عدالت و اقسام آن

اقسام عدالت كدامند و چه كساني و در چه اموري بايد عدالت پيشه كنند؟

پاسخ:

يكي از عامترين مفاهيم اخلاقي و قطعي ترين ارزش هاي اخلاقي، مفهوم عدل است كه در مقابل آن مفهوم ظلم قرار دارد. عدالت يعني اِعطاءُ كل ذي حقٍ حقّه(1) هر كسي را حقي كه سزاوار او است، به او بدهند، نه كم و نه زياد.اين تعريف از عدالت تعريفي كلامي است. عدالت در فقه، يعني اينكه انسان گناه كبيره انجام ندهد و بر گناه صغيره اصرار نورزد.(2) مثل عدالت در قاضي يا عدالت در امام جماعت كه توضيح بيشتر آن خواهد آمد.

در جواب سؤال شما پرسشگر بايد گفت: عدالت در تمام ابعاد زندگي انسان، بايد رعايت شود.«عدل در وسيع ترين مفهومش، شامل حقوق خدا بر انسان (تكاليف الهي كه انسان بايد انجام بدهد) و حقوق انسان بر انسان(يا حقوق انسانها بر يكديگر و يا عدالت اجتماعي) و حق انسان بر خودش و حتي حق اعضا و جوارحِ انسان بر او هم مي شود. يعني در اين صورت، مفهوم عدل، تقريباً برابر همه ارزش هاي خوب و مثبت است(3) و در تمام ابعاد زندگي بايد اجرا شود. علاوه بر اينكه عقل انسان بر اين مسئله حكم مي كند. در قرآن و روايات روي اين مسئله انگشت تاكيد نهاده شده است. خداوند در قرآن مي فرمايد:
إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ(4) خداوند به عدل و احسان فرمان مي دهد و حضرت علي ـ عليه السّلام ـ مي فرمايد: عدالت در رأس ايمان و گرد آورنده احسان است.(5) در اين آيه و ديگر روايت، دستور داده اند كه عدالت را در تمام ابعاد زندگي خود مورد توجه قرار دهيم و بيشتر به طور مطلق ذكر شده است و مقيّد به چيز خاصي نشده است. هر چند در آيات و روايات زيادي روي برخي از اقسام آن تاكيد شده كه ما در اينجا نمونه هايي را در زمينه هاي مختلف ذكر مي كنيم. مخفي نماند كه عدالت در دو زمينه قابل بحث است:

1. عدالت اجتماعي

از جمله مهمترين عواملي كه باعث هرج و مرج و بيمار شدن جامعه مي شود، بي عدالتي اجتماعي است كه خود اقسامي دارد:

الف: عدالت در رياست و رهبري: يكي از مواردي كه تاكيد فراواني بر عدالت او شده، رهبر و حاكم جامعه است كه وظيفه دارد با مردم به عدل رفتار كند و امام ظالم و جائر را شديداً مورد نكوهش قرار داده اند. حضرت امير ـ عليه السّلام ـ مي فرمايد: پيشواي عادل بهتر است از باران فراوان.(6)
و همچنين در اين زمينه فرمودند: عدالت، فضيلت حاكم است.(7)

ب: عدالت در قضاوت: از ديگر مواردي كه به عدالت تاكيد شده، عدالت در مقام قضاوت و داوري است. خداوند در قرآن فرموده است: هرگاه قضاوت نمودي، در ميان ايشان به عدالت داوري كن كه خداوند عدالت پيشگان را دوست دارد.(8) و در جاي ديگر مي فرمايد: و هر گاه ميان مردم داوري كرديد، به عدل و داد داوري كنيد.(9) حضرت امير ـ عليه السّلام ـ در اين باره سخن زيبا و متيني دارند: از عدالت به دور است كه در قضاوت، اعتماد به مجرد ظنّ و گمان شود.(10) البته لازم به ذكر است كه قاضي و داور در اسلام، شرايطي دارد كه از جمله آنها عدالت است. يعني قاضي علاوه بر اينكه در مقام قضاوت، بايد به عدل حكم كند، در محيط فردي خود هم بايد عادل باشد و گناه انجام ندهد.(11)

ج: عدالت در سياست: در مسائل سياسي نيز اين اصل مهم نبايد فراموش شود، زيرا مكتب ما، سياست را از ديانت جدا نمي داند. لذا در مسائل سياسي نيز بايد به عدالت نوشت و سخن گفت و موضع گرفت و ... حضرت علي ـ عليه السّلام ـ در اين باره مي فرمايد: در كار سياست، هيچ رياستي مثل عدالت و دادگري نيست.(12) و نيز مي فرمايد: بهترين سياستها، دادگستري و عدالت است.(13)

2. عدالت فردي:

عدالت فردي، يعني اينكه انسان در محيط شخصي خود، گناه نكند و مرتكب حرام و جرم نشود(تعريف فقهي عدالت) در اينجا به برخي مصاديق آن اشاره مي كنيم:

الف: عدالت امام جماعت: يكي از مسائل فقهي كه در رساله عمليّه علما مطرح شده است، اين است كه امام جماعتي را كه مي خواهيم به او اقتدا كنيم، بايد عادل باشد. يعني گناه كبيره انجام ندهد و اصرار بر گناه صغيره هم نداشته باشد. در غير اين صورت نمي توانيم به او اقتدا كنيم. زيرا اقتدا كردن فقط به امام جماعتي صحيح است كه عدالتش براي ما محرز شده باشد.(14)

ب: عدالت در بين همسران: از ديدگاه اسلامي، مرد فقط در صورتي مي تواند بيش از يك زن بگيرد كه قدرت اجراي عدالت ميان آنان را در خود بيابد. قرآن كريم مي فرمايد: اگر بيم آن داريد كه به عدالت ميان همسرانتان رفتار نكنيد، فقط يك زن بگيرد.(15) لذا مردي كه چند همسر دارد، موظّف است، ميان همسرانش عدالت را رعايت كند. با اين شرط بسيار مهم، اسلام كوشيده است تا جلو ستم مرد به همسرش را بگيرد.(16)

ج: عدالت در شخص قاضي: كه توضيح آن در عدالت در قضاوت گذشت.

د: عدالت در مرجع تقليد: در اسلام، يكي از شرايطي كه براي مرجع تقليد و جواز تقليد از او هست، اين است كه عادل بوده و اهل گناه و فسق نباشد.(17)

اين موارد نمونه هايي از لزوم اجراي عدالت در زندگي بود. البته در جنبه هاي ديگر زندگي هم بايد عدالت رعايت شود. مثلاً در سوره انعام آيه 152 آمده است كه در سخن گفتن، بايد عدالت را رعايت كنيد، يا در شهادت دادن بايد عادل باشيم و به عدل شهادت دهيم. همچنين خداوند در آيه هاي 3 و 127 سوره آل عمران، رعايت عدل و قسط را در مورد يتيمان و در آيه هاي 152 همان سوره و آيه 85 سوره هود و آيه 9 سوره الرحمن، رعايت قسط را در مورد كيل و وزن در امور اقتصادي گوشزد مي كند.(18)

پی نوشت:
1. مصباح يزدي، محمد تقي، آموزش عقايد، چاپ دوم، شركت چاپ و نشر بين الملل سازمان تبليغات اسلامي، ص 162.
2. فيض، عليرضا، مبادي فقه و اصول، تهران، موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، چاپ نهم، 1378، ‌ص 337.
3. مصباح يزدي، محمد تقي، اخلاق در قرآن، موسسه امام خميني، چاپ دوم، 1380، ج 3، ص 133.
4. نحل: 90.
5. ناظم زاده، سيد اصغر، جلوه هاي حكمت، دفتر تبليغات اسلامي به نقل از غررالحكم، چاپ چهارم، ج 1، ص 303، ص 394.
6. جلوه هاي حكمت، ص 393، نقل از دستور معالم الحكم، ص 17.
7. آمدي، عبدالواحد، غررالحكم، ج 1، ص 37، ح753.
8. مائده: 42.
9. نساء: 58.
10. نهج البلاغه، حكمت 220.
11. جلوه هاي حكمت، ص 395، نقل از غررالحكم، ج 2، ص 368.
12. مبادي فقه و اصول، ص 347.
13. جلوه هاي حكمت، ص 395، نقل از غررالحكم، ج 1، ص 348.
14. بني هاشمي، سيد محمد حسين، رساله دوازده مرجع، دفتر انتشارات اسلامي، چاپ اول، ج 1، شرايط امام جماعت.
15. نساء: 3.
16. مصباح يزدي، محمد تقي، پرسشها و پاسخها، موسسه امام خميني، چاپ اول، ج 5، ص 56.
17. رساله دوازده مرجع، ج 1، شرايط مرجع تقليد.
18. اخلاق در قرآن، ج 3، ص 137.