دکترین دگرگونی در ساختار اشتغال

رهبر معظم انقلاب اسلامی در پیام نوروزی سال ۹۶ درباره اقتصاد مقاومتی فرمودند:
اقتصاد مقاومتی یک مجموعه است؛ این مجموعه اگر فقط در زیر نام اقتصاد مقاومتی مورد توجّه قرار بگیرد، ممکن است چندان منشأ اثر نباشد؛ من علاج را در این می بینم که این مجموعه را به نقاط مهم تقسیم کنیم و برای هر نقطه ی کلیدی و مهمی یک فصلی از زمان را قرار بدهیم، و از مسؤولین و افراد شاخص و از آحاد مردم بخواهیم که همه ی همّت خود را بر روی آن نقاط کلیدی متمرکز کنند؛ به نظر من، علاج در این است که این نقطه ی کلیدی را امسال درست شناسایی کنیم. به اعتقاد من این نقطه ی کلیدی، عبارت است از تولید، تولید داخلی، و اشتغال و عمدتاً اشتغال جوانان؛ این ها آن نقاط کلیدی اصلی است. اگر ما توانستیم روی این دو نقطه متمرکز بشویم و کارها را بر این اساس برنامه ریزی و دسته بندی بکنیم، تصوّر این است که کار به میزان زیادی جلو خواهد رفت و موفّقیّت های چشمگیر و محسوسی پیش خواهد آمد. (۱۳۹۵/۱۲/۳۰۰)
▬ در نقطه ای از تاریخ مسائل کشورمان ایستاده ایم، که در آن مسأله محوری ما، همان مسأله «اشتغال و عمدتاً اشتغال جوانان»، خاص کشور ما نیست. از بحران بزرگی که از سال ۱۹۹۷/۱۳۷۶ آغاز شده تا کنون، اغلب کشورهای دنیا، اسیر عدم توازن در ساختار اشتغال شده اند و این، محوری ترین مؤلفه از بحران جهانی اقتصاد را تشکیل می دهد. مفهوم این دعوی آن است که دیگر نمی شود به قاعده بسیاری از مسائل پیشین از روی دست دیگران ببینیم و مشکل خود را به شیوه ای «روشنفکرانه»، با راه حل های «دیگران» حل کنیم. نیاز به «ابداع راه حل» داریم.
▬ برای این منظور، مهم ترین مقدمه منطقی تأمل آن است که باید با بازبینی صورت مسأله، مسیر را به سمت کشف «ذات مسأله» باز کنیم. این یک منش اصولی است که از حکمت اسلامی ما بر می آید، و الا فلسفه مدرن که خود بخشی از علت وقوع مشکل امروز ماست، راه برون رفت مطمئنی به دست نمی دهد؛ چراکه بدون توجه به ذات امور، صرفاً خواستار پیدا کردن هم شکلی های تکرارپذیر است و به ریشه ها توجه بایسته ای ندارد. پس باید ذات مسأله را کشف کنیم و در این راه مناظر مختلف اهالی علوم انسانی نیاز هست تا هر کس دیدگاه خود به موضوع را براندازد و از میان این گفتگوها، «حد وسط»، خود را به نحو برجسته نشان دهد.
▬ نگارنده این سطور به سهم خود معتقد است که تاریخ وقوع و آغاز بحران، فی نفسه یک نقطه راهنما برای جستن راه حل است: سال ۱۹۹۷. در این سال، انقلاب دیجیتال به ثمردهی اقتصادی رسیده بود، و این آغاز تحولات زنجیره ای در رکود و ضعف و فطور در اشتغال گردید. انقلاب دیجیتال در دهه ۱۹۹۰ متوقف نشد و به طور متوسط، هر سه سال، شاهد ظهور و بروز یک انقلاب اجتماعی مبتنی بر تحولات عظیم در فنّاوری دیجیتال بودیم.
▬ انقلاب های متوالی دیجیتال، با پیشبرد شدید روند «اتوماسیون» یا همان «خودکار شدن وظایف»، تأثیری مستقیم بر مهم ترین متغیر اقتصاد مدرن آدام اسمیتی، یعنی متغیر «کار» بر جای گذاشت. از زمان انتشار کتاب «منشأ ثروت ملل» آدام اسمیت بود که تحلیل های اقتصادی از متغیرهایی مانند تجارت یا منابع طبیعی به عنوان متغیر مبنایی اقتصاد روی گرداندند و به موضوع «کار» به مثابه منشأ ثروت ملل معطوف شدند. بدین ترتیب، سه متغیر «بهره وری نیروی کار»، «تورم» و «رکود» مبنای همه تحلیل های اقتصادی اعم از مکاتب چپ گرا و راست گرای علم اقتصاد را تشکیل دادند. حالا یک اتفاق مهم افتاده است؛ این که در اثر وقوع انقلاب دیجیتال، دیگر «کار» انسانی، منشأ ثروت ملل نیست. حالا دیگر، بخش اعظم کاری که در اقتصاد منجر به تولید کالا می شود، نه از جانب «کار انسانی»، که از جانب «کار ماشینی» استحصال می شود.
▬ نکته این است که این تحولات، آن قدر سریع و شتابان صورت گرفت که مجالی برای تجدید نظر «اصولی» در تحلیل های اقتصادی فراهم نیامد. برداشت من این است که هنوز مجموعه علوم انسانی و به ویژه علوم اجتماعی در پذیرش این دگرگونی در ذات علم اقتصاد دچار تردید است و همین که هنوز کوشش می شود، مسائل اقتصاد عمدتاً با سه متغیر «تورم»، «رکود» و «بهره وری نیروی کار» تحلیل شود، نشان می دهد که ما در شناسایی و پذیرش این ذات جدید دچار مشکل هستیم.
▬ برای متوازن ساختن مجدد معادلات، یک نکته، اساسی است. این که باید میان اشتغال انسان و اشتغال ماشین، موازنه برقرار کرد. باید به فرمول هایی برای تسلط انسانی بر بازده کار ماشینی تأکید نمود. این در یک سوی به معنای لزوم مطالعه تأثیر «بهره وری کار ماشینی» در وقوع «رکود» و لحاظ مضایق و گشایش هایی است که از این جانب به سمت «بهره وری کار انسانی» معطوف می شود خواهد بود. در سوی دیگر، باید به توزیع عادلانه عواید کار ماشینی، همچون توزیع عادلانه عواید کار انسانی اندیشید. آن چه امروز به خطر افتاده هر دو غرض متعارف فکر اقتصادی است: بازار متوازن نیروی کار و محصول کار، و همچنین توزیع عادلانه ثروت؛ و آن چه در ذات و جوهر، این دو غرض را به مخاطره افکنده، «عدم محاسبه سهم ماشین ها در تولید ثروت ملل» است.
▬ برای محاسبه تأثیر حضور و مداخله ماشین ها در اقتصاد، در یک سطح عمیق تر تحلیل، باید آماده باشیم که میان «کار به مثابه تعب و رنج»، و «کار به مثابه خلاقیت»، تمایز قایل شویم، و آماده گردیم تا بپذیریم ماشین ها، بخش اول، و انسان ها، بخش دوم را عهده دار شوند، و باید فرآیندهای مدون و صحیحی برای توزیع بهره وری کار ماشین ها، میان انسان های خلاق تعبیه گردد. البته در این جا، انبوهی از موضوعات در علوم اجتماعی نوین لازم به طرح است که در رأس آن مسأله «کنترل» انسانی بر ماشین ها قرار دارد، که ارائه یک بسته عملیاتی جامع، منوط به حل این مسائل است، ولی با مفروض گرفتن وقوع راه حل با کلیدواژه «خلاقیت»، فی الحال تمرکز ما بر تحلیل «کار/خلاقیت» خواهد بود. به گمان من، رسالت اصلی دولت ها، متفکران و نخبگان و فعالان اجتماعی در حال حاضر، پیدا کردن راه حل هایی برای توزیع خلاقیت در جامعه، به منظور اعمال کنترل بر عملکردهای ماشین هاست. به تبع آن، توزیع ثروت ناشی از عملکردهای ماشینی مطرح است. پس رسالت اصلی دولت ها، نخبگان، و فعالان اجتماعی دو نکته است: «توزیع خلاقیت» و «توزیع ثروت». این به معنای توزیع کنترل انسانی بر ماشین ها هم خواهد بود. با این طرح مبحث روشن می شود که میراث علوم انسانی کلاسیک، باید مجدداً مورد بازبینی قرار گیرد، ولی خطوط کلی در دو مسیر «توزیع خلاقیت» و «توزیع ثروت» متمرکز است.
▬ در ابرمبحث «اشتغال»، تبعات تأمل ما در دو موضوع «توزیع خلاقیت» و «توزیع ثروت»، نشان می دهد که بازار اشتغال انسانی را باید به دو حیطه اصلی «اشتغال استخدامی یا کارفرمادار» و «اشتغال خویش فرما یا کارآفرین» تقسیم کرد. تأثیر اصلی ظهور ماشین های خودکار، بر بخش «اشتغال استخدامی یا کارفرمادار» است، و خلاقیت انسانی در «اشتغال خویش فرما یا کارآفرین» خود را نشان می دهد. روند کلی تحول در بازار اشتغال، کاهش قابل ملاحظه «اشتغال استخدامی یا خویش فرما» بوده و خواهد بود، و این است که بحران عظیم رکود در اقتصاد جهانی از سال ۱۹۹۷ را تبیین می کند. هر راه حلی برای این بحران اقتصادی دامنه دار، باید معطوف به جستن راهی برای توزیع فرصت های محدود «اشتغال استخدامی یا کارفرمادار» و راندن کار انسانی به سمت «اشتغال خویش فرما یا کارآفرین» باشد.
▬ در این توزیع، تمایز میان «اشتغال جوانان» و «اشتغال برومندان» کلید حل ماجراست. به دلیل پیچیدگی فزاینده بازار اشتغال با حضور ماشین ها، جوانان باید در آغاز مسیر اشتغال، مورد حمایت اجتماعی قرار گیرند و پس از ده الی پانزده سال که به مسیرهای اشتغال آگاه شدند، وارد کار خویش فرما و کارآفرینانه ی مادام العمر شوند. استدلال این است که درک سهم غامض ماشین ها در تولید ثروت، برای جوانان دشوار است و نمی توان از غاطبه آنان انتظار داشت که پس از گذران دوران تحصیلات عمومی و عالی، توان اعمال خلاق نیروی کار خود و کنترل ماشین ها را داشته باشند. بدین ترتیب، باید دوران دستیابی به بلوغ انسانی به هدف کنترل عملکردهای ماشینی را گسترش داد. طرح کلی آن است که دولت ها و مصلحان اجتماعی، باید پس از دوران تحصیل، یک دوره «کار استخدامی» را برای جوانان تدارک ببینند تا ضمن دریافت پشتیبانی برای شروع دوران کار و خلاقیت، فرصت بیابند تا مسیرهای کارآفرینی را کشف کنند و در آن ها جا بیفتند.
▬ در واقع، آن چه در طرح کلی «سیر زندگی» مدرن مورد تجدید نظر قرار می گیرد، همین است. این که طرح کلی «سیر زندگی» از یک شمای «تحصیلات عمومی-آموزش عالی-کار عموماً استخدامی-بازنشستگی» به یک شمای «تحصیلات عمومی-آموزش عالی متنوع و خلاق و کوتاه مدت-کار استخدامی و کارفرمادار به مدت ده تا پانزده سال-کار و یادگیری خویش فرما و مادام العمر» تغییر خواهد کرد. مفهوم صریح این طرح آن است که افراد پس از گذران تحصیلات عمومی و یک دوره آموزش عالی کوتاه مدت که طی آن، فرد به مجامع علمی و تخصصی در یک رشته وارد می شود و روش دستیابی به منابع و قرارگاه های معتبر علمی را می آموزد، آماده استخدام می شود. و در جریان آزمون های منظم استخدامی وارد مشاغل کارفرمادار کارگری و کارمندی می شود. فرد طی یک دوره که ده تا پانزده ساله، با حمایت کارآفرینان، از یک دوره مقدماتی کار استخدامی بهره مند می شود تا طی این مدت، ضمن بهره مندی از دستمزد پایه، با کارآفرینی در حیطه تخصصی خود آشنا شود. پس از انقضای این دوره، فرد، با بهره مندی از یک میزان پایه تأمین اجتماعی، وارد بازار کار مشاغل خلاق و کارآفرین می شود، و یک فرآیند یادگیری، خلاقیت و اشتغال خویش فرمای مادام العمر و اختیاری را آغاز می نماید. این، شمای کلی طرحی است که در آن بازار اشتغال به طور کلی، با تمرکز به بازار اشتغال جوانان، دگرگونی ساختاری خواهد یافت و با شرایط جدید منطبق خواهد شد.

* استادیار و عضو هیأت علمی دانشکده ی علوم اجتماعی دانشگاه تهران
منبع: khamenei.ir