نقش و جایگاه شرکت های دانش بنیان در توسعه ی اقتصاد مقاومتی/بخش دوم

در قسمت اول، بعد از بیان اهمیت و مفهوم راهبردی اقتصاد مقاومتی، به تبیین اقتصاد دانش بنیان پرداخته شد. در ادامه  شرکت های دانش بنیان و نقش آن ها در حرکت به سمت اقتصاد مقاومتی تبیین خواهد شد.
تبیین شرکت های دانش بنیان
شرکت های دانش بنیان، به عنوان بنگاه های اقتصاد دانش بنیان، نقش محوری در ساختار این نوع اقتصاد ایفا می نماید. بر اساس ماده ی یک قانون حمایت از شرکت های دانش بنیان، «شرکت ها و مؤسسات دانش بنیان شرکت یا مؤسسه ی خصوصی یا تعاونی است که به منظور هم افزایی علم و ثروت، توسعه ی اقتصاد دانش محور، تحقق اهداف علمی و اقتصادی (شامل گسترش و کاربرد اختراع و نوآوری) و تجاری سازی نتایج تحقیق و توسعه (شامل طراحی و تولید کالا و خدمات) در حوزه ی فناوری های برتر و با ارزش افزوده ی فراوان، به ویژه در تولید نرم افزارهای مربوط، تشکیل می شود.»
در تعریف مذکور، فناوری را می توان کلیه ی دانش فنى، فرآیندها، ابزار و سیستم های به کاررفته در ساخت محصولات و ارائه ی خدمات تعریف کرد. فناوری همواره در خلق ثروت برای کشورها نقش اساسی داشته و سطح استاندارد و کیفیت زندگی مردم را به شدت تحت تأثیر قرار داده است. تأثیر فناوری آن چنان است که پیشرفت تمدن را غالباً با توجه به فناوری برتر هر دوره مشخص می کنند. اقتدار فناوری موجب اقتدار اقتصادی، سیاسی و اجتماعی می گردد.
همچنین طبق تعریف OECD، شرکت های دانش بنیان «آن  دسته از گروه های انسانی تحصیل کرده در مراکز علمی، پژوهشی و تحقیقاتی که توانسته باشند در این مراکز، علاوه بر فراگیری علوم نظری و تئوری های علمی، روش های تبدیل علوم فراگرفته به فعالیت های درآمدزا و تولیدکننده ی ارزش را به همراه داشته باشد» اطلاق می شود.
حال برای بررسی و تبیین نقش این شرکت ها در اقتصاد مقاومتی ابتدا لازم است ویژگی های منحصربه فرد و کارکردهای این شرکت ها تشریح شود. شرکت های دانش بنیان دارای تمایزات خاصی با سایر شرکت ها هستند که در این بخش به طور خلاصه بیان می گردد:
1. در شرکت هاى دانش بنیان نسبت نیروهای متخصص به کل کارکنان، اختلاف زیادی با دیگر شرکت ها دارد.
2. در شرکت هاى دانش بنیان درصد رشد نیرو های متخصص به کل کارکنان زیاد است.
3. اعضای هیئت علمی دانشگاه ها و مؤسسات علمى و پژوهشى در مدیریت و راهبری شرکت هاى دانش بنیان مشارکت دارند.
4. شرکت هاى دانش بنیان بودجه ی بسیار زیادتری نسبت به دیگر شرکت ها برای تحقیق و توسعه نیاز دارند.
5. شرکت هاى دانش بنیان توانمندی ویژه ای در استفاده از فناوری برای رشد سریع دارند.
6. توسعه ی شرکت هاى دانش بنیان صنعتی، متکی بر توسعه ی فناوری است، نه بر سرمایه یا سخت افزار.
7. مزیت رقابتی شرکت هاى دانش بنیان، نوآوری در فناوری است.
8. شرکت هاى دانش بنیان بازارهای جدید را از طریق ارائه ی محصولات با فناوری های جدید تسخیر می کنند.
9. شرکت هاى دانش بنیان به روش های دستی یا نیمه اتوماتیک تکیه ندارد.
10. اغلب شرکت های دانش بنیان از نظر اندازه جزء شرکت های کوچک و متوسط محسوب می شوند.
با توجه به ویژگی های ذکرشده، می توان اهداف و کارکردهای زیر را برای این شرکت ها برشمرد:
1. جذب و تبدیل ایده ها به محصول و مشاغل پایدار.
2. هم افزایی علم و ثروت (تجاری سازی علم و دانش).
3. تجاری سازی یافته های پژوهشی و تحقیقاتی.
4. توانمندسازی دانش آموختگان به منظور ورود به فضای کسب وکار.
5. حمایت، هدایت و سمت دهی در جهت نوآوری ها و تولید فناوری های برتر.
6. ایجاد زمینه برای به کارگیری هرچه بیشتر توانمندی های دانشگاه ها و واحدهای پژوهشی در جامعه.
7. ترغیب متخصصین، نوآوران، مخترعان، اعضای هیئت علمی دانشگاه ها و واحدهای پژوهشی برای فعالیت های بیشتر در رفع نیازهای جامعه برای ترویج فرهنگ تجاری سازی در دانشگاه ها و مراکز پژوهشی.
8. تشویق بنگاه های اقتصادی و دستگاه های اجرایی به بهره گیری از یافته های پژوهشی و فناوری های شکل یافته در مراکز پژوهشی.
9. ارتقای فرهنگ عمومی کارآفرینی.
بحث و نتیجه گیری
حال از یک سو، با توجه به تعریف و بیان ویژگی های اقتصاد مقاومتی و مؤلفه های اصلی آن و از سوی دیگر، تعریف و کارکردهای اقتصاد و شرکت های دانش بنیان، می توان نقش این شرکت ها را در شکل گیری و توسعه ی اقتصاد مقاومتی در محورهای زیر تبیین نمود:
1. شرکت های دانش بنیان، با توجه به ویژگی های خود و پویایی و تطبیق با شرایط محیط پیرامونی و انعطاف پذیری بالا، ظرفیت مناسبی برای روبه رو شدن با شرایط تحریم را دارا هستند. همچنین توزیع عادلانه تر ثروت، بر اساس شایسته سالاری در چنین شرکت هایی، تأثیر زیادی در عدالت اقتصادی دارد و از سوی دیگر، با توجه به توانمندتر بودن این شرکت ها، در مقایسه با شرکت های سنتی، سبب افزایش بهره وری و کارآمدی شرکت های دولتی واگذارشده خواهد شد. همچنین استراتژی عدم تمرکز فعالیت های تولیدی در چند شرکت بزرگ دولتی، مانع از تحریم آسان محصولات یا مواد اولیه ی شرکت ها می گردد. شرکت های دانش بنیان زیرساخت های لازم جهت عملی ساختن استراتژی عدم تمرکز و همکاری چندین شرکت متوسط جهت تولید یک محصول را دارا هستند. در صورت تحریم مواد  اولیه یا فناوری، چنین شرکت هایی توانمندی لازم را جهت دستیابی به فناوری یا مواد اولیه ی جایگزین خواهند داشت.
2. قطع وابستگی به فروش خام مواد معدنی، به ویژه نفت، یکی دیگر از مؤلفه های اقتصاد مقاومتی بیان شد. شرکت های دانش بنیان، با توجه به ویژگی های منحصربه فرد خود و توان ایجاد و به کارگیری فناوری های پیشرفته ی مورد نیاز، توانمندی لازم را جهت تبدیل مواد خام به محصولات نهایی و با ارزش افزوده ی بالا دارند. در واقع دولت با اعتماد و توجه به چنین شرکت هایی می تواند تهدید به وجود آمده در این حوزه را به فرصتی جهت شکوفایی صنایع نفت و پتروشیمی تبدیل نماید. با تمرکز بر این استراتژی، در بلندمدت، علاوه بر خودکفایی کشور در بسیاری از کالاهای مرتبط با نفت و صنایع معدنی، حتی می توان از نفت به عنوان ابزاری جهت تهدید دشمن استفاده نمود.
3. یکی دیگر از مؤلفه های اقتصاد مقاومتی مدیریت مصرف مطرح شد. واقعیت این است که یکی از علل اساسی اسراف و زیاده روی در مصرف و همچنین تمایل مردم به مصرف کالاهای خارجی، پایین بودن کیفیت محصولات و کالاهای داخلی است و این مسئله در بلندمدت باعث سلب اطمینان مردم از کیفیت اکثر کالاهای داخلی شده است. بنابراین با توجه به ویژگی شرکت های دانش بنیان در استفاده از دانش برای بهینه کردن کیفیت محصولات داخلی، به همراه اقدامات فرهنگی، می توان موجب ترغیب مردم به مصرف کالاهای داخلی گردید. به این ترتیب، از یک سو وابستگی کشور به محصولات و ارز خارجی جهت واردات این کالاها کاهش می یابد و از سوی دیگر، با ارتقای کیفیت محصولات داخلی، زمینه ی رقابت این کالاها با کالاهای مشابه در بازارهای خارجی فراهم می گردد. در نهایت، با افزایش گستره ی کالاهای صادراتی، آسیب پذیری کشور در برابر تحریم کالاهای صادراتی کاهش می یابد.
4. بهره وری عوامل تولید به عنوان یکی از عوامل اقتصاد دانش بنیان بیان شد. پایین بودن بهره وری یکی از مسائل اساسی اقتصاد کشور است که تأثیر گسترده ای بر تمام جنبه های اقتصادی دارد. در حقیقت بهره وری عوامل تولید در شرکت های دانش بنیان، علاوه بر تأثیرات ذکرشده در بند قبل، سبب کاهش هزینه ی تمام شده ی محصولات و کالاها خواهد شد. در نتیجه، علاوه بر افزایش استفاده ی مردم از کالاهای داخلی، از سوی دیگر، مزیت رقابتی در قیمت برای صادرات محصولات در بازارهای جهانی ایجاد خواهد کرد.
5. اهمیت اقتصاد و شرکت های دانش بنیان به اندازه ای است که علاوه بر تأثیرگذاری بر سایر مؤلفه های اقتصاد مقاومتی، از طرف رهبر معظم انقلاب به عنوان یکی از مهم ترین و مؤثرترین مؤلفه های اقتصاد مقاومتی مطرح می شود. ایشان از شرکت های دانش بنیان به عنوان راهکاری برای جایگزینی درآمدهای نفت یاد می کنند و تصریح می نمایند که «ما اگر بتوانیم از همین فرصت که امروز وجود دارد استفاده کنیم و تلاش کنیم نفت را با فعالیت های اقتصادی درآمدزای دیگری جایگزین کنیم، بزرگ ترین حرکت مهم را در زمینه ی اقتصاد انجام داده ایم. امروز صنایع دانش بنیان از جمله  کارهایی است که می تواند این خلأ را تا میزان زیادی پر کند.»
همچنین ایشان در جای دیگر، با تأکید بر این موضوع، می فرمایند: «این بخش شرکت هاى دانش  بنیان و فعالیت هاى اقتصادى دانش  بنیان خیلى جاده  ى باز و امیدبخشى است.» در سخنرانی دیگری، ایشان کارآفرینی را مترادف اقتصاد مقاومتی می دانند و تأکید می کنند: «ما باید یک اقتصاد مقاومتىِ واقعى در کشور به وجود بیاوریم. امروز کارآفرینى معنایش این است.»
6. یکی دیگر از مؤلفه های اقتصاد مقاومتی حمایت از تولید ملی و همچنین خودکفایی در تولید محصولات استراتژیک مورد نیاز کشور است. چنان که در مباحث مطرح شده در حوزه ی اقتصاد دانش بنیان بیان شد، یکی از عوامل اساسی رشد تولید سرانه ی ملی، اقتصاد دانش بنیان و بنگاه های اقتصادی دانش بنیان است. در حقیقت، یکی از راهکارهای اساسی خودکفایی پایدار در محصولات استراتژیک، ارتقای فناوری و افزایش بهره وری عوامل تولید از طریق دانش بنیان نمودن اقتصاد و توسعه ی شرکت های دانش بنیان است. با برنامه ریزی صحیح، حتی کشور می تواند صادرکننده ی این محصولات نیز باشد.
در انتها باید به این نکته اشاره نمود که موارد ذکرشده ی فوق، در صورتی امکان تحقق خواهند داشت که زیرساخت های لازم جهت به وجود آمدن اقتصاد دانش بنیان و رشد و فراگیر شدن شرکت های دانش بنیان فراهم شود. بررسی زیرساخت های مذکور هدف نوشته ی حاضر نبوده است، ولی مناسب است که در اینجا به یکی از اساسی ترین زیرساخت های اقتصاد دانش بنیان و پیش نیاز تحقق استراتژی شرکت های دانش بنیان جهت توسعه ی اقتصاد مقاومتی اشاره شود. در حقیقت یکی از اساسی ترین پیش نیازهای اقتصاد دانش بنیان سرمایه ی انسانی خلاق، نوآور و دانشی است که با توجه به ترکیب جمعیتی کشور ایران و جمعیت بالای جوانان تحصیل کرده و نیروی انسانی به عنوان بزرگ ترین و باارزش ترین سرمایه ی کشور، باید مورد توجه قرار گیرد و بدین ترتیب، با توانمند نمودن و تشویق و زمینه سازی فعالیت آنان در قالب شرکت های دانش بنیان، کشور توان رویارویی با هر گونه تهدید و تحریم اقتصادی را خواهد داشت.
منابع:
* نجف اللهیاری فرد و رسول عباسی، «بررسى الگوى مناسب ساختار سازمانى شرکت هاى دانش بنیان»، فصلنامه ی تخصصی پارک ها و مراکز رشد، 1390.
* داود بهبودی و بهزاد امیری، «رابطه ی بلندمدت اقتصاد دانش بنیان و رشد اقتصادی در ایران»، فصلنامه ی سیاست، علم و فناوری، 1389.
* ناصر صنوبر و دیگران، «تأثیر محرک های نوآوری بر ظرفیت نوآوری شرکت های دانش بنیان»، فصلنامه ی سیاست، علم و فناوری، 1390.
* حمید ناظمان و علیرضا اسلامی فر، «اقتصاد دانش بنیان و توسعه ی پایدار (طراحی و آزمون یک مدل تحلیلی با داده های جهانی)»، مجله ی دانش و توسعه، 1389.
* «قانون حمایت از شرکت ها و مؤسسات دانش بنیان و تجاری سازی نوآوری ها و اختراعات»، مصوب مجلس شورای اسلامی، 1389.
* سخنرانی مقام معظم رهبری در دیدار جمعی از کارآفرینان سراسر کشور ، 16 شهریور 89.
* سخنرانی مقام معظم رهبری در دیدار کارگزاران نظام، 3 مرداد 91.
* سخنرانی مقام معظم رهبری در دیدار جمعی از پژوهشگران و مسئولان شرکت های دانش بنیان، 8 مرداد 91.
* سخنرانی مقام معظم رهبری در دیدار رئیس جمهوری و اعضای هیئت دولت، 2 شهریور 91.
* سخنرانی مقام معظم رهبری در دیدار دانشجویان، 16 مرداد 91.

منبع: برهان