جایگاه مردم در عملیاتی کردن اقتصاد مقاومتی

آیا فشارهای اقتصادی غرب اثرگذار بوده است؟ یکی از مسائلی که در باب تحریم باید به آن پاسخ داد آن است که وظیفه ی مردم در قبال تحریم ها چیست و این تحریم ها چه اثراتی در زندگی فردی و اجتماعی مردم دارد؟ آیا تحریم تنها یک مرحله و یک فشار است که مردم و انقلاب اسلامی باید آن ها را تحمل کنند یا آنکه گامی در جهت تحقق اهداف انقلاب اسلامی است. به عبارت دیگر، ثمرات حقیقی تحریم ها و تحمل آن ها برای کشور چیست؟
صبر بر مصیبت اقتصادی (تحریم) در اقتصاد مقاومتی
در ادبیات اسلامی، صبر بر مصیبت ها یکی از مراحل کمال شناخته شده است. مطابق حدیث شریف امام باقر (علیه السلام)، «الْکَمَالُ کُلُّ الْکَمَالِ التَّفَقُّهُ فِی الدِّینِ وَ الصَّبْرُ عَلَى النَّائِبَهِ وَ تَقْدِیرُ الْمَعِیشَهِ»[1] در مورد کمال انسان سه مرحله قابل احصا کردن است. نخست انسان باید برای رسیدن به کمال در دین تفقه کند و دستورات دینی را یاد بگیرد. به درستی که بدون فهم مناسب از دین و شناخت احکام الهی، راه رسیدن به سعادت و کمال میسر نخواهد بود. لذا انسان باید در حد توان خود، در دین تفقه کند و به شناخت وظایف خود نائل شود. در گام بعد، باید با شناخت صحیح دین، به اندازه داری در معیشت خود بپردازد و زندگی خود را بر اساس تعالیم اسلامی تنظیم کند. حیطه ی دیگری که در راه کمال مهم است، صبر در مقابل مصیبت هاست. بسیاری از افراد در زمان مواجهه با مصیبت، دین خود را از دست داده و کفران می کنند و بسیاری نیز از مواجهه با آن خودداری می کنند.
به بیان معصوم، انسان زمانی به کمال حقیقی خود می رسد که در مقابل مصیبت ها صبور باشد. با توجه به آنکه دامنه ی این مصایب بیان نشده است، می توان پا را از مصیبت های جانی فراتر نهاد و بیان کرد که برای انسان در بسیاری از زمینه ها، مصیبت هایی رخ می دهد و انسان باید در مقابل تمامی این مصیبت ها صبور باشد. در زمینه ی  اقتصادی انسان ممکن است با فقر مالی و مادی مواجه شود و از راه خدا و استقامت در آن استنکاف کند و همان طور که قرآن بیان می کند، «وَ أَمّا إِذا مَا ابْتَلاهُ فَقَدَرَ عَلَیْهِ رِزْقَهُ فَیَقُولُ رَبّی أَهانَنِ‏» (فجر: 16)[2] زمانی که بر او مصیبتی وارد شد، کفران خدا کند و خدا را متهم کند. کما آنکه در تجربه ی تاریخ نیز موارد بسیاری از بلایا و مصیبت های مالی بر مسلمانان بار شده است (همانند شعب ابی طالب) و مردم یا استقامت کرده و یا راه شیطان را در پیش گرفته اند. امروزه نیز تحریم ها و تنگناهای اقتصادی از بلایا و مصیب های اقتصادی است که با جامعه ی اسلامی ارتباط دارد. بر این اساس، مردم ایران زمانی که در مقابل تحریم ها به عنوان یک مصیبت اقتصادی ایستادگی نمایند و صبر پیشه کنند، این امر موجب می شود که نه تنها فرد فرد مردم به کمال خود نائل شوند، بلکه جامعه نیز در مسیر کمال خود قرار گیرد و به رشد و بالندگی خاص خود برسد.
بر همین اساس است که رهبری تأکید دارند که تحریم ها اثرگذار نخواهد بود و برای ما مفید خواهند بود، زیرا مؤمنین زمانی که بر مصیبتی صبر می کنند، به مرحله ی کمال خود نزدیک می شوند و لذا اگرچه در ظاهر با سختی و تنگنا رو به رو هستند، اما در واقع مراحل کمال خود را طی می کنند.
تقدیر معیشت مقاومتی
اما مطابق با حدیثی که در اول یادداشت به آن اشاره شد، صبر در برابر مصیبت، در کنار تقدیر معیشت بیان شده است. تقدیر معیشت در بیان روایات به معنی اندازه داری در زندگی مادی و حرکت در میان اسراف و تقتیر به طوری که هیچ انسانی گرفتار نشود تعبیر و تفسیر شده است. با توجه به اینکه در جامعه ی اسلامی مسیر کمال فردی از مسیر کمال اجتماعی جدا نیست و فرد نیز باید وظایف خود را در قبال اجتماع به درستی انجام دهد و در طرف دیگر نوسانات اجتماعی نیز بر زندگی او تأثیرگذار است، بر این اساس، زمانی که دامنه ی تحریم های اقتصادی و فشارهای مالی بر یک کشور اسلامی بیشتر می شود، این مسئله نیز بیشتر معنا پیدا می کند و مسلمانان نیازمند تقدیر معیشتی مقاومتی و متناسب با اقتضائات تحریم هستند که زندگی آن ها را متغیر می کند.
از این رو، می توان دو نوع تقدیر معیشت را برای مردم در راه رسیدن به کمال احصا کرد. نخستین نوع به اندازه داری در زندگی و مدیریت معیشت خانوار در قالب هایی برمی گردد که دین اسلام به آن ها اشاره کرده است و شامل طلب رزق، مدیریت مصرف، دوری از فقر و فهم اصول کسب وکار می شود که در هر شرایطی مؤمن باید به آن توجه کند.
اما زمانی که شرایط اقتصادی کشور تغییر می کند و کشور با تحریم های مختلفی مواجه است، این تقدیر معیشت نیز معنای متفاوتی پیدا خواهد کرد. اگر در حالت عادی رزق انسان در حدی است که بسیاری از نیازهای او مرتفع می شوند و زندگی راحتی دارد، زمانی که شرایط اقتصادی به دلایلی مثل تحریم یا خشک سالی سخت می شود، مطمئناً این مسئله در رزق او نیز مؤثر است و سطح زندگی او را کاهش می دهد و او نیز باید مطابق با همین نوسانات زندگی خود را تغییر دهد و خود را برای شرایط سخت شدن زندگی مهیا کرده باشد.
البته باید توجه کرد که آمادگی مردم برای مقاومت در شرایط مقاومتی، به معنای این نیست که مسئولین وظیفه ای در جهت بهبود معیشت مردم و افزایش سطح رفاه آن ها ندارند؛ بلکه این شرایط نیازمند آن است که مردم با تغییر اندازه داری در زندگی خود و اکتفا به سطح کفاف در زندگی و تحمل سختی ها و مصیبت های اقتصادی در تقدیر معیشت خود،  حمله های دشمنان را خنثی کنند و مسئولین نیز وظیفه دارند که شرایط اقتصادی را برای زندگی بهتر مردم آماده کنند و ضربه های دشمنان را از طریق حمایت از تولید و مبارزه با دلالی و کاهش هزینه  ی تولید و... خنثی کنند و نقاط ضعفی چون وابستگی به نفت و دلالی و... را مرتفع سازند.
وظیفه ی دیگر مردم در این شرایط، رسیدگی کردن به حال سایر مؤمنین و تبعیت از سیره ی معصومین (علیهم السلام) در شرایط تحریم و تنگناست که متأسفانه در مدت اخیر در کشور ما این امر تا حدودی نادیده گرفته شده است؛ یعنی اگر در کالایی کمبود وجود دارد، مسلمانان باید در صورتی که مازادی در خانه دارند، به فکر دیگران باشند و خود نیز با دلالی و گرانی مبارزه کنند و به آن دامن نزنند.
در زمان حضرت صادق (علیه السلام)، در مدینه خشک سالی می شود و گندم و جو، که از نیازهای اساسی مردم است، کم می شود و حضرت به جای آنکه در صف خرید گندم بروند تا نیازهای خود را برآورده کنند، حرکتی کاملاً خلاف این امر انجام می دهند که نیاز است مردم ما نیز آن را سرلوحه ی خود قرار دهند.
«عَنْ مُعَتِّبٍ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع وَ قَدْ تَزَیَّدَ السِّعْرُ بِالْمَدِینَهِ کَمْ عِنْدَنَا مِنْ طَعَامٍ قَالَ قُلْتُ عِنْدَنَا مَا یَکْفِیکَ أَشْهُراً کَثِیرَةً قَالَ أَخْرِجْهُ وَ بِعْهُ قَالَ قُلْتُ لَهُ وَ لَیْسَ بِالْمَدِینَهِ طَعَامٌ قَالَ بِعْهُ فَلَمَّا بِعْتُهُ قَالَ اشْتَرِ مَعَ النَّاسِ یَوْماً بِیَوْمٍ وَ قَالَ یَا مُعَتِّبُ اجْعَلْ قُوتَ عِیَالِی نِصْفاً شَعِیراً وَ نِصْفاً حِنْطَهً فَإِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ أَنِّی وَاجِدٌ أَنْ أُطْعِمَهُمُ الْحِنْطَةَ عَلَى وَجْهِهَا وَ لَکِنِّی أُحِبُّ أَنْ یَرَانِیَ اللَّهُ قَدْ أَحْسَنْتُ تَقْدِیرَ الْمَعِیشَهِ»[3]
امام صادق (علیه السلام) به معتب، که غلام ایشان بودند، فرمودند که قیمت ها در مدینه بالا رفته است، به چه میزان غذا در نزد ما هست؟ گفتم که به اندازه ی یک ماه و بیشتر غذا داریم. حضرت فرمودند که برو بیرون و آن ها را بفروش و من گفتم که در مدینه غذایی نیست! (چطور آن ها را بفروشم.) حضرت فرمودند که آن ها را بفروش و زمانی که آن ها را فروختی، همانند مردم هر روز گندم بخر. سپس حضرت فرمودند که معتب غذای خانواده ی مرا نصف گندم و نصف جو قرار بده، به درستی که خداوند می داند که من می توانم به آن ها گندم بدهم، اما می خواهیم که خداوند مرا در حالی ببیند که اندازه داری در معیشت را به نحو احسن انجام داده ام.
این حدیث شریف بیانگر آن است که حضرت در مورد مصرف به اقتضائات زمان خود توجه کرده اند و در شرایط سختی، مراعات حال دیگران و سایر مردم را کرده اند. ایشان به جای آنکه به دنبال افزایش اندوخته ی خود باشند، تمام اندوخته را در شرایط سختی فروخته اند تا نیازهای مردم مرتفع بشود و همانند سایر مردم باشند. یعنی حضرت از اندوخته ی خود در شرایط قحطی صرف نظر کرده اند و برای تنظیم بازار و همراهی با مردم، تمام اندوخته ی خود را به بازار عرضه کرده اند تا هم بقیه یاد بگیرند و برای تعدیل بازار اندوخته هایشان را به بازار عرضه کنند و به دنبال انبار کردن و... نباشند و با هجوم به بازار موجب افزایش تقاضا و افزایش دوچندان قیمت ها نشوند و هم اینکه حضرت در این شرایط روزبه روز خرید می کرده اند تا برای سایرین مشکلی رخ ندهد و کمبودی در بازار ایجاد نشود.
اما در این میان، نکته ی قابل  تأمل تر آن است که در شرایط سختی و کمیابی، با وجود آنکه توانایی آن را داشته اند که از گندم (کالای خوب و باکیفیت) استفاده کنند، به غلام خود فرمان داده اند که هم از گندم خرید کند و هم جو بخرد تا نه تنها تقاضای گندم کاهش یابد، بلکه خانواده ی وی خود را برای مقاومت در شرایط سخت که می تواند مصیبت اقتصادی باشد مهیا کنند.
اما در کشور ما، عملکرد مردم کاملاً برعکس سیره ی معصوم است. متأسفانه در مدت اخیر که در کالاهایی نظیر مرغ، آجیل، برنج و... در بازار کمبود ایجاد شد، مردم سراسیمه به بازارها هجوم آوردند و چند برابر مایحتاج خود را خریداری کردند؛ تا جایی که میزان تقاضا در شرایط کمبود در برخی از کالاها، از حالت عادی نیز بیشتر شد و این به سودآوری دلالی و کمبود کالا دامن زد. اما بر اساس سیره ی توضیح داده شده، مناسب بود که مردم به بازارها هجوم نیاورند و نه تنها در حد نیاز خود از کالاهای موجود خریداری کنند، بلکه برای تعدیل شرایط اقتصادی، کمتر از نیاز خریداری کنند یا اگر ذخیره ای در خانه دارند، در اختیار سایر مردم قرار دهند. جای تأسف است که برخوردی نظیر برخورد حضرت صادق (علیه السلام) در زمان گرانی و کمبود در کشورهای توسعه یافته انجام می شود، ولی در کشور ما چنین عملکردی بسیار اندک رخ می دهد.
لذا اگر مسلمانان دو وظیفه ی خود در خصوص تقدیر معیشت مقاومتی، در کنار صبر در تحریم به معنای مصیبت اقتصادی را به درستی انجام دهند، این حرکت انقلابی، فهمی عظیم و کمالی صحیح در میان مردم ایجاد خواهد کرد و موجب رشد و کمال مسئولین و آحاد جامعه خواهد شد، زیرا مؤمن نه تنها خود را برای شرایط صلح و راحتی آماده کرده است، بلکه خود را برای شرایط سخت و مقاومتی نیز مهیا می کند.
 

پی نوشت:
[1]. امام باقر (علیه السلام) فرمودند: حقیقت کمال در سه چیز است،  فقیه شدن در دین، اندازه داری در زندگی و صبر بر مصیبت (الکافی، ط-الإسلامیه، ج‏ 1، 32).
[2]. اما زمانی که آزمایش می شود و رزقش تنگ می شود، بیان می کند که خداوند به من توهین کرده است.
[3]. کافی، ج 5، 166.
منبع مقاله : برهان