کنترل خیال کلید طلایی کنترل شهوت

عزم نسبت به اینکه دیگر دستش آلوده به گناه و خلاف‏کاری نشود و از آن طرف هم واجباتی را که بر عهده اش است، انجام دهد و از طرف دیگر مسأله جبران مافات است. بنا بگذارد آنچه را در گذشته به تعبیری خراب کاری کرده، آنها را اصلاح کند.
سلسه مباحث اخلاقی آیت الله تهرانی
گفتیم کسانی که قصد دارند مربّی گری کنند و دیگران را تربیت کنند و به تعبیر ساده به دیگران روش گفتاری و رفتاری بدهند، باید شروطی را رعایت کنند. شرط اوّل این است که باید خودشان مؤدّب به آداب الهی شده باشند، بعد وارد این وادی شوند. این بحثی بود که ما درگذشته داشتیم و گفتیم که این مؤدّب شدن هم باید در تمام ابعاد وجودی، یعنی عقل، قلب و نفس باشد و عرض کردیم که نفس یعنی غضب و شهوت و وهم.
در جلسات گذشته در مورد اینکه تربیت را از کجا شروع کنیم، گفتیم که سفارش شده است اوّل انسان قوّه خیال و وهم خود را تربیت کند که به آن می گویند: ضبط خیال. چون مبدأ افعال و اقوالی که از انسان صادر می شود، همان مسائلی است که در درون انسان می گذرد و مرتبط با تصوّراتی است که منشأ آن، وهم و خیال است؛ لذا اوّلین گامِ تربیت، ضبط خیال است. حالا چگونه خیال را ضبط کنیم؟ گفتیم که خیال باید وارد منزل تفکر شود. چند شاخه از منزل تفکر را هم تذکر دادم که انسان باید چگونه تفکر کند تا بتواند این نیرویی را که از نظر واردات درونی اش افسار گسیخته است، مهار کند.
در آخرِ جلسه گذشته عرض کردم که اینجا است که می گویند: فرد وارد منزل عزم می شود. عزم نسبت به اینکه دیگر دستش آلوده به گناه و خلاف‏کاری نشود و از آن طرف هم واجباتی را که بر عهده اش است، انجام دهد و از طرف دیگر مسأله جبران مافات است. بنا بگذارد آنچه را در گذشته به تعبیری خراب کاری کرده، آنها را اصلاح کند.

جایگاه عمل در تربیت:
انسان بعد از آن که قوّه خیال را ضبط کرد و آن را در اختیار گرفت، یعنی نگذاشت هر سِنخ تصوّری در ذهنش عبور کند و در نتیجه اسیرِ آن تصوّرات و واهمه هایی که در نفس نقش می بندند و غالباً هم چه در ربط با انسانیت و چه تدین از امورِ باطله هستند و بعد هم تصمیم به اصلاح، یعنی تربیتِ خودش گرفت، اینجا است که نتیجه روی عمل ظاهر می شود. این مسأله، مسأله تعقّلی و نشستن و بحث و این حرف ها نیست. بنا گذاشتم به اینکه از این به بعد آنچه را که مطابق عقل و شرع است عمل کنم. مسأله، مسأله عمل است. آنچه را که در گذشته از نظر تکالیفم کسر گذاشته  ام، جبران کنم. یعنی چه؟ عملاً جبران کنم، همه اینها عملی است. لذا علمای اخلاق وقتی که وارد بحثِ تربیت و خودسازی می شوند، می گویند که اوّل باید از ظاهر شروع کرد، چون جنبه عملی است. ظاهر را چه از نظر دیداری، چه از نظر گفتاری و چه از نظر رفتاری مطابق شرع و عقل قرار بده، لذا می گویند: باید از ظاهر شروع کرد و اسم این را تربیتِ جوارح می گذارند.
چشم به هر چیزی نگاه نمی کند، گوش به هر آهنگی گوش نمی دهد، تربیتِ عملی همین است. وقتی انسان وارد این مرحله می شود که تصمیم گرفت اعمالش را اصلاح کند، جنبه عملی دارد.
چون نفس به معنای اخصّ از سه قوّه شهوت و غضب و وهم تشکیل شده است. انسان باید هر سه را تربیت کند. حالا کسی رفته است و ان شاءالله وهم را تربیت کرده است، ضبط خیال کرده است، همین طور که گفتیم اینجا واردِ عمل می شویم. اینجا نوبت به آن قوای دیگر، یعنی شهوت و غضب می رسد؛ چون آن ها را هم باید تربیت کرد. آن ها را هم باید مهار کرد. یک مهار، مهار تصوّرات است که می گویند ذهنت را نسبت به اموری که باطله است و تو را تحریک می کند، مهارکن. این تصوّرات چه چیزی را تحریک می کنند؟ شهوت و غضب را، می گویند این تصوّرات را ضبط کن، وهم می خواهد تو را به جای آن تصوّرات ببرد.

از هوای نفسانی ات و خواسته های شهوی‏ات متابعت نکن که تو را به گمراهی می کشاند و از راه الهی باز می دارد. آیاتی را که تحت عنوان هوا بود مطرح کردم.. در تعبیرِ « متابعت از هواها یعنی متابعت از درخواست های گسترده و افسار گسیخته شهوی و حیوانی

قوّه دوم، شهوت:
 فرض کنید اگر شخص در منطقه ای قرار گرفت که در آنجا مسائلِ محرّک شهوت بود، باید چه کار کند؟ بحثی است که در قرآن و روایات ما وارد شده است و من به طور اشاره عرض می کنم. به طور کلّی وقتی انسان در قرآن نگاه می کند، می‏بیند که قرآن تحت دو عنوان مسأله نیروی شهوت را مطرح می کند. یکی خود شهوت که اسم شهوت در قرآن است. یکی مسأله هوا. هوا یعنی خواسته، خواسته چیست؟ شهوت. اینکه می گویم، همان نفس است. شاید دوّمی، یعنی تعبیر به هوا در آیات بیشتر باشد که متابعت از هوا نکن، یعنی از آنچه که شهوتت متمایل به آن است، متابعت نکن.
در آیاتی که مسأله هوا را مطرح کرده است، دارد: «أَ فَمَنْ کانَ عَلى‏ بَینَةٍ مِنْ رَبِّهِ کمَنْ زُینَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ وَ اتَّبَعُوا أَهْواءَهُم‏»[2]أَ فَرَأَیتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ وَ أَضَلَّهُ اللَّهُ عَلى‏ عِلْمٍ وَ خَتَمَ عَلى‏ سَمْعِهِ وَ قَلْبِهِ» [33]أَ فَرَأَیتَ مَنِ اتَّخَذَ  إِلهَهُ هَواهُ»، دو تعبیر وجود دارد که آن کسی که خواسته های شهوی اش برای او بُت شده و به گمراهی کشیده شده  است، این طور است که خدا با او کاری ندارد. «وَ أَضَلَّهُ اللَّهُ عَلى‏ عِلْمٍ وَ خَتَمَ عَلى‏ سَمْعِهِ وَ قَلْبِهِ» که از نظر درونی است و من بعداً باید اینها را توضیح دهم. یا با لحن صریح دارد: «وَ لا تَتَّبِعِ الْهَوى‏ فَیضِلَّک عَنْ سَبیلِ اللَّهِ» [44] از هوای نفسانی ات و  خواسته های شهوی‏ات متابعت نکن که تو را به گمراهی می کشاند و از راه الهی باز می دارد. آیاتی را که تحت عنوان هوا بود مطرح کردم.. در تعبیرِ « متابعت از هواها یعنی متابعت از درخواست های گسترده و افسار گسیخته شهوی و حیوانی. هر چه آن بگوید، او هم دنبال خواسته های نفسانی است.

مسأله شهوت در روایات:
ما روایات زیادی در این مورد داریم که من یک دسته از روایات را برای نمونه می خوانم که اینها تحت عنوان شهوات است. در روایتی دارد: «فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ أَضاعُوا الصَّلاةَ وَ اتَّبَعُوا الشَّهَوات»[5]وَ اللَّهُ یرِیدُ أَنْ یتُوبَ عَلَیکمْ وَ یرِیدُ الَّذِینَ یتَّبِعُونَ الشَّهَواتِ أَنْ تَمِیلُوا مَیلًا عَظِیماً» [66] نگاه کنید می گوید شهوات! نمی گوید: هوا؛ به قول ما طلبه ها از نظر دقّت  لغوی علمی هم می توانیم اینها را جداسازی کنیم. می گوییم: هوا اعَم است از شهوات. یعنی هوا خواسته نفسانی است، حالا خواسته می خواهد در ربط با شهوت باشد یا غضب. در غضب هم شخص می خواهد مثلاً دیگری را بکشد. این هم برادر هوا است، هوای نفس است.
چگونه شهوت و غضب را کنترل کنیم:
 شهوت که می گوییم اشتباه نشود، فقط در مورد شهوتِ جنسی نیست، به هر نوعش که باشد، ولو شهوتِ جمع کردن مال هم باشد، شهوت نسبت به ثروت می گویند. البته ریاست نه، ریاست در ارتباط با غضب است. ریاست در ارتباط با شهوت اصطلاحی در باب قوای نفسانی نیست، در ارتباط با قوّه غضبیه است.

کسی که می خواهد برای دیگری مربّی شود، اگر بنا شود خودش به اسارت رفته باشد، آیا می تواند اسیری را آزاد کند؟ به قول ما طلبه ها که اصلاً نمی شود. حالا نمی خواهم سراغ تنزیل کردن و از این قیاس ها بروم. بنده نمی تواند بنده دیگری را آزاد کند. آیا تو که اسیر شهوت خود هستی می توانی بیایی مربّی شوی و دیگری را تربیت کنی؟ آیا می توانی او را از اسارت بیرون بکشی؟

شهوت، سمّ کشنده:
روایات ما هم همینطور است. توجه کنید من گفتم همه این روایات را به عنوان نمونه مطرح می کنم. در روایت دارد: «الْهَوَى أَسُّ الْمِحَن»[7]آفة العقل الهوى»[8]أهلک الشیء الهواء» نابود کننده ترین  چیز عبارت است از هوا. انسان را نابود می کند.. روایتی از علی(علیه السلام) است که فرمود:«اصلاً هوا پایه بدبختی ها است، تعبیر به هوا می کنیم، یعنی همان خواسته های نفسانی .
 یا در روایت دیگر دارد:«الشهوات سموم قاتلات»[9]الشَّهَوَاتُ مَصَایدُ الشَّیطَانِ»[10]عبد الشهوة أذل من عبد الرق»[11]عَبْدُ الشَّهْوَةِ أَسِیرٌ لَا ینْفَک أَسْرُهُ»[12]عَبْدُ الشَّهْوَةِ أَسِیرٌ لَا ینْفَک أَسْرُهُ». تعبیر عجیبی است. کسی  که بنده شخصی شده است، ممکن است روزی آزاد شود، مثلاً کسی بیاید او را بخرد و آزادش کند. فرض کنید کسی می خواهد کفّاره بدهد، گفتند یک بنده آزاد کن، بیاید او را بخرد و آزادش کند یا خود این مالک دلش می خواهد آزادش کند، احتمالش هم خیلی قوی است، اما کسی که اسیر شهوتِ خود شده است مگر به این زودی می شود آزاد شود؟ اصلاً و ابداً؛ گویا حبس ابد است. اسیر شهوت، اسیر ابدی است. روایت از علی(علیه‏السلام) بود که فرمود: کسی که بنده شهوت شده است، خوارتر است از آن کسی که بنده شخصی شده است. یا این تعبیر که دارد: یکی از دام های شیطان، شهوت است. در روایتی دارد: « شهوات سَم هایی کشنده هستند، عجب!
کسی که می خواهد برای دیگری مربّی شود، اگر بنا شود خودش به اسارت رفته باشد، آیا می تواند اسیری را آزاد کند؟ به قول ما طلبه ها که اصلاً نمی شود. حالا نمی خواهم سراغ تنزیل کردن و از این قیاس ها بروم. بنده نمی تواند بنده دیگری را آزاد کند. آیا تو که اسیر شهوت خود هستی می توانی بیایی مربّی شوی و دیگری را تربیت کنی؟ آیا می توانی او را از اسارت بیرون بکشی؟
شعار دادن، غیر از شعور پیدا کردن و غیر عمل کردن است. شعار دادن آسان است، ممکن است بنده هم چند صباحی فکر کنم که تو راست می گویی، امّا بعد که خلافش ظاهر شد افتضاحش بالا می آید. 

پی نوشت ها :
[1] . بحارالأنوار، ج89، ص21.
[2] . سوره محمد، آیه 14.
[3] . سوره الجاثیه، آیه 23.
[4] . سوره ص، آیه 26.
[5] . بحارالأنوار، ج11، ص3.
[6] . بحارالأنوار، ج5، ص90.
[7] . مستدرک‏الوسائل، ج12، ص113 .
[8] . غررالحکم، ص64 .
[9] . غررالحکم، ص304 .
[10] . مستدرک ‏الوسائل، ج11، ص343 .
[11] . غررالحکم، ص304 .
[12] . مستدرک‏الوسائل، ج11، ص346 .
----------------------------------------
منبع : پایگاه اطلاع رسانی آیت الله حاج آقا مجتبی تهرانی، فرآوری تبیان