کند؛ یعنی همان رستگاری واقعی و فلاح حقیقی را. بنابراین اعتکاف و خلوت گزینی در منزل دوست نخستین گام برای نائل شدن به این مقصد بزرگ انسانی است.
اعتکاف در لغت
کلمه اعتکاف از «عکف » اخذ شده است که معانی گوناگونی برای آن ذکر نموده اند؛ از جمله: محبوس و متوقف کردن چیزی، التزام به یک مکان و اقامت در آن، ملازمت و مواظبت، حبس و توقف.
از مجموع معانی بالا می توان نتیجه گرفت که اعتکاف به معنی اقامت گزیدن در جایی است که فرد معتکف خود را در آن مکان محبوس کند و این التزام به آنجا ناشی از اهمیت و عظمت آن موضع باشد.
معنای شرعی اعتکاف 
امام خمینی در تعریف اعتکاف می گویند: و هو اللبث فی المسجد بقصد التعبد فیه ضم قصد عباده اخری خارجه عنه و ان کان هو الاحوط؛ یعنی اعتکاف ماندن در مسجد به نیت عبادت است، و قصد عبادت دیگر در آن معتبر نیست؛ اگر چه احتیاط مستحب، نیت عبادتی دیگر است.
ارکان اعتکاف
ارکان عبادت، یعنی اجزایی که اگر به طور عمد یا به طور سهو ترک شوند، عبادت باطل می شود. اعتکاف نیز ارکانی دارد که عبارت اند از :
1. نیت
2. توقف در مسجد جامع شهر یا مساجد چهارگانه معروف
3. کمتر از سه روز نبودن اعتکاف
4. روزه دار بودن معتکف در ایام اعتکاف. پیشینه اعتکاف
کسی به درستی نمی داند که این عبادت از چه زمانی آغاز شده و کیفیت اجزا و شرایط آن در بدو شکل گیری چگونه بوده است. همین قدر می دانیم که خداوند در قرآن به ابراهیم خلیل و پسرش اسماعیل دستور می دهد که خانه مرا برای طواف کنندگان و معتکفان و نمازگزاران پاک کنید (بقره/125). پس به طور یقین این عبادت در آن زمان وجود داشته و مورد رضایت خداوند نیز بوده است.
سنت اعتکاف در طول تاریخ کم و بیش در ایران اسلامی برپا می شده، ولی درباره پیشینه آن قبل از دوران صفویه، اطلاع چندانی در دست نیست. آنچه به صورت مستند وجود دارد این سنت الهی در دوران صفویه به همت بلند شیخ لطف الله میسی و شیخ بهایی در دو پایتخت پادشاهان صفویه، یعنی قزوین و اصفهان، بر پا می شده است ؛ امّا پس از تأسیس حوزه علمیه قم به وسیله ایت الله حائری در جوار حرم مطهر حضرت معصومه سلام الله علیها سنت الهی اعتکاف رنگ و بوی دیگری به خود گرفت. پس از پیروزی انقلاب اسلامی اعتکاف رونق بیشتری گرفت و اکنون در بسیاری از شهرهای ایران در روزهای سیزدهم و چهاردهم و پانزدهم ماه پر فیض رجب مراسم اعتکاف در مساجد جامع شهرها برپا می شود. 
فلسفه اعتکاف
هدف از اعتکاف را باید از دو منظر جست وجو نمود: 1. هدف از عبادت چیست؟ 2. هدف از عبادت اعتکاف چیست؟
هدف از عبادت
چرا خداوند ما را به عبادت خود دعوت می کند؟ و چرا عرفا مشتاق عبادت خدایند و از عبادت و راز و نیاز با خدا لذت می برند؟
قرآن هدف از ایمان، تزکیه نفس و عبادت را این گونه معرفی می نماید: « و اتقوا الله لعلکم تفلحون»؛ تقوا پیشه کنید. خداوند دوست دارد که رستگار شوید. در جای دیگر می فرماید: « قد افلح من زکها»؛ کسی رستگار شد که نفس را تزکیه کرد. « قد افلح المؤمنون»؛ به راستی که مؤمنان رستگاران اند. « و اذکروا الله کثیراً لعلکم تفلحون»، خدا را بسیار یاد کنید تا شاید رستگار شوید. « قد افلح من تزکی »؛ به راستی که رستگار کسی است که تزکیه نفس کرده باشد. «وافعلوا الخیر لعلکم تفلحون». بنابراین قرآن فلاح و رستگاری را به عنوان هدف از ایمان، تزکیه نفس و عبادت برای انسانها معرفی می نماید.
هدف از اعتکاف 
همه عبادات در یک هدف کلی مشترک اند، اما برای هر یک از آنها اهداف جداگانه ای نیز باید وجود داشته باشد. در غیر این صورت، دلیلی نداشت تا به صورتهای گوناگونی در ایند. حال سؤال اینجاست که هدف از تشریع اعتکاف چیست؟ و اعتکاف چه هدفی را دنبال می کند؟ اعتکاف عملی است مرکب از چند عبادت. پس در یک نگاه اهداف عبادت، در اعتکاف هم منظور گردیده است. پس در اعتکاف نیز همان اهداف نماز، روزه، نماز شب، حضور در مسجد، دعا، توبه و استغفار مورد توجه قرار گرفته است. از مجموعه این عبادات می توان هدفی دیگر نیز در نظر گرفت که آن تمرین انقطاع از غیر خداوند است. معتکف در طول مدت اعتکاف از همه تعلقات دنیایی می برد و تمام وقت به عبادت می پردازد. او در این مدت از مسجد که خانه خداست، به خانه خود و دیگران نمی رود. کلامی غیر از قرآن و دعا و نماز به زبان جاری نمی کند. معتکف اراده خود را در مسیر اراده خدا قرار می دهد و در طول روز به خاطر او، دست از خوردن و آشامیدن می کشد و به روزه داری قیام می کند. 
پس هدف از اعتکاف، همان است که در مناجات شعبانیه از خداوند می خواهیم: الهی هب لی کمال الانقطاع الیک؛ خدایا! به من نهایت بریدگی وابستگی از غیر خودت را هدیه نما.
آثار اعتکاف
آثار اعتکاف را می توان از سه جهت مورد مطالعه قرار داد:
الف) آثار اخروی
1. آمرزش گناهان:
اگر انسان در طول مدت اعتکاف موفق به توبه شود و رضایت خدا را جلب کند، به راحتی غفران الهی را برای خود کسب می نماید و خود را در صف نیکان جای می دهد؛ زیرا این وعده الهی است که می فرماید: « قل یا عبادی الذین اسرفوا علی انفسهم لاتقنطوا من رحمه الله إن الله یغفر الذنوب جمیعاً انّه هو الغفور الرحیم »؛ بگو: ای بندگان من که بر نفسهای خویش اسراف نمودید، از رحمت خدا مایوس نشوید. به راستی که خداوند همه گناهان را می بخشد و به راستی که او غفور و رحیم است. من اعتکف ایماناً و احتساباً غفر له تقدم من ذنبه؛ اعتکاف از روی ایمان و یقین، باعث مغفرت او می شود.
2. نزدیکی به خدا:
قرب الهی اثر دیگر اعتکاف است؛ یعنی همان فلاح و رستگاری که انسان به وسیله عبادت آن را می جوید. در حدیث معراج، خداوند از پیامبر خود سؤال می کند: ای احمد! ایا می دانی در چه هنگام بنده به مقام قرب من نایل می شود؟ بعد در جواب می فرماید: زمانی که گرسنه یا در حال سجده باشد. در جایی دیگر در همین حدیث شریف خداوند می پرسد: ایا از گرسنگی و سکوت و خلوت مطلع هستی؟ سپس جواب می دهد که یکی از آثار آن، تقرب بنده است به سوی من ( خدا). گرسنگی، سجده، از غیر کلام خدا سخن نگفتن و خلوت، همگی در اعتکاف جمع هستند و با این عمل به خدای سبحان تقریب می جوید.
3. جلب محبت خدا:
یکی از آثار برجسته اعتکاف، حب به خداوند تبارک و تعالی است: « و الذین آمنوا اشد حباً لله»؛ آنان که ایمان آورده اند، به شدت خدا را دوست دارند.
4. تحصیل بهشت الهی:
از جمله آثار عبادت، رسیدن به بهشت و بهره مندی از نعمتهای آن است:« و الذین هم علی صلواتهم یحافظون اولئک هم الوارثون الذین یرثون الفردوس هم فیها خالدون »؛ آنان که از نمازهایشان محافظت می کنند، آنان وارثان اند؛ آنانی که بهشت را به ارث می برند و در آن خالدند.
بی شک اگر معتکف بتواند در ایام اعتکاف آن طور که باید و شاید رفتار نماید و رضایت حق تعالی را جلب کند، به درجاتی که برای مؤمنان در نظر گرفته شده، خواهد رسید. خداوند در قرآن می فرماید:« وعد الله المؤمنین و المؤمنات جنات تجری من تحتها الانهار خالدین فیها و مساکن طیبه فی جنات عدن و رضوان من الله اکبر ذلک هو الفوز العظیم »؛ خدا به مردان و زنان مؤمن وعده بهشتی را داد که در زیر آن نهرها جاری است. آنان در بهشت و در خانه های پاک در بهشت عدن خالدند. رضوان و رضایت خدا بالاتر از بهشت است، و آن فوز عظیم است. همان طور که در این ایه آمده، علاوه بر بهشت و نعمات الهی، رضوان خدا که بالاترین نعمتهاست، نصیب مؤمن خواهد شد.
ب) آثار دنیوی 
1. تقویت اراده:
از آثار حتمی اعتکاف در زندگی فردی انسان، تقویت اراده آدمی است. کسی که مدتی برخلاف خواست درونی خویش خود را در محلی حبس و از بسیاری از امور غیر عبادی که به طور طبیعی تمایل به آنها دارد، پرهیز نماید، همین خویشتن داری تمرینی است برای اجتناب از بسیاری خواهشهای نفسانی دیگر. برخورداری انسان از اراده قوی نه تنها در مسائل اخلاقی و دینی بسیار مهم است، بلکه نقش آن در امور روزمره زندگی هم بر کسی پوشیده نیست.
2. انس با معنویات:
در پرتو اعمالی چون اعتکاف، کم کم ارتباط روانی بین انسان و مسجد، قرآن، نماز، نماز شب و ادعیه به وجود می اید؛ به نحوی که انسان مشتاق ارتباط با این امور می شود و دوری از آنها برایش سخت می گردد.
3. دوری از غفلت:
اعتکاف در بردارنده عباداتی چون نماز است و نماز ذکر خداوند به شمار می رود و غفلت را می زداید؛ از این رو، اعتکاف باعث دوری از غفلت می شود؛ غفلتی که اگر به ذکر مبدل نگردد، موجبات سقوط آدمی را فراهم می آورد:
« اقترب للناس حسابهم و هم فی غفله معرضون»؛ رسیدگی به حساب انسانها، نزدیک شد و مردم در غفلت به سر می برند.
4. تواضع و فروتنی:
اگر انسانها بتوانند در طول اعتکاف، خود را به دروازه های معرفت الهی برسانند و خود را در دایره بیکران هستی کوچک ببینند، استکبار و غرور از آنان رخت بر می بندد و دیگر در مقابل همنوع خود تکبر نمی ورزد؛ بلکه فروتنی را پیشه خود خواهد ساخت.
ج) آثار اجتماعی
1. کاهش جرم و فساد: به عقیده جرم شناسان، بسط و گسترش مسائل معنوی باعث کم شدن جرم و فساد در جوامع می گردد. اعتکاف در این میدان می تواند نقش مهمی را ایفا کند؛ زیرا مشتمل بر چند عبادت است و آثار معنوی ویژه ای حتی بر افراد غیر معتکف بر جا می گذارد.
2. آشنایی و برقراری ارتباط دوستانه: حضور مؤمنان شهر در یک جا، فرصتی است که یکدیگر را بشناسند و ارتباط دوستانه پیدا کنند و از آثار اخوت اسلامی برخوردار شوند. این اثر را به راحتی می توان از لابه لای خاطرات منتشر شده معتکفان به دست آورد. 
برگرفته از : سروش وحی : مرداد و شهریور 1384، شماره 18 
منبع: hawzah.net