زن در کلام امیرالمؤمنین(علیه السلام)

مقدمه

زن به دلیل نقشی که در دستگاه خلقت دارد، سرمایه ای گران بهاست که جامعه ی انسانی برای رشد خود به آن نیازمند است. جایگاه زنان در خانواده در نقش های خواهری، دختری، مادری و همسری بسیار اثرگذار است؛ زیرا نهاد مقدس خانواده، رکن بنیادین جامعه ی بشری است و اولین شرط جامعه ی سالم، سلامت خانواده است. یکی از وجهه های درونی زن، عواطف است که نمودهای فراوانی دارد. این میل، بانوان را برای زندگی و نقش مادری و همسری آماده می کند. بانوان، وظیفه ی پرورش نسل ها را بر عهده دارند و با داشتن کانون خانواده ی سالم است که فضای فکری، فرهنگی، دینی و درس صفا، مهر و ازخودگذشتگی به نسل ها آموزش داده می شود.
اسلام بزرگ ترین خدمت را به زن کرده است. به او استقلال فکر و نظر داده و حقوق طبیعی اش را به رسمیت شناخته است. حضرت رسول اکرم فرموده اند: «هر زنی که در مقابل بداخلاقی های شوهرش پایداری کند، خداوند ثواب آسیه دختر مزاحم (همسر فرعون) را به وی عطا خواهد کرد (مجلسی، ج 103، ص 247).» امام صادق ولایة علی بن ابیطالب حصنی نیز برای سعادت مند شدن بانوان بر این نکته تأکید دارند: «هر زنی که به شوهرش احترام کند و آزارش نرساند، خوش بخت و سعادت مند خواهد بود (مجلسی، ج 103، ص 253).» مسئله ی توجه به همسر و اظهار محبت، آن قدر در اسلام اهمیت دارد که امام رضا ولایة علی بن ابیطالب حصنی می فرمایند: «بعضی زن ها برای شوهرشان، بهترین غنیمت هستند، زنانی که به شوهرشان اظهار محبت می کنند (مستدرک، ج 2، ص 532).»

دیدگاه امیرالمؤمنین (علیه السلام) درباره ی زنان

در دوره ی جاهلیت، زنان از نظر موقعیت اجتماعی جایگاه مناسبی نداشتند و یک کالا بودند. با ظهور دین اسلام، زنان از نظر شخصیتی، دارای احترامی فوق العاده شدند و اسلام برای زن ها، حقوق اجتماعی قائل شد. در نهج البلاغه که آن را اخ القرآن می گویند، سخنانی درباره ی بانوان نقل شده است. مولا علی ولایة علی بن ابیطالب حصنی درباره ی تفاوت اخلاقی زن و مرد، رعایت حقوق زنان، زنان و مسؤلیت های زندگی، شیرینی آزار زنان، مشکل های زن و زندگی، چنین می نگارند: «زن گل بهاری است، نه پهلوانی سخت کوش (نهج البلاغه، نامه ی 31).» در این سخن، امام علی ولایة علی بن ابیطالب حصنی لطافت روحی زنان را بیان می کند. آفرینش از منظر آیه های الهی با زیبایی همراه است. در قرآن آمده است: «ما فضای آسمان بالا را با ستاره های روشن زینت دادیم (صافات، آیه6).» خداوند در آیه ی دیگری می فرمایند: «ما آن چه را روی زمین قرار دارد، از مناظر طبیعی، زینت زمین قرار داده ایم و زمین را بدان مزین کردیم (کهف، آیه ی 7).» از این آیه ها، زیبایی نسبی موجودهای مادی به یک دیگر معلوم می شود (جوادی آملی، 1378، 31).
جهاد زنان: طاعت شوهر در طاعت خداوند است و در این مسئله، نفس اماره ی زن، شکسته شده و تابع اوامر الهی می گردد. علامه طباطبایی معتقدند که اسلام، محرومیت زنان را مانند محرومیت از جهاد در راه خدا، بدون عوض و جبران به مثل نگذاشته است؛ بلکه کمبود آن را به معادل آن فضیلت و مزیت، تدارک کرده است. «جهاد زن، نیکو شوهرداری است (حکمت 136، ص 658).»
غیرت زنان: امام علی ولایة علی بن ابیطالب حصنی در نهج البلاغه درباره ی غیرت زنان می فرمایند: «غیرت زن کفر او و غیرت مرد نشانه ی ایمان اوست (حکمت 124، ص 652).» ابن میثم بحرانی درباره ی این حکمت می نویسد: «غیرت مرد، مستلزم خشم بر آن چیزی است که خداوند بر آن خشم دارد و چون خداوند دو مرد را بر یک زن دشمن دارد و خشم بر آن می گیرد، موافق رضای خداوند و مؤید نهی خداوند است و این ایمان است؛ اما غیرت زن در تحریم آن چه خداوند حلال کرده است، یعنی اشتراک دو زن یا بیش تر است برای یک مرد و مقابله با این مسئله در رد آن چه که خداوند حلال کرده است و این مستلزم کفر است.»
مشکل های زندگی: حضرت امیر، تفاوت اخلاقی زنان و مردان را چنین بیان می کنند: «برخی از نیکوترین خلق و خوی زنان، زشت ترین اخلاق مردان است، مانند تکبر، ترس، بخل. هرگاه زنی متکبر باشد، بیگانه را به حریم خود راه نمی دهد و اگر بخیل باشد، اموال خود و شوهرش را حفظ می کند، و چون ترسان باشد از هر چیزی که به آبروی او زیان رساند، فاصله می گیرد (خطبه ی 234، ص256).» این حکمت، وظایف زن مسلمان را بیان می کند؛ به گونه ای که هم خود و هم خانواده اش را محافظت کند. بخل زن، صفتی نیک برای اوست که از صرف اموال شوهرش، بی نظارت او اجتناب کند و غرور او سبب می شود مردان هوس باز به خود اجازه ی ابراز علاقه به زن ندهند و در رفتار با او حدود را رعایت کنند. منظور از ترس، معنای مذموم آن نیست. این ترس سبب می شود که وجود لطیف خود را در معرض تباهی قرار ندهد و این صفت برای زن، انسانی می سازد که محترم و بزرگوار است و سبب می شود که امنیت خود و جامعه را حفظ کند.
در خطبه ی هشتاد نهج البلاغه آمده است: «ای مردم، همانا زنان در مقایسه با مردان، در ایمان و بهره وری از اموال و عقل متفاوت اند.» محمد دشتی، در ترجمه ی خود معنای نواقص را «تفاوت و اختلاف» می داند و می گوید منظور امام ولایة علی بن ابیطالب حصنی این است که زن و مرد هر کدام روحیه ها و صفت های ویژه ای دارند و جایگاه هر کدام باید حفظ شود. این خطبه بعد از جنگ جمل و فرونشاندن شورش بصره در سال 36 هجری ایراد شده است. علامه جعفری درباره ی این خطبه چنین گفته است: «امام علی ولایة علی بن ابیطالب حصنی برای توضیح و تفسیر موقعیت حقیقی زنان، برای آگاه ساختن یکی از زنان پیامبر ـ که به دست یاری طلحه و زبیر، غائله ی جنگ جمل را برپا کرده بود و با وصل آن به جنگ های صفین موجب اغتشاش جوامع اسلامی شده بود ـ به مختص های روبنایی صفت زنان، اشاره فرموده است (جعفری، 1376، 300).»
عدم آزار به زنان: «زنان را با آزار، تحریک نکنید، هرچند آبروی شما را بریزند، یا امیران شما را دشنام دهند، که آنان در نیروی بدنی و روان و اندیشه، کم توان اند (نامه ی 14، ص 494).» آزار رساندن به انسان ها، چه زن و چه مرد، امری ناپسند است. زنان قوای جسمانی ضعیف تری از مردان دارند و به دلیل لطافت روحی، توقع حمایت عاطفی دارند. اگر این حس اقناع نشود و با آزار تحریک شود، زنان را به ناسزاگویی سوق می دهد و ممکن است به دلیل غلبه ی احساس زنانه، نتوانند از خود شکیبایی نشان دهند.

رفتار امیرالمؤمنین (علیه السلام) با زنان

رفتار امام با همسر بزرگوارشان و سخنانی که درباره ی مادر خود می فرمایند، بیان کننده ی این حقیقت است که زنان رشدیافته در شریعت و آنان که رفتار عاقلانه دارند، مورد احترام حضرت امیر هستند. امام درباره ی محبت کردن به زنان می فرمایند: «محبت به زنان، از اخلاق پیامبران است» و با این سخن می خواهد تا افراد با الگو قراردادن حضرت رسول در برخوردهای خود با زنان، محبت کنند؛ زیرا زنان نیازمند هم دلی و هم دردی همسران خود هستند. در سیره ی امام علی ولایة علی بن ابیطالب حصنی می بینیم زمانی که سختی هایی را که همسرش در زندگی مشترک می بیند به او پیشنهاد می کند که تقاضای خدمت کار کند و پیامبر در پاسخ دختر گرامی شان، تسبیح های حضرت زهرا بسم الله الرحمن الرحیم را به ایشان می آموزند. شخصیت بانوان در محضر حضرت، دارای یک جایگاه انسانی والایی است که همان اصول برگرفته از قرآن مجید است. حضرت در مجموع افتخارهایی که برای خود قائل است، وجود حضرت فاطمه بسم الله الرحمن الرحیم را در جایگاه همسر، مایه ی فخر خود می داند و در نامه ی 28 نهج البلاغه می فرمایند: «از ماست، بهترین زنان عالم!» در روایت نیز آمده است که حضرت وقتی می دیدند انجام امور منزل دشوار است، خود نیز در این کار مشارکت می کردند. امام صادق ولایة علی بن ابیطالب حصنی می فرمایند: «امیر مؤمنان هیزم تهیه می کرد، آب می آورد، جاروب می کرد و فاطمه آرد می کرد، خمیر می کرد و نان می پخت.»
با این تفاسیر، گوشه ای کوچک از دیدگاه حضرت به زنان آشکار می شود. این نکته را هم باید مد نظر داشت که اگر روایتی به ظاهر تند درباره ی زنان از حضرت روایت شده است، بنا به شرایط موجود بوده و اطلاقی به همه ی زنان در تمام اعصار نیست؛ برای مثال، امام علی ولایة علی بن ابیطالب حصنی، نیش زن را چون عقرب می داند. «زن چون کژدم است که نیش زدنش، شیرین است (حکمت 61، ص 636).» این جا لفظ عقرب، استعاره ای برای زن است. نیش زن همراه با لذت است؛ چون زخمی که خاراندن آن گرچه ناراحتی دارد، در لحظه ی خارش همراه با لذت است.

منابع:

. قرآن مجید.
. دشتی، محمد (1379)؛ ترجمه ی نهج البلاغه، قم: طلیعه ی نور.
. جعفری تبریزی، محمدتقی (1376)؛ شرح نهج البلاغه، چاپ یازدهم، فرهنگ اسلامی.
. جوادی آملی، عبدالله (1378)؛ زن در آینه ی جلال و جمال، قم: اسراء.
. مجلسی، محمدباقر (1403)؛ بحارالانوار، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
. طبرسی، میرزاحسین (1408)؛ مستدرک وسائل الشیعه، قم: مؤسسۀ آل البیت.
--------------------------------------
منبع: پیام زن، اردیبهشت ماه سال 1394، شماره 278.