تعلیم و تربیت از دیدگاه های مختلف

پرسش: تعلیم و تربیت از دیدگاه های مختلف را برایم توضیح دهید؟

پاسخ:
در مورد تعلیم و تربیت ، افراد مختلف و مکاتب متعددی نظر داده اند که لازم است این دیدگاهها با توجه به زمینه های آن مورد بررسی قرار گیرد. لذا ابتدا به دیدگاه مکاتب مختلف در مورد تعلیم و تربیت می پردازیم ، سپس اشاره ای گذرا بر نظرات افراد مختلف در این باره خواهیم پرداخت.
تعلیم و تربیت از دیدگاه مکاتب
تعلیم و تربیت در همه مکاتب (مکتب فقهاء، عرفاء، فلاسفه، شعراء و ...) مورد بررسی قرار گرفته است که ما در ذیل فقط به مکاتب فلسفی و آن هم به خاطر تأثیر عمیقی که در تعلیم و تربیت گذاشته اشاره می کنیم. در طبقه بندی مکاتب فلسفی، 5 مکتب را نام می برند که 3 تا از آنها (ایده الیسم، رئالیسم، نئوتومیسم) سنتی و 2 تای آنها (پراگماتیسم، اگزیستانسیالیسم) جدید هستند. هر کدام از این مکاتب، فلسفه های تربیتی را در پی داشته اند که دو مکتب اول بنیاد گرائی و بقیه مکاتب به تربیت پایدار گرائی، پیشرفت گرائی و اگزیستانسیالیسم را در تعلیم و تربیت ایجاد کرده است.
به طور خلاصه اهداف و محتوای تربیتی هر یک از این مکاتب در زیر می آید:
ایده الیسم:
هدف تعلیم و تربیت: پرورش بی واسطه استدلال و شخصیت .
محتوا تعلیم و تربیت: مطالب انتزاعی در قالب آثار مکتوب تاریخ، یک موضوع طبیعی است. زیرا معرف میراث گذشتگان و عرضه کننده قهرمانان در نقش الگوست.(1)
رئالیسم :
هدف: شناخت جهان از طریق به کارگیری عقل .
محتوا: مطالعه بی واسطه جهان خارج (الگوها و قوانین آن) فعالیت استقرایی را برای عقل مُیسّر می سازد، در حالی که در آن واحد دانش جدیدی را در مورد خود جهان نیز فراهم می سازد.(2)
نئوتومیسم:
هدف تعلیم و تربیت: رشد بلاواسطه عقل و اراده .
محتوا: همه موضوع های انتزاعی، از جمله موضوع های مذهبی که افراد را وادار می کند بدون هیچ تردیدی آنها را مطالعه کنند و فرا بگیرند.(3)
پراگماتیسم:
هدف: افزودن به معنای تجربه، به ویژه تجربه اجتماعی، به نحوی که فرد بهتر بتواند فرایند تجارب آینده را هدایت کند.
محتوا: تجربه بلاواسطه انسانی، تمرکز بر مسائل اجتماعی کنونی است که دانش آموزان در یک جامعه خاص تجربه کرده اند.(4)
اگزیستانسیالیسم:
هدف: برانگیخن یا تقویت آگاهی، که به نوبه خود در بهبود انتخاب های فردی به کار خواهد رفت.
محتوا: تمرکز بر محتوا، خیلی کمتر از تمرکز بر نگرش فرد نسبت به محتواست. با این حال، محتواهایی نظیر هنر، که مبین دستاوردهای فردی هستند و نیز ادبیات (در جائی که انتخاب به شکل قضاوت ممکن است) موضوع هایی حائز اولویت هستند.(5)
البته تعلیم و تربیت بر اساس دیدگاه های مختلف نسبت به موضوع آن (انسان) نظرگاه های مختلفی را در پی دارد از جمله:
ـ طبیعت انسان از دیدگاه علوم حیاتی (زیست شناسی)
ـ طبیعت انسان از دیدگاه علوم روانی
ـ طبیعت انسان از دیدگاه علوم اجتماعی و ...
که توضیح آنها فرصت بیشتری را می طلبد.
تعلیم و تربیت از دیدگاه افراد:
افرادی که در زمینه تعلیم و تربیت سخن گفته و تحقیق کرده اند را نیز می توان در دو دسته تقسیم کرد. یک دسته دانشمندان مسلمان هستند و دسته دیگر غیر مسلمانان و افرادی مثل افلاطون و ...، که برای نمونه اشاره ای به تعریف تربیت از نگاه برخی از این اشخاص می کنیم. ولی باید توجه داشته باشید که اشاره به دیگر آراء آنان در هر یک از بخش های روش، اصول، محتوا، اهداف، عوامل تربیت، مبانی انسان شناسی جهان شناسی و ... چندین جلد کتاب خواهد شد.
تعلیم و تربیت از نگاه اندیشمندان مسلمان:
شیخ اشراق:
تعلیم و تربیت فرایندی است که انسان با عرفان به خود و رهائی از علائق به رتبه فنا می رسد.(6)
سعدی:
تعلیم و تربیت فرایندی است که در آن مربی در پی پرورش قوای متربی یا همان پرورش روح از طریق آموزش صفات نیک و زدودن خصلت های حیوانی برای رسیدن به انقطاع الی الله است.(7)
ابن سینا:
تعلیم و تربیت برنامه ریزی و فعالیت جامعه و فرد در جهت سلامت خانواده و رشد کودک و تدبیر شئون اجتماعی برای وصول انسان به سعادت دنیوی و اخروی است.(8)
قابسی:
(تعریف به هدف): تعلیم و تربیت آموزش همگانی دین و شناخت آن و عمل بر اساس آن است.(9)
تعلیم و تربیت از نظرگاه اندیشمندان غربی:
ارسطو:
تعلیم و تربیت مجموعه اعمالی است که به وسیله خانواده یا دولت برای ایجاد فضائل اخلاقی و درونی در افراد صورت می گیرد.(10)
جان لاک:
تعلیم و تربیت فراهم ساختن زمینه روانی سالم در تنی سالم که سعادت فردی و به تبع آن سعادت اجتماعی را به دنبال آورد.(11)
ژان ژاک روسو:
تعلیم و تربیت هنر یا فنی است که به صورت راهنمائی یا حمایت و هدایت طبیعت متربی و با رعایت قوانین رشد طبیعی و با همکاری خود او و برای زندگی کردن تحقق می پذیرد.(12)
جان دیوئی:
تعلیم و تربیت بازسازی و سازماندهی تجربه که بر معنادار شدن و عمق آن می افزاید و توانائی هدایت جریان تجربه را توسعه می بخشد.(13)
این بود بخشی از آنچه که در این مجال فرصت طرح آن میسر است برای مطالعه بیشتر به منابع زیر مراجعه نمایید.
آرای دانشمندان مسلمان در تعلیم و تربیت و مبانی آن. زیر نظر علیرضا اعرافی. 4 جلد، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و انتشارات سمت، 1380.
فلسفه تربیتی شما چیست؟ آرنولد گریز. ترجمه: شعبانی و همکاران. مشهد، انتشارات به نشر، 1382.
در آمدی بر تعلیم و تربیت اسلامی: فلسفه تعلیم و تربیت با همکاری: علی محمد کاردان و دیگران. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و انتشارات سمت. 1379.

پی نوشت:
1. آرنولد گریز، فلسفه تربیتی شما چیست؟. ترجمه: شعبانی و همکاران. مشهد: انتشارات به نشر، 1382، ص 143.
2. همان، ص 150.
3. همان، ص 153.
4. همان، ص 155.
5. همان، ص 158.
6. آرائ دانشمندان مسلمان در تعلیم و تربیت و مبانی آن. زیر نظر علیرضا اعرافی. ج2، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و انتشارات سمت، 1380، ص 79.
7. همان، ج4، ص 5.
8. همان، ج1، ص 231.
9. همان، ج1، ص 139.
10. درآمدی بر تعلیم و تربیت اسلامی: فلسفه تعلیم و تربیت. با همکاری: علی محمد کاردان و دیگران. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و انتشارات سمت، 1379، ص 177.
11. همان، ص 207.
12. همان، ص 214.
13. همان، ص 258.