آموزه هايي از قرآن و اهل بيت عليهم السلام بخش اول مغبون

غبن و مغبون

راغب اصفهاني در «مفردات» مي گويد:
غبن به معناى اين است كه وقتى با كسى معامله مى كنى از راهى كه او متوجه نشود كلاه سر او بگذارى، اگر مى خرى پول كمترى بدهى، و اگر مى فروشى پول بيشترى بگيرى.
روز قيامت روز غبن است، روز مغبونيت است، به اين معنا که هر کسي احساس مغبونيت مي کند، هم اهل بهشت و هم اهل جهنم هر دو احساس مغبونيت مي کنند.
لذا اگر معامله يک زمين پيش بيايد، عده اي آن را مي خرند و عده ديگري نمي خرند بعد از اين که زمين به لحاظ ارزش مالي و موقعيت ترقي کرد هر دو دسته احساس مغبونيت و ناراحتي مي کنند. آن کسي که نخريده احساس مغبونيت مي کند که چرا اين فرصت را از دست داده و آن کسي هم که معامله کرده است باز ناراحت است که چرا بيشتر نخريدم.
در قيامت همه مردم مگر افراد بسيار کمي احساس غبن مي کنند. هفتاد سال عمر در دنيا نتيجه اش چه بود و چه فرصتهايي را که از دست رفت و مي شد در راستاي رسيدن به نتيجه بهتر که رضايت خداي متعال در آن است از ان استفاده کرد در حديث است که ساعات و لحظات عمر انسان همه در مقابلش مجسم مي شود. بعد نگاه مي کند مي بيند دقيقه اي هست که پر کرده است و سفيد است، دقيقه هايي را سياه کرده است و دقيقه هايي را خالي نگه داشته است. آن لحظاتي که سفيدي اش بيش از سياهي است، يعني وقت خودش را نوراني کرده و از آن استفاده کرده است.
آن وقت مي گويد چقدر عمر من تلف شد و از بين رفت! مي توانست تمام کارهاي من بر اساس رضاي حق و در راه بندگي باشد. حتي مي شد لحظات خواب شکل عبادت داشته باشد. اگر کارها بر اساس برنامه الهي باشد همه کارها رنگ عبادت خواهد داشت. خوابيدن، غذا خوردن براي کسب نيرو جهت صرف بندگي، شوخي و مزاح کردن سالم از باب ادخال سرور در قلب مومنهم عبادت بوده لذا هرآنچه که به اندازه باشد و هدف اصلي هم خدا باشد همه عبادت مي شود.
قَالَ الْبَاقِرُ عَلَيْهِ السَّلَامُ: مَا عُبِدَ اللَّهُ بِشَيْءٍ أَحَبَّ إِلَى اللَّهِ مِنْ إِدْخَالِ السُّرُورِ عَلَى الْمُؤْمِنِ[1]؛
که امام باقر عليه السلام فرمودند: خداوند به چيزي محبوب تر از ادخال سرور در قلب مومن عبادت نشده است.

برخي مفسرين گفته اند مقصود از اين که روز قيامت روز تغابن است اشاره است به آنجا که در آيه ديگر مي فرمايد:
﴿إِذْ تَبَرَّأَ الَّذِينَ اتُّبِعُوا مِنَ الَّذِينَ اتَّبَعُوا وَرَأَوُا الْعَذَابَ وَتَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْبَابُ﴾[2]؛  
در آن هنگام پيشوايان [شرک و کفر] از پيروانشان بيزاري جويند، و عذاب را مشاهده کنند، و همه دست آويزها و پيوندها از آنان بريده شود.

از صحنه هايي که قرآن از قيامت مجسم مي کند صحنه اي است که پيشوايان و رهبران از پيروان خود و برعکس پيروان از پيشوايان خود بيزاري مي جويند. در حالي که با همکاري يکديگر جنايت و ظلم کرده اند. و اين جنايت و ظلم را به گردن هم مي اندازند، مي گويند: من که کاره اي نبودم، به من دستور دادند و من اين کار را کردم، و آن يکي مي گويد: به من مربوط نيست، آن کسي که اين کار را کرده است مقصر است. مثل کاري که يزيد و عبيدالله ابن زياد مي کردند که يزيد مي گفت: خدا لعنت کند ابن زياد را، من که نگفته بودم اين طور بکند، و ابن زياد مي گفت: خدا لعنت کند يزيد را که اين دستور را داد، او اگر دستور نمي داد من اين کار را نمي کردم.

بنا به فرمايش قرآن هر دو مغبونند و هر دو ضرر کرده اند. اينها معامله هايي در دنيا کرده اند و هر دو هم در اين معامله مغبون هستند.

پس مراد از مغبون كسى است كه ايام فراغت و صحت خود در دنيا را در امور دنيوي صرف و استفاده بهتر و در راستاي الهي اقدام نکرده است و چنين كسى كه ايام صحت و فراغ خود را به امور دنيا فروخته و اين مغبون است پس نه محمود است و نه مأجور.

﴿يوْمَ يجْمَعُكُمْ لِيوْمِ الْجَمْعِ ذَ لِكَ يوْمُ التَّغَابُنِ وَ مَن يؤْمِن بِاللَّهِ وَ يعْمَلْ صَالِحاً يكَفِّرْ عَنْهُ سَيئَاتِهِ وَ يدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِى مِن تَحْتِهَا الْانْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَآ أَبَداً ذَ لِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ﴾[3]
(ياد كن) روزى كه خداوند شما را براى (حضور در) روز اجتماع گرد مى آورد آن، روزِ حسرت و پشيمانى است و هر كس به خداوند ايمان آورد و كار شايسته انجام دهد، بدى هايش را مى پوشاند و او را به بهشت هايى كه از زير (درختان) آنها نهرها جارى است وارد مى كند. در آنجا براى هميشه جاودانه هستند؛ اين است رستگارى بزرگ.

مصاديق مغبون در روايات ائمه معصومين عليهم السلام
عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَلَيْهِ السَّلَام: أَنَّهُ قَالَ: مَنِ اسْتَوَى يَوْمَاهُ فَهُوَ مَغْبُونٌ[4]
امام صادق عليه السلام فرمودند: هر كس دو روزش يكسان باشد مغبون است.

قَالَ الصَّادِقُ عَلَيْهِ السَّلَام: الْمَغْرُورُ فِي الدُّنْيَا مِسْكِينٌ وَ فِي الْآخِرَةِ مَغْبُونٌ لِأَنَّهُ بَاعَ الْأَفْضَلَ بِالْأَدْنَى‏[5]
امام صادق عليه السلام فرمودند: تكبّر و غرور، در دنيا سبب فقر و در آخرت موجب غبن است.

عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَى عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَيْمَانَ الدَّيْلَمِيِّ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عَلَيْهِ السَّلَام: يَا سُلَيْمَانُ لَا تَدَعْ قِيَامَ اللَّيْلِ فَإِنَ الْمَغْبُونَ مَنْ حُرِمَ قِيَامَ اللَّيْلِ[6].
امام صادق عليه السلام فرمودند: كسى كه از نماز شب محروم شود، مغبون است.

قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَام: مَنْ تَرَكَ الْجِهَادَ فِي اللَّهِ كَانَ كَالْمَغْبُونِ[7].
حضرت علي عليه السلام فرمودند: كسى كه جهاد در راه خدا را ترك كند، مغبون است.

قَالَ الصَّادِقُ عَلَيْهِ السَّلَام: وَ مَنْ نَامَ عَنْ فَرِيضَةٍ أَوْ سُنَّةٍ أَوْ نَافِلَةٍ فَاتَهُ بِسَبَبِهَا شَيْءٌ فَذَلِكَ نَوْمُ الْغَافِلِينَ وَ سِيرَةُ الْخَاسِرِينَ وَ صَاحِبُهُ مَغْبُونٌ[8].
امام صادق عليه السلام فرمودند: و كسى كه بخوابد از اداى فرائض الهى و يا نوافل و سنن دينى، و خواب او سبب شود بر ترك چيزى از آن وظائف، پس آن خواب غافلين و روش زيانكاران بوده، و اين خواب كننده در نتيجه مغبون خواهد بود.

الشَّيْخُ الطُّوسِيُّ فِي أَمَالِيهِ، بِإِسْنَادِهِ الْمُتَقَدِّمِ عَنْ أَبِي ذَرٍّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ: يَا أَبَا ذَرٍّ نِعْمَتَانِ مَغْبُونٌ فِيهِمَا كَثِيرٌ مِنَ النَّاسِ الصِّحَّةُ وَ الْفَرَاغُ؛ يَا أَبَا ذَرٍّ اغْتَنِمْ خَمْساً قَبْلَ خَمْسٍ؛ شَبَابَكَ قَبْلَ هَرَمِكَ؛ وَ صِحَّتَكَ قَبْلَ سُقْمِكَ؛ وَ غِنَاكَ قَبْلَ فَقْرِكَ؛ وَ فَرَاغَكَ قَبْلَ شُغْلِكَ؛ وَ حَيَاتَكَ قَبْلَ مَوْتِكَ؛
رسول خدا صلى الله عليه واله فرمودند: اي ابوذر دو نعمت است که بيشتر مردم در آنها زيانکارند : سلامت و فراغت. اي ابوذر پنج چيز را قبل پنج چيز، قدر بشناس و غنيمت بدان. جواني ات را، قبل از پيري. تندرستي ات را، قبل از بيماري. دارايي ات را، قبل از تنگدستي. فراغتت را، قبل از گرفتاري. زندگي ات را، قبل از مرگ...»

حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِيدِ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الصَّفَّارُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَلَيْهِ السَّلَام أَنَّهُ قَالَ: مَنِ اسْتَوَى يَوْمَاهُ فَهُوَ مَغْبُونٌ وَ مَنْ كَانَ آخِرُ يَوْمَيْهِ خَيْرَهُمَا فَهُوَ مَغْبُوطٌ وَ مَنْ كَانَ آخِرُ يَوْمَيْهِ شَرَّهُمَا فَهُوَ مَلْعُونٌ وَ مَنْ لَمْ يَرَ الزِّيَادَةَ فِي نَفْسِهِ فَهُوَ إِلَى النُّقْصَانِ وَ مَنْ كَانَ إِلَى النُّقْصَانِ فَالْمَوْتُ خَيْرٌ لَهُ مِنَ الْحَيَاةِ.[9]
امام صادق عليه السلام فرمودند: هر كه دو روزش يكسان باشد زيان كرده و مغبون است و هر كه روز دومش بدترين روزش باشد ملعون است از رحمت خدا به دور است و هر كه در خود افزايش نيابد رو به نقصان مي رود و هر كه به نقصان گرايد مرگ برايش بهتر از زندگى است.

نتيجه
زندگي در دنيا مثل گذر از پلي مي ماند که گويا از سر پل به سر ديگر آن در حرکت هستيم

شايسته است در اين گذران کوتاه که همچون ابرها در گذر است استفاده بهتر را داشته باشيم که فرمودند:
قَالَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ: الدُّنْيَا مَزْرَعَةُ الْآخِرَة
دنيا مزرع آخرت است پس بايد محصولي خوب را کشت کنيم که در قيامت آن را برداشت کنيم و نتيجه زحمت خود را دريابيم.

و خداي متعال در سوره مبارکه قصص آيه 77 فرموده:
﴿وَ لا تَنْسَ نَصِيبَكَ مِنَ الدُّنْيا﴾؛
و بهره خود را از مال دنيا فراموش مكن. تفسير قول خداى متعال در رولايت ذيل آمده

عَنْ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ عَلَيْهِ السَّلَام قَالَ حَدَّثَنِي أَبِي عَنْ جَدِّهِ عَنْ أَبِيهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ عَلَيْهِ السَّلَام فِي قَوْلِ اللَّهِ وَ لا تَنْسَ نَصِيبَكَ مِنَ الدُّنْيا قَالَ لَا تَنْسَ صِحَّتَكَ وَ قُوَّتَكَ وَ فَرَاغَكَ وَ شَبَابَكَ وَ نَشَاطَكَ أَنْ تَطْلُبَ بِهَا الْآخِرَة[10]
موسى بن اسماعيل بن موسى بن جعفر عليهما السّلام گويد: پدرم از پدرش از جدّش امام صادق از پدرش از جدّش از حضرت امير المؤمنين عليهم السّلام روايت نمود كه در تفسير قول خداى عزّ و جلّ وَ لا تَنْسَ نَصِيبَكَ مِنَ الدُّنْيا (و بهره خود را از مال دنيا فراموش مكن) فرمود: يعنى فراموش مكن كه از تندرستى، و توانگرى، و آسودگى، و جدائى، و خوشى و نشاط خود در جهت (بهتر كردن) أمر آخرتت استفاده نمايى.

پی نوشت:
[1] . هداية الأمة إلى أحكام الأئمة عليهم السلام، ج5، ص 604.
[2] . سوره بقره، آيه 166.
[3] . سوره تغابن آيه 9.
[4] . وسائل الشيعة، ج16، ص 94.
[5] . مصباح الشريعة، ص 142.
[6] . وسائل الشيعة، ج8، ص 160.
[7] . الغارات (ط - الحديثة)، ج1، ص 322.
[8] . مصباح الشريعة، ص 45.
[9] . معاني الاخبار: ص342؛ وسائل الشيعة، ج16، ص 94.
[10] . مجموعة ورام، ج2، ص 165.