بررسی جایگاه پیامبران، امامت و نقش علما در قرآن و تاریخ اسلام
تحلیل جایگاه پیامبران و چالش‌های امامت
این مقاله به تحلیل دقیق جایگاه پیامبران در قرآن کریم، چالش‌ها و دشمنی‌های موجود در مسیر ایشان و مسئله امامت پس از شهادت پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم می‌پردازد. همچنین نقش بی‌بدیل علمای شیعه در حفظ و گسترش معارف اهل بیت علیهم‌السلام از دیدگاه تاریخی و دینی مورد بررسی قرار گرفته است.
۱. در قرآن کریم به چه میزان به مقام و منزلت پیامبران اشاره شده است؟
در قرآن مجید، خداوند متعال با عظمت و شکوه فراوانی از پیامبران یاد می‌کند. به عنوان نمونه، سوره‌هایی همچون سوره انبیاء و مواضع متعدد دیگری در قرآن به ذکر و تجلیل از پیامبران اختصاص یافته‌اند. خداوند در مورد حضرت موسی (علیه‌السلام) می‌فرماید که او را برگزیده و برای خود ساخته است، و هنگامی که به پیامبر عظیم‌الشأن اسلام، حضرت محمد بن عبدالله (صلی‌الله‌علیه‌وسلم) می‌رسد، تعبیری رنگین‌تر و جامع‌تر به کار می‌برد و می‌فرماید: «وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعَالَمِينَ» (ما و تو را جز رحمتی برای جهانیان نفرستادیم)[آیه ۱۰۷ سوره انبیاء]، که این نشان‌دهنده مقام بسیار والای ایشان است.
به طور خلاصه پیامبر اعظم (صلی‌الله‌علیه‌وسلم) با صفاتی چون رحمت برای جهانیان، برترین در آفرینش و فضائل، و کسی که نسل‌های مرده را زنده کرد توصیف شده و جایگاهی بی‌بدیل و بسیار والا برای ایشان قائل شده‌اند.
۲. با وجود مقام والای پیامبران، چه موانع و دشمنی‌هایی در مسیر آنان وجود داشته است؟
بر اساس قرآن کریم و روایات، تمامی پیامبران و برگزیدگان الهی همواره دشمنان و کارشکنانی در مقابل خود داشته‌اند. خداوند در قرآن می‌فرماید: «وَكَذَٰلِكَ جَعَلْنَا لِكُلِّ نَبِيٍّ عَدُوًّا شَيَاطِينَ الْإِنْسِ وَالْجِنِّ» (و بدین گونه برای هر پیامبری دشمنی از شیطان‌های انس و جن قرار دادیم)[آیه ۱۱۲ سوره انعام]. این دشمنی‌ها و کارشکنی‌ها در طول تاریخ همواره وجود داشته و مختص به زمان خاصی نبوده است.
در برهه‌ای از زمان، دشمنی‌ها به حدی بوده که هدف مخالفان، محو کردن نام پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وسلم) بوده است.
مسئله امامت که به جانشینی پیامبران مربوط می‌شود، همواره با کارشکنی‌های فراوان و اشکال گوناگونی روبرو بوده است و تعداد کارشکنان در این زمینه بسیار زیاد شده است. به فرموده شهرستانی [صاحب کتاب «ملل و نحل»]، هیچ مسئله‌ای به اندازه امامت مورد شمشیر و جنگ واقع نشده است. این نشان می‌دهد که مخالفان با زور و خشونت در برابر این مسئله ایستاده‌اند.
پس از آغاز غیبت کبری، دشمنان روش خود را تغییر داده و به کارشکنی در برابر علما و فقها پرداختند، زیرا آنان راهنمای مردم به سوی ائمه (علیهم‌السلام) محسوب می‌شوند. این نشان می‌دهد که دشمنی با هدایت الهی همچنان ادامه داشته است.
تلاش‌هایی برای پنهان نگه داشتن قدرت و عظمت علما صورت می‌گرفته است، زیرا این قدرت ریشه در مسئله امامت و ولایت دارد.
کسانی که برای خدا قیام کرده و از حق دفاع می‌کردند، با تهدید، تبعید و شکنجه از سوی مخالفان روبرو می‌شدند. بسیاری از علمای ما نیز در این راه شهید شده‌اند.
بنابراین، با وجود جایگاه رفیع پیامبران، همواره موانع و دشمنی‌های جدی در مسیر دعوت آنان به سوی خداوند و تبیین شریعت الهی وجود داشته است. این دشمنی‌ها پس از آنان نیز در اشکال مختلف ادامه یافته است.
۳. پس از شهادت پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وسلم)، چه مسئله مهمی مطرح شد و چه مشکلاتی در پی آن به وجود آمد؟
پس از شهادت پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وسلم)، مسئله امامت و جانشینی ایشان مطرح شد. امامت، مسئله بسیار بزرگ و مهمی است که از دیدگاه اسلام، کمال دین و ولایت را در بر می‌گیرد. با مطرح شدن مسئله امامت، کارشکنی‌ها و مخالفت‌ها به مراتب افزایش یافت و دشمنان به اشکال گوناگون در برابر آن ایستادند. این کارشکنی‌ها تنها محدود به دشمنی با امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) یا امام حسین (علیه‌السلام) نبوده، بلکه مسئله‌ای عمیق‌تر و گسترده‌تر بوده است.
۴. چرا مسئله امامت با این حجم از مخالفت‌ها روبرو شد؟
بر اساس منابع، دشمنی با مسئله امامت به این دلیل بود که تمام تعالیم انبیا و برکات و طیبات الهی، قائم به وجود ائمه اطهار (علیهم‌السلام) بود. دشمنان با کارشکنی در مسئله امامت، در واقع قصد داشتند تا جلوی گسترش و نفوذ این تعالیم و برکات را بگیرند. شهرستانی، از علمای اهل سنت، تعبیر جالبی در این زمینه دارد و می‌گوید که هیچ مسئله‌ای به اندازه امامت مورد شمشیر و مخالفت قرار نگرفته است.
دلایل این مخالفت‌ها را می‌توان از منابع استنباط کرد:
طبیعت وجود دشمن برای پیامبران: در قرآن کریم ذکر شده است که برای هر پیامبری دشمنانی از جن و انس وجود داشته‌اند. این نشان می‌دهد که اساساً مسیر پیامبران و اوصیای آنان همواره با مخالفت روبرو بوده است.
اهمیت و جایگاه مسئله امامت: مسئله امامت، چنانکه در منبع اشاره شده، موضوع بسیار بزرگی است که در دایره عبودیت آغاز شده و به تمامیت می‌رسد. این اهمیت والا ممکن است سبب شده باشد که مخالفان با جدیت بیشتری در برابر آن بایستند.
کارشکنی‌های فراوان: پس از طرح مسئله امامت، تعداد کارشکنان چند برابر شد و این کارشکنی‌ها در اشکال گوناگونی بروز کرد.
مخالفت شدید و جنگ: به نقل از شهرستانی در کتاب «ملل و نحل»، هیچ مسئله‌ای به اندازه امامت مورد شمشیر و جنگ واقع نشده است. این عبارت نشان‌دهنده شدت مخالفت‌ها و درگیری‌های نظامی بر سر این موضوع است.
هدف دشمنان، محو نام پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وسلم): هدف برخی دشمنان، محو کردن نام پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وسلم) بوده است. از آنجا که مسئله امامت ارتباط مستقیمی با جانشینی و تداوم راه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وسلم) دارد، مخالفت با امامت می‌تواند در راستای همین هدف تلقی شود.
تضاد با منافع: در داستان نقل شده از پسر مغیره بن شعبه در منبع، معاویه به صراحت بیان می‌کند که طرف حساب او در واقع خود پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وسلم) است و هدف او محو نام ایشان است. این نشان می‌دهد که مخالفت با امامت ممکن است ناشی از تضاد منافع و قدرت طلبی برخی افراد و گروه‌ها بوده باشد که نمی‌خواستند میراث و راه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وسلم) به شکلی که ایشان تعیین کرده بودند، ادامه یابد.
کارشکنی در برابر علمای اهل بیت: با توجه به اینکه تمام تعالیم انبیا و برکات قائم به وجود ائمه (علیهم‌السلام) است و پس از غیبت، علما راهنمای مردم به سوی ائمه (علیهم‌السلام) هستند، دشمنی با امامت به شکل کارشکنی در برابر علما نیز ادامه یافته است. این نشان می‌دهد که ریشه مخالفت، همچنان با اصل مسئله جانشینی و هدایت الهی بوده است.
بنابراین، حجم بالای مخالفت‌ها با مسئله امامت پس از شهادت پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وسلم) ریشه در عوامل مختلفی داشته است، از جمله دشمنی ذاتی با پیامبران و اوصیای الهی، اهمیت و جایگاه رفیع امامت، تضاد منافع گروه‌های مختلف و تلاش برای محو میراث نبوی.
۵. در دوره غیبت کبری، چه کسانی نقش هدایت و راهنمایی مردم را بر عهده دارند؟
پس از آغاز غیبت کبری و در حالی که امام زمان (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه) از نظرها پنهان هستند، تنها کسانی که می‌توانند راه ائمه اطهار (علیهم‌السلام) را نشان دهند و انوار آنان را به مردم منتقل کنند، سلسله نورانی علما و فقها هستند. به همین دلیل، دشمنان در طول تاریخ همواره در برابر علما نیز کارشکنی کرده و بسیاری از آنان را به شهادت رسانده‌اند.
۶. علمای شیعه در طول تاریخ چگونه در حفظ و گسترش معارف اهل بیت (علیهم‌السلام) تلاش کرده‌اند؟
علمای شیعه در طول تاریخ با تحمل سختی‌ها و مشقت‌های فراوان، از جمله نداشتن بازنشستگی، استراحت و مرخصی، به طور مداوم در خدمت ترویج و گسترش معارف اهل بیت (علیهم‌السلام) کوشیده‌اند. نمونه‌هایی از این تلاش‌ها در زندگی علمای بزرگی همچون مرحوم میرحامد حسین نیشابوری دیده می‌شود که با وجود ضعف جسمانی، به مطالعه و نگارش کتب ارزشمند ادامه دادند. همچنین، داستان علامه میرحامد حسین و تلاش ایشان برای استنساخ کتاب فضائل امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) از یک عالم ناصبی، نمونه‌ای از ایثار و فداکاری علما در راه حفظ معارف اهل بیت (علیهم‌السلام) است.
از جمله:
هدایت و راهنمایی در دوره غیبت کبری: پس از آغاز غیبت کبری، زمانی که دسترسی مستقیم به ائمه معصومین (علیهم‌السلام) قطع شد، سلسله نورانی علما و فقها نقش اساسی در هدایت و راهنمایی مردم بر عهده گرفتند. ایشان به عنوان کسانی که می‌توانند انوار ائمه را تا حد امکان به مردم منتقل کنند، راهنمای مردم به سوی اهل بیت (علیهم‌السلام) محسوب می‌شوند.
تحمل سختی‌ها و شهادت در راه دفاع از حق: علمای شیعه همواره در معرض دشمنی‌ها و کارشکنی‌ها بوده‌اند.... کسانی که برای خدا قیام کرده و از حق دفاع می‌کردند، با تهدید، تبعید و شکنجه از سوی مخالفان روبرو می‌شدند.... بسیاری از علمای شیعه در این راه به شهادت رسیده‌اند و کتاب «شهداءالفضیله» علامه امینی گواهی بر این مدعاست. این نشان می‌دهد که علما با فداکاری و تحمل سختی‌ها به حفظ و گسترش معارف اهل بیت (علیهم‌السلام) پرداخته‌اند.
تلاش‌های خستگی‌ناپذیر و ایثارگرانه: علمای شیعه با تلاش‌های بی‌وقفه و ایثارگری‌های فراوان در راه ترویج مکتب اهل بیت (علیهم‌السلام) کوشیده‌اند. با نگاهی به زندگی مرحوم علامه میرحامد حسین صاحب عبقات متوجه می‌شویم که ایشان عمر خود را وقف نگارش کتب در دفاع از فضائل امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) کرد و حتی در اواخر عمر که دست راستش از کار افتاده بود، با دست چپ می‌نوشت.... این نشان از فداکاری و جدیت ایشان در حفظ و نشر معارف اهل بیت (علیهم‌السلام) دارد.
مبارزه با انحرافات و تلاش برای حفظ حوزه‌های علمیه: علمای شیعه در طول تاریخ همواره در سنگرهای مختلف به مبارزه پرداخته‌اند.... آیت الله العظمی گلپایگانی به عنوان نمونه، در سنگر مبارزه با طاغوت و همچنین در سنگر مبارزه با انحرافات در حوزه علمیه تلاش‌های بسیاری انجام دادند و نقش مهمی در زنده نگه داشتن حوزه‌های علمیه در دوران سخت داشته‌اند....
مقابله با تلاش‌های دشمنان برای پنهان نگه داشتن قدرت علما: دشمنان همواره تلاش کرده‌اند تا قدرت و عظمت علما را پنهان نگه دارند، زیرا این قدرت ریشه در مسئله امامت و ولایت دارد.... با این وجود، علما با استقامت و روشنگری، نقش خود را در هدایت جامعه ایفا کرده و معارف اهل بیت (علیهم‌السلام) را حفظ و منتشر نموده‌اند. به عنوان مثال، در ماجرای تحریم تنباکو در زمان ناصرالدین شاه، تلاش‌هایی صورت گرفت تا قدرت علما برای مردم آشکار نشود، اما در نهایت، قدرت و نفوذ میرزای شیرازی نمایان شد.
بنابراین، علمای شیعه در طول تاریخ با تحمل سختی‌ها، فداکاری‌های بی‌دریغ، مبارزه با انحرافات و ایستادگی در برابر دشمنان، نقش بی‌بدیلی در حفظ و گسترش معارف اهل بیت (علیهم‌السلام) ایفا کرده‌اند.
۷. چه عواملی باعث وفاداری عمیق مردم به مراجع تقلید در طول تاریخ بوده است؟
وفاداری عمیق مردم به مراجع تقلید ریشه در عوامل باطنی و الهی دارد. بر اساس آیه شریفه «إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَيَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمَٰنُ وُدًّا»[آیه ۹۶ سوره مریم]، خداوند محبت کسانی که ایمان آورده و عمل صالح انجام داده‌اند را در دل‌ها قرار می‌دهد. مراسم تشییع باشکوه و مجالس بزرگداشت مراجع تقلید، همچون اربعین مرحوم آیت‌الله العظمی گلپایگانی، نشان‌دهنده همین حکومت قلبی و نفوذ معنوی این بزرگواران در میان مردم است.
به موارد زیر اشاره کرد:
نقش هدایتگری در دوره غیبت کبری: پس از آغاز غیبت کبری، علمای شیعه و فقها به عنوان تنها کسانی معرفی می‌شوند که می‌توانند راه ائمه (علیهم‌السلام) را نشان دهند و انوار ایشان را به مردم منتقل کنند. این نقش اساسی در هدایت دینی مردم در دوره‌ای که دسترسی مستقیم به امام معصوم وجود ندارد، موجب اعتماد و وفاداری عمیق به این عالمان شده است.
تحمل سختی‌ها و فداکاری در راه حفظ دین: علمای شیعه همواره در معرض دشمنی‌ها و کارشکنی‌ها قرار داشته‌اند و بسیاری از آنان در راه دفاع از حق و گسترش معارف اهل بیت (علیهم‌السلام) با تهدید، تبعید، شکنجه و حتی شهادت روبرو شده‌اند.... این فداکاری‌ها و تحمل سختی‌ها برای حفظ دین، عمق وفاداری مردم را نسبت به آنان افزایش داده است.
خدمت بی‌وقفه و ایثارگرانه: علمای شیعه با تلاش‌های خستگی‌ناپذیر و ایثارگری‌های فراوان در راه ترویج مکتب اهل بیت (علیهم‌السلام) کوشیده‌اند. نمونه‌ای از این ایثارگری را می‌توان در زندگی مرحوم علامه میرحامد حسین صاحب عبقات دید که حتی پس از از کار افتادن دست راستش، با دست چپ به نوشتن ادامه داد. این سطح از فداکاری در راه اعتلای دین، موجب ارادت و وفاداری پیروان شده است.
مبارزه با انحرافات و حفظ حوزه‌های علمیه: علمای شیعه در طول تاریخ در سنگرهای مختلف به مبارزه پرداخته‌اند، از جمله مبارزه با طاغوت و همچنین مبارزه با انحرافات در حوزه‌های علمیه.... تلاش‌های مراجعی مانند آیت الله العظمی گلپایگانی در حفظ و زنده نگه داشتن حوزه‌های علمیه در دوران سخت...، نشان‌دهنده دغدغه ایشان برای صیانت از دین و تربیت نسلی از عالمان بوده است که این امر، اعتماد و وفاداری مردم را به همراه داشته است.
ارتباط قلبی و نفوذ معنوی: اجتماع عظیم مردم در مراسم تشییع و اربعین بزرگداشت مراجعی مانند آیت الله العظمی گلپایگانی، نشان‌دهنده وجود یک حکومت بر دل‌ها و ارواح است. این نفوذ معنوی که ناشی از ایمان، تقوا و اخلاص مراجع است، عامل مهمی در ایجاد وفاداری عمیق مردمی به آنان بوده است.
بی‌اعتنایی به دنیا و مقامات دنیوی: بر اساس وصیت‌نامه مرحوم آیت الله العظمی گلپایگانی، ایشان هیچ قدمی برای رسیدن به مقام یا قدرتی برنداشته‌اند. این بی‌اعتنایی مراجع به دنیا و زهد ایشان، موجب اعتماد بیشتر مردم به آنان و وفاداری به راهنمایی‌هایشان شده است.
ایستادگی در برابر کارشکنی‌ها: همانگونه که در برابر مسئله امامت کارشکنی‌های فراوانی وجود داشته...، در دوره غیبت نیز دشمنان به کارشکنی در برابر علما پرداخته‌اند.... ایستادگی علما در برابر این کارشکنی‌ها و دفاع از حق، موجب تقویت جایگاه آنان در میان مردم و افزایش وفاداری به ایشان شده است.
تداوم راه اهل بیت (علیهم‌السلام): مردم، مراجع تقلید را به عنوان ادامه‌دهندگان راه اهل بیت (علیهم‌السلام) می‌شناسند و لذا همان ارادت و محبتی که به اهل بیت دارند، نسبت به عالمان ربانی نیز ابراز می‌کنند.
بنابراین، وفاداری عمیق مردم به مراجع تقلید در طول تاریخ، ریشه در نقش هدایتگری، فداکاری‌ها، خدمات بی‌شائبه، مبارزه با انحرافات، نفوذ معنوی، زهد و بی‌اعتنایی به دنیا و استمرار راه اهل بیت (علیهم‌السلام) توسط این عالمان ربانی داشته است.
۸. طلاب علوم دینی برای موفقیت در مسیر خود و جلوگیری از انحرافات، باید به چه نکاتی توجه کنند؟
طلاب علوم دینی باید مراقب آفات و انحرافاتی که آنان را تهدید می‌کند باشند. خطر اصلی برای طلبه، رفتن از دیوار مردم بالا کشیدن یا ترک نماز و روزه نیست، بلکه انحراف از مسیر اهل بیت (علیهم‌السلام) و گرفتار شدن در دام حب ریاست است. مراجع تقلید بزرگ، همچون آیت‌الله العظمی گلپایگانی، همواره در برابر انحرافات حوزه علمیه ایستادگی کرده و طلاب را به مواظبت از خود و پایبندی به مسیر حق توصیه می‌کردند. همچنین، طلاب باید با بی‌هوایی و اخلاص در مسیر تحصیل علم و معرفت گام بردارند و همواره خداوند و رضایت او را مد نظر داشته باشند.
طلاب علوم دینی برای موفقیت در مسیر خود و جلوگیری از انحرافات، باید به نکات زیر توجه کنند:
مراقب آفت‌ها باشند: مهم‌ترین خطری که طلاب علوم دینی را تهدید می‌کند، رفتن از دیوار مردم بالا رفتن یا ترک نماز و روزه نیست. بلکه آفت طلبه این است که از در خانه اهل بیت (علیهم‌السلام) منحرف شود و حب ریاست چشم او را بگیرد و مانع دیدن حقایق شود.
به مبارزه با انحرافات توجه کنند: آیت الله العظمی گلپایگانی (رضوان‌الله‌علیه) یکی از سنگرهایی که به شدت در آن مبارزه می‌کردند، سنگر انحرافات حوزه علمیه بود. ایشان مراقب بودند که انحرافات، حوزه را تهدید نکنند و با هر انحرافی مقابله می‌کردند. این نشان می‌دهد که طلاب نیز باید نسبت به انحرافات هوشیار باشند و در مقابل آن‌ها ایستادگی کنند.
پیرو راه عالمان ربانی باشند: طلاب باید به زندگی و روش عالمان بزرگ و ربانی مانند مرحوم آیت الله العظمی گلپایگانی توجه کنند که عمر خود را وقف خدمت به دین و مبارزه با انحرافات کردند....
تلاش و پشتکار داشته باشند: علمای بزرگ ما نه بازنشستگی داشتند، نه استراحت و نه مرخصی. برای مثال، مرحوم علامه میرحامد حسین صاحب عبقات (رضوان‌الله‌علیه) تا آخرین لحظات عمر به مطالعه و نوشتن مشغول بودند و حتی وقتی دست راستشان از کار افتاد، با دست چپ می‌نوشتند. طلاب نیز باید با تلاش و پشتکار بی‌وقفه در راه کسب علم و معرفت بکوشند.
از حب ریاست دوری کنند: مرحوم آیت الله العظمی گلپایگانی در وصیت‌نامه خود خداوند و حضرت ولی عصر (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه) را گواه می‌گیرند که هیچ قدمی برای رسیدن به رتبه یا قدرتی برنداشته‌اند. این بی‌اعتنایی به دنیا و مقامات دنیوی الگوی مناسبی برای طلاب است تا از آفت حب ریاست دوری کنند.
ارتباط خود را با اهل بیت (علیهم‌السلام) حفظ کنند: آیت الله العظمی گلپایگانی (رضوان الله علیه) انقطاع خاصی به اهل بیت (علیهم‌السلام) داشتند و برای مصائب ایشان بسیار گریان بودند.... طلاب نیز باید با توسل و توجه به اهل بیت (علیهم‌السلام) راه درست را پیدا کرده و از انحرافات دور بمانند.
مواظب نفس خود باشند: در منبع اشاره شده که آفت طلبه، خود اوست. این بدان معناست که طلاب باید همواره مراقب انگیزه‌ها و هواهای نفسانی خود باشند تا از مسیر حق منحرف نشوند.
با توجه به این نکات، طلاب علوم دینی می‌توانند با الگو قرار دادن علمای ربانی، تلاش بی‌وقفه در کسب علم، مبارزه با انحرافات، دوری از حب دنیا و حفظ ارتباط با اهل بیت (علیهم‌السلام)، در مسیر خود موفق شده و از انحرافات جلوگیری کنند.
افزودن دیدگاه جدید