راهکارهای مهار، کنترل و تمرکز ذهن

راهکارهای مهار، کنترل و تمرکز ذهن

در این بخش از ضیاءالصالحین، به بررسی مهمترین راهکارهای مهار، کنترل و تمرکز ذهن می پردازیم. در ادامه با ما همراه باشید.

در حالت کلی اعمال آدمی 2 گونه است:

1: اعمالی که با جوارح انجام می گیرد (مثل سخن گفتن، چه خوب باشد و چه بد)

2: اعمالی که جنبهٔ باطنی دارد (مثل محبت داشتن به کسی یا نفرت از او).

اما افعال باطنی شق دومی هم دارند که بصورت قابل توجهی با دینداری افراد مرتبطند. افعال باطنی شامل دو بخش اندیشه و عواطف است. عواطف همان چیزی است که در بالا گفته شد. مثل محبت، کینه، تکبر، عجب، تواضع. واقعیت این است که افعال باطنی را به راحتی نمی توان تغییر داد و فرایندی وقت گیر است. مثلاً نمی شود به کسی دستور داد که فلان کس را دوست داشته باش یا از او متنفر باش. این چیزی است که در طی زمان پدید می آید. اما اندیشه یا خیال را، که محمل آن ذهن است، راحت تر می توان کنترل کرد. کنترل افکار و خیالات چه اهمیتی دارد؟ آیا اگر کسی به چیز بدی یا خوبی فکر کند تأثیری در سرنوشت اخروی او دارد؟ شاید قبلاً تصور می شد فکرِ گناه گناه نیست، اما ظاهراً به این سادگی هم نیست. در واقع، مهم ترین ورزش روح کنترل ذهن است و فکر کردن به هر چیزی چه بسا به انجام دادن آن چیز منتهی شود.

چرا تمرکز ذهن مهم است؟

اول ببینیم پراکندگی ذهن یعنی چه و چه چیز سبب آن می شود. فکر بسیاری از مردم اصلاً متمرکز نیست. روزانه فکرشان ده ها و شاید صدها جا می رود. وقتی دارند کاری انجام می دهند وسط آن یاد هزار موضوع دیگر می افتند. موقع نماز که هیچ! علت اصلی آن سبک زندگی مدرن است که انسان را به این سو سوق می دهد. ما در طول روز با چه چیزهایی سروکار داریم؟ ساعت ها صرف «تماشا» می شود. چه تلویزیون، چه گوشی تلفن، چه جلوه های کوی و برزن. ساعت ها صرف «شنیدن» می شود. از موسیقی گرفته تا حرف هایی که نه شنیدن آن ها چیزی به آدم اضافه می کند و نه نشنیدن آن ها نقصانی متوجه آدمی می کند! ذهن ما هر روز با انبوهی از داده های دیداری و شنیداری پر می شود که اسم اکثر آن ها را «سرگرمی» می گذاریم و همان اسم آن مشخص می کند ماهیتش چیست! گرم کردن سر! بدون شک انسان به تفریح نیاز دارد ولی آنچه سرگرمی نامیدم در مقولهٔ تفریح قرار نمی گیرد! تفریح چیزی است که واقعاً باعث «فرح» و نشاط آدمی می شود. اما بسیاری از این داده های دیداری و شنیداری که وارد مغز می شود نه تنها باعث نشاط نمی شود بلکه به اعصاب خردی هم می انجامد! مشتی اطلاعات بی مصرف مضر! معنی این حرف این نیست که هر چه تلویزیون پخش می کند یا هر چه می شنویم یا هر چه در خیابان می بینیم مضر است. تصور می کنم خودِ خواننده به راحتی تشخیص می دهد کدام اطلاعات مفید و کدام غیرضروری است.

فراغت و سرگرمی «بی هدف» باعث هرزگی ذهن می شود. اگر دیگران (آدم ها + وسایل سرگرمی) مدام توجه آدم را به این و آن جلب کنند مهار ذهن از دست می رود، جوری که آدم هر کاری می کند مدام حواسش پرت این چیز و آن چیز می شود. در کل، هر چیزی که مدام برای آدم تکرار شود ذهن انسان را درگیر می کند و سبب می شد در طول روز هم بارها به آن فکر کند. مثلاً اگر کسی معتاد دیدن برنامهٔ تلویزیونی خاصی است یا به فضای مجازی اعتیاد دارد، خیلی وقت ها فکرش درگیر آن هاست، زیرا این ها به علت جذابیت ظاهری تمرکز آدمی را می ربایند و هر گاه انسان مشغول کار دیگری می شود چون برایش جذاب تر نیست (ولو اینکه واقعاً مفیدتر باشد) نمی تواند تمرکزش را بر آن معطوف کند. حتی گفته اند همیشه پای منبر شخص خاصی نشستن خوب نیست و گاهی آدم باید خود واعظ خودش باشد. علتش این است که آن منبری یا شخص توجه آدم را جلب می کند و شاید در اوقات دیگر هم ذهن شرطی شود، طوری که اگر سخن فرد دیگری را بشنود نتواند به آن توجه کند.

چرا باید ذهن را کنترل کرد؟ علت اصلی این است که ذهن فرد بصورت طبیعی دوست دارد به چیزهای منفی فکر کند. مثلاً در فکر بسیاری از مردم همیشه یا حسرت خوردن بر گذشته است و یا ترس از آینده ای که نیامده. به عبارت دیگر، ذهن آکنده از سوءظن می شود و سرانجام ممکن است به سوءظن به خدا ختم شود که یکی از خطرناک ترین چیزهایی است که انسان را تهدید می کند و اگر لحظهٔ مرگ هم با همین سوءظن بمیرد معلوم نیست مسلمان از دنیا رفته باشد! اصل مشکل این است که ذهن مدام درگیر چیزهایی می شود که نه جزو واجبات است نه مستحبات نه حتی چیزهای مباح! اگر این ها بود که مشکلی نبود! در حقیقت، مُلک دینداری و آورندهٔ خوبی ها و برترین شاخص دیانت قدرت روحی است که امری درونی است و جز با مهار ذهن به دست نمی آید. در واقع، گناه نکردن از روی ضعف فضیلت نیست، بلکه هنر آن است که کسی توانایی گناهی را داشته باشد ولی به برکت قدرت روحی بالا به راحتی به آن «نه» بگوید. چندی پیش وقتی کتاب «چهل حدیث» امام خمینی را مطالعه می کردم، دیدم نوشته اولین قدم تهذیب نفس مهار کردن قوهٔ خیال است و امام از آن به تعبیر «سرحد» یا مرز یاد کرده که اگر این سنگر فتح شود قدم های بعدی تهذیب نفس راحت طی می شود! اصلاً انتظار نداشتم برای کسب فضیلت اخلاقی چنین چیزی مقدمه و قدم اول باشد، ولی هست! امام می گوید تا کسی نتواند مهار قوهٔ خیال یا ذهن خود را طوری در دست بگیرد که یا به امور مورد پسند خدا فکر کند یا لااقل به چیزی بیندیشد که شرعاً ایراد ندارد هرگز نمی تواند از نظر معنوی پیشرفت کند. کمترین اثرش هم در نماز هویدا می شود. کسی که واقعاً نتواند در طول نماز ذهنش را متمرکز نگه دارد آیا می توان توقع داشت مراحل سیر و سلوک را یکی پس از دیگری بپیماید؟!

معنای کنترل ذهن چیست؟

کنترل ذهن چند وجه دارد:

1: کسی چیزی نتواند توجه شما را به چیزی که نمی خواهید جلب کند؛

2: به هر موضوع خوبی که خواستی بتوانی فکر کنی؛

3: هر مقدار خواستی بتوانی درمورد آن موضوع فکر کنی؛

4: بتوانی بسیار «عمیق» فکر کنی (مثلاً تفکر عمیق در بابت ابدیت و خلود)؛

5: اجازه ندهی امور باطل وارد ذهن شود که بخواهی ذهن را از آن ها منحرف کنی.

روش علامه طباطبایی (ره) برای تمرکز ذهن

تمرین علامه طباطبایی برای مهار ذهن به این قرار است: مکان خلوتى را انتخاب کن که هیچ مشغول ‏کننده ‏اى از قبیل نور و صدا در آنجا نباشد. سپس، طورى بنشین که مشغول به کارى نشوى و حواست پرت نشود (طریقهٔ این نشستن هم به گونه ای خاص است که باید با مشورت استاد صورت گیرد) و چشمانت را بسته نگه‏ دار. آنگاه صورتى، مثلًا صورت الف یا یکی از اسماءالله، را در خیال خود مجسم کن که کاملًا توجّهت به آن معطوف شود و هوشیار باش که هیچ صورت خیالى وارد محوطهٔ صورت الف نشود. در این هنگام که ابتداى کار است در مى ‏یابى که صورت هاى خیالى دیگر مزاحم تو می شوند و ذهن تو را می ‏خواهند تاریک و مشوّش کنند؛ صورت‏ هایى که بسیارى از آن ها قابل تشخیص و شناسایى از یکدیگر نیست، صورت ‏هایى که از افکار روزانه و شبانه و مقاصد و خواسته ‏هاى توست، حتى این افکار چه بسا دربارهٔ این باشد که یک ساعت بعد از بیدارى در فلان جا خواهى بود یا با فلان شخص ملاقات خواهى کرد یا فلان عمل را انجام خواهى داد. این در حالى است که تو در خیال خود فقط بصورت الف نظر دارى و به آن توجه می ‏کنى و این تشویش ذهن مدتى با تو خواهد بود و ادامه خواهد داشت. پس، اگر چند روزى به تخلیه و پاکسازى این خیالات مزاحم اقدام کنی، بعد از مدتى مشاهده می کنى که آن خیالات و خواطر رو به کاهش گذاشته و هر روز کم و خیال نیز نورانى می شود تا اینکه احساس می کنى هر چه به دل و ذهن تو خطور می کند چنان روشن است که گویا آن را با چشم حس خود مشاهده می کنى. آنگاه این خواطر بطور تدریجى روز به روز کمتر می شود تا اینکه هیچ صورتى با صورت الف باقى‏ نمی ماند. این اجمال قضیه است و کسانی که می خواهند بیشتر از این دنبال بکنند باید زیر نظر استاد راه رفته و کامل یا با مشورت استاد این امور را پی بگیرند تا این روش خوب جا بیفتد و مسئله آن طور که مورد توجه است تفهیم بشود و مشکلی پیش نیاید.

پس، ساده ترین روش مهار ذهن تمرین است! مثل بقیهٔ کارها. همان طور که هیچ ورزشکار حرفه ای یک شبه ورزشکار نشده و هنرمند چیره دست هم یک شبه به این مهارت دست نیافته و مهندس ماهر هم یک شبه به این نقطه نرسیده، آن کسانی که کاملاً مهار قوهٔ خیال و ذهن شان را در درست گرفته اند هم مدت زیادی تمرین مستمر کرده اند.

نکاتی مهم دربارهٔ کنترل ذهن

✔ برای مهار ذهن نباید با انسان های غافل نشست و برخاست کرد. غافل کسی است که هیچ وقت فکر چیزی که مورد رضای خداست نیست. نشست و برخاست با این آدم ها سبب می شود که فکر آن ها و دغدغهٔ آن ها هم فکر و ذکر شما شود.

✔ از مصادیق مهار ذهن نیت است که نصف آن قلب و نصف آن ذهن است. این کمترین کاری است که هر کس می تواند و باید انجام دهد. پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم در حدیثی به ابوذر سفارش کردند که در همهٔ کارهایت نیت داشته باش. مثلاً اگر کسی غذا می خورد همان اول که بسم الله را می گوید نیت کند این غذا را می خورم که توان داشته باشم کار خیری انجام دهم. یا اگر می خوابد به این نیت باشد که توان داشته باشد فردا روزی حلال کسب کند و صبح با انرژی برای نماز برخیزد. به همین ترتیب، خوب است انسان نیت کند ثواب هر کار خیری که می کند برسد به فلان و فلان. مخصوصاً سفارش کرده اند هر روز سورهٔ یس به نیت حضرت زهرا سلام الله علیها و سورهٔ واقعه هر شب به نیت امیرمؤمنان علیه السلام خوانده شود.

✔ از مصادیق ذهن مهارشده این است که همیشه به خدا حسن ظن دارد. وقتی انسان از ته دل از خدا راضی باشد بداند که وقت اجابت دعاست. و رضایت وقتی معنا دارد که انسان هیچ سوءظنی به خدا نداشته باشد.

✔ اینکه مردم بیشتر جذب دنیا می شوند و نه آخرت به خاطر نقد بودن دنیا و نسیه بودن آخرت نیست، بلکه چون همیشه «فکر و ذکر» دنیا در ذهن آدمی است برایش ملموس است. برای همین است که سفارش کرده اند از غافلان نباش و اهل ذکر باش تا شیرینی آخرت را بچشی.

✔ در حدیث از امام حسن مجتبی علیه السلام است که هر چه از دنیا طلب کردی و به آن نرسیدی تصور کن هیچ وقت به فکرت خطور نکرده و نیز فرموده تفکر طولانی و «مستمر» پدر هر خوبی است. و امام صادق علیه السلام می فرماید وقتی چیزی را دوست داری به آن فکر نکن. این دقیقاً بر خلاف چیزی است که فرهنگ غربی القا می کند که هر چه را دوست داری مدام به آن فکر کن!

✔ در فرهنگ غربی می گویند برو دنبال علاقه ات، چه خوب باشد و چه بد. اما دین می گوید علاقهٔ بد خود را تغییر بده. تغییر علاقه باعث قوی شدن انسان می شود و از دو راه ممکن است: رفتار انسان و کنترل ذهن او. انسان می تواند با فکر کردن به علاقه های خوب آن ها را تقویت و با فکر نکردن به علاقه های بد آن ها را تضعیف کند.

✔ دانستن خیلی چیزها لازم نیست. به لذات نباید زیاد فکر کرد. چنان که قرآن فرموده «انظر الی طعامک»، انسان باید دقت کند خوراک مغزش چیست. امیرمؤمنان علیه السلام می فرماید ذهن خود را از امور پست برگردانید.

✔ ذهن آدم طوری است که اگر به فضائل فکر نکند کم کم به سمت رذائل کشیده خواهد شد و پر از افکار منفی و سوءظن به خدا خواهد شد. بنابراین، کنترل ذهن یعنی کنترل آن بخشی که خودکار و بدون دستور ما به سمتی که می خواهد می رود. دقت کنید روزانه چند درصد افکاری که به ذهن خطور می کند به خواستهٔ ماست و چند درصد آن ها بدون دستور و اجازهٔ ما وارد ذهن می شود. مهار ذهن یعنی اجازه ندهیم هر فکری وارد ذهن شود!

✔ موقع بیکاری قسمت غیرفعال ذهن شروع به کار می کند. منظور از بیکاری عدم تحرک نیست بلکه اعمالی که براثر تکرار به فکر نیاز ندارد و خود به خود پیش می رود است، مثل نمازی که براثر عادت خود به خود قرائت می شود، بدون ذره ای توجه.

✔ معنی اصلی تقوا ترس نیست، بلکه مراقبت است، یعنی آدم مواظب باشد چه فکری به ذهنش خطور می کند و نگذارد آنچه مورد رضای خدا نیست وارد آن شود. آن کس که مراقب افکار خویش است تقوای روحی دارد که نشانهٔ قوت و قدرت اوست.

✔ تمام افکار منفی سوءظن به خداست و چه ترسناک است آدم در ردیف منافقان و مشرکان قرار بگیرد: وَيُعَذِّبَ الْمُنَافِقِينَ وَالْمُنَافِقَاتِ وَالْمُشْرِكِينَ وَالْمُشْرِكَاتِ الظَّانِّينَ بِاللَّهِ ظَنَّ السَّوْءِ عَلَيْهِمْ دَائِرَةُ السَّوْءِ وَغَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ وَلَعَنَهُمْ وَأَعَدَّ لَهُمْ جَهَنَّمَ وَسَاءَتْ مَصِيرًا.

✔ اگر کسی ذهنش را کنترل نکند بعید نیست لحظهٔ مرگ هم یکی از همین افکار پریشان در ذهنش بگذرد و با سوءظن به خدا از دنیا برود.

✔ در حدیث است که «فکر کردن به گناه» انسان را از یکی از روزی هایی که قرار بود به او برسد محروم می کند.

✔ کنترل زبان هم به کنترل ذهن کمک می کند. پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم می فرماید اگر کسی به سکوت عادت کند و نگذارد خواطر بد به ذهنش خطور کند می بیند آنچه را من می بینم و می شنود آنچه را من می شنوم.

✔ اگر کسی ذهنش را کنترل نکند و به امور منفی فکر کند بنا بر حدیث معصوم همان امور منفی سرش می آید. پس با خطورات ذهنی بد بلا سر خود نیاور.

✔ میوهٔ کنترل ذهن حسن ظن به خداست. کسی که به این مرتبه برسد دیگر هرگز به خدا سوءظن ندارد و چه مقام والایی است کسی که هر چه بر سرش بیاید باز به خدا حسن ظن دارد و هیچ شکایتی ندارد. اگر کسی به خدا توجه کند خطورات ذهنی بد او تضعیف می شود.

✔ گاهی مقدرات آدمی براساس خطورات ذهنی او رقم می خورد. شاید کسی در ذهن خود کار خیری تصور کند و به آن توفیق یابد یا درمورد نسل خود آرزویی بکند و محقق شود. مثلاً شاید کسی در ذهنش تصور کند که از نسل او کسانی بیایند که خدمت بزرگی به دین بکنند یا یاور امام زمان شوند و واقعاً هم همین اتفاق افتد.

✔ اینکه گفته اند فکر گناه گناه نیست شامل همه چیز نمی شود! برخی از اتفاقات در ذهن معصیت است و از جمله نگرانی درمورد روزی و آینده از مصادیق بدگمانی به خداست. انسان ذاتاً بنا بر مصالحی دارای خوف است که اگر به جای مقام پروردگار به سوی امور دنیوی هدایت شود به افکار منفی و سوءظن به خدا می انجامد.

✔ به فهرست استغفار خود گناهان ذهنی را هم بیفزایید. به گناه ذهنی صریحاً اقرار و سپس استغفار کنید. استغفاری که امیرألمؤمنین (شامل ۷۰ بند) آموخته اکیداً توصیه می شود که محتوی توبه از گناهان ذهنی هم هست. با جستجو می توانید این استغفار پرمغز را بیابید. مخصوصاً گفته اند خوب است بخشی از آن را قبل خواب و هنگام محاسبهٔ نفس بخوانید.

✔ در ذهن خود برای دیگران خیر بخواهید و برایشان دعای خیر کنید زیرا از معدود مواردی که صریحاً گفته اند باعث عاقبت به خیری می شود خیرخواهی برای دیگران است.

✔ به صریح قرآن، به نعمت هایی که خدا به دیگران داده نظر نداشته باشید و فکر نکنید و بدانید روزی پروردگار که برای شما رقم خورده برایتان بهتر و به صلاحتان است: و هرگز چشم خود را به نعمت های مادی كه به گروه هایی از آن ها داده ايم ميفكن كه اين ها شكوفه های زندگی دنياست و برای آن است كه آنان را با آن بيازمایيم و روزی پروردگارت بهتر و پايدارتر است (سوره طه: ۱۳۱).

✔ اینکه برخی از نعمت ها از بعضی افراد سلب می شود یا به آن ها بلایی می رسد به سبب نداشتن ظرفیت است و منظور از ظرفیت همان ظرفیت ذهنی است. گاهی از کسی توفیق عبادت خاصی سلب می شود زیرا ظرفیت ذهنی اش آن قدر کم است که شاید آن عبادت سبب عجب او شود. یکی از علل وجوب حجاب شرعی همین جلوگیری از تصورات ذهنی ای است که از توضیح بی نیاز است. مرد با دیدن زن جذاب ذهنش به کجا می رود؟

راه های مهار ذهن

✔ اولین راه کنترل ذهن غفلت است. همان طور که غفلت از خدا موجب سرگرمی ذهن به امور ناپسند می شود، انصراف ذهن یا غفلت از امور دنیوی سبب مشغول شدن ذهن به خدا می شود. تا فکر بد به ذهن آمد منصرف شو. اگر تکرار شد باز منصرف شو و آن قدر این عمل تکرار شود تا به هدف برسی. منظور این نیست که آدم برای امور زندگی اش برنامه ریزی نکند یا بی گدار به آب بزند. بلکه منظور اموری است که مورد رضای خدا نیست.

✔ معصوم سفارش کرده که نه غصهٔ فردا را بخور و نه به فقر فکر کن. هر دو از جانب شیطان است.

✔ هرگز خود را از هیچ کس بالاتر ندان.

✔ در نماز خود را به «غفلت از امور دنیوی» بزن. به خصوص تکبیرة الاحرام را با توجه خاص بخوان. اگر این شدنی نبود خدا دستور نمی داد.

✔ دومین راه کنترل ذهن مشغول کردن ذهن به ذکر و یاد خداست. مستمر به یاد خدا بودن سخت است اما انسان می تواند مکرر به یاد خدا بیفتد، ولو کوتاه، اما اگر ادامه دهد مستمر هم ممکن می شود. برای همین سفارش کرده اند تسبیح همراهتان باشد و بسیار ذکر بگویید. کلید انس با خدا ذکر است.

✔ تلاوت قرآن با دقت بسیار به مهار ذهن کمک می کند.

✔ خوبی از سر ضعف فضیلت نیست، بلکه خوبی با قدرت روحی بالا مطلوب است.

✔ بسیاری از با استعدادان موفق نمی شوند زیرا تمرکز ذهنی ندارند.

✔ هرزه شنوی و هرزه بینی موجب سرگرمی ذهن و پریشانی آن است.

✔ حتی به گناهان گذشته نباید فکر کرد، مگر در حضور پروردگار به قصد توبه.

✔ ترس و کمال طلبی که براساس مصالحی به آدم داده شده اگر درست تربیت نشود باعث هجوم افکار منفی به ذهن می شود.

✔ اگر کسی دائم به ذکر خدا مشغول باشد خدا ادارهٔ امور زندگی اش را در دست می گیرد.

✔ سرگرمی بیش از حد سبب ضعف ذهن و درنتیجه ضعف قلب می شود.

✔ پیامبر به امیرمؤمنان سفارش کرد هر گاه خشمگین شدی بنشین و به قدرت خدا فکر کن که خشمت فروکش کند. پس یکی از چیزهایی که باید به آن عمیق فکر کرد قدرت خداست.

✔ اگر کسی به قدرت خدا فکر نکند هم پررو می شود و هم احساس بی پناهی می کند.

✔ موضوعات زیادی هست که انسان باید بصورت مستمر و عمیق به آن ها فکر کند که کمک فراوانی به تمرکز ذهن می کند: جاودانگی، آفرینش جهان، قدرت خدا، قیامت، بهشت و جهنم، مرگ، لحظهٔ مرگ و ترس از داشتن سوءظن به خدا در آن حال، امام زمان ارواحنا له والفدا، امام حسین علیه السلام، ....

✔ مهم این است که انسان بتواند طولانی به موضوعی فکر کند. اینکه انسان مستمر به یاد خدا باشد در ابتدا دشوار است اما زیاد به یاد او افتادن آسان تر است. پس اگر کسی مداومت به خرج دهد می تواند مستمر هم به یاد خدا باشد.

✔ سزاوار است آدم بخشی از روز را به تفکر و یاد خدا بگذراند. فرموده اند هر کس طولانی و مستمر به یاد خدا باشد رفتارش در آشکار و پنهان اصلاح خواهد شد.

✔ تفکر در مهربانی خدا راحت تر از تفکر در قدرت اوست. برای همین سفارش کرده اند مدام به یاد مهربانی خدا باشید و به خصوص هر کاری، حتی ساده ترین آن ها، با ذکر بسم الله و توجه ویژه به «الرحمن الرحیم» باشد. کار بدون بسم الله ابتر است. هر کس از ذکر خدای رحمان روی بگرداند این است عاقبت او: وَمَنْ يَعْشُ عَنْ ذِكْرِ الرَّحْمَنِ نُقَيِّضْ لَهُ شَيْطَانًا فَهُوَ لَهُ قَرِينٌ

✔ خدا فرموده اگر کسی مدام به ذکرم مشغول شود کاری می کنم از ذکرم لذت ببرد و عاشقم شود و من هم عاشقش می شوم. بهترین راه منصرف کردن ذهن از امور ناپسند تغییر زاویهٔ دید است. همیشه نیمهٔ پر لیوان را ببینید و بابت آن شکر کنید و آن قدر این را تکرار کنید تا بصورت عادت درآید.

✔ سفارش کرده اند مدام نعمت های خدا را به یاد آورید و به خصوص با توجه قلبی بشمارید که عادتتان شود. اقرار به نعمت های الهی و شکر سبب افزونی نعمت و اقرار به گناه و استغفار سبب آمرزش است.

✔ هر گاه یاد نعمتی افتادید سجده کنید و اگر نشد صورت را کف دست بگذارید و حالت بدن را به نحوی تغییر دهید که نشانهٔ شکرگزاری باشد.

✔ به نعمت هایی که به دیگران داده شده نباید نگاه کرد که سبب اندوه است. به زیردستان نگاه کنید که خیلی از نعمت های شما را ندارند.

✔ حالِ با شکرکردن بهتر از حال با صبر بر بلایاست.

✔ چون شکر شیرین است می توان طولانی به آن فکر کرد. شکر بابت نعمت امام حسین هر چه شود کم است.

✔ گناهان اعضای بدن و گناهان قلبی راحت تر بخشوده می شود تا گناهان ذهنی، مخصوصاً سوءظن به خدا.

✔ چند نفر به گناهی مرتکب شده بودند که پیامبر هم آن ها را راند. مدت ها توبه و زاری کردند اما زمانی که گمان گردند خدا آن ها را بخشوده آیه نازل شد که به خاطر حسن ظن توبه شان پذیرفته شد.

✔ شرط استجابت دعا این است که به ذهنت خطور کند خدا می تواند اجابت کند.

✔ سیر و سلوک منوط به میزان حسن ظن است.

✔ به داود نبی گفتند زنی در بهشت هم ردهٔ توست. وقتی پیگیری کرد، متوجه شد آن زن کاملاً راضی به رضای خداست و کمترین شکایتی ندارد.

✔ کمال انقطاع برای انسان در لحظهٔ مرگ با سختی حاصل می آید اگر خودش با تمرین ذهنی برای خودش از قبل انقطاع حاصل نکرده باشد.

✔ مؤمن به فرمودهٔ معصوم نباید از سرنوشتش ناراضی باشد و کسی که قلباً از خدا راضی باشد بداند که آن وقت دعاست و هر چه بخواهد مستجاب می شود.

✔ شیطان با وسوسه به راحتی در فکر آدمی تأثیر می کند اما راحت به قلب او وارد نمی شود، پس راه اصلی ورودش ذهن است و اهمیت کنترل آن از همین مشخص می شود.

✔ فکر و ذکر بخش لاینفک دینداری است. مؤمن دائم الذکر و کثیرالفکر است.

✔ پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم سفارش فرموده تمرکز ذهنی را بر خدا معطوف کنید که سبب تقوای ذهنی است.

✔ بزرگترین لذت بهشت هم روحی است.

✔ ریا و عجب از بزرگترین گناهان ذهنی است.

✔ کنجکاوی بی مورد و بیش از اندازه موجب سرگرمی بی هدف و درنتیجه رهاشدن ذهن از کنترل می شود، پس نباید اختیار ذهن را به هر چیزی داد و آن را با سرگرمی پشت سرگرمی مشغول کرد.

✔ خداوند فرموده هر کس از ذکر او اعراض کند به تنگی معیشت دچار می شود: وَمَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنْكًا وَنَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَعْمَى

✔ یکی از راهکارهای کنترل ذهن این است که اگر یاد خدا افتادی که معمولاً هم اتفاق می افتد از آن اعراض نکن. مثلاً اگر به دل آدم افتاد کار مستحبی را انجام دهد یا دعای خاصی بخواند از آن اعراض نکند که تنگی معیشت کمترین اثر آن است. به الهامات خوب ذهنی توجه کنید.

✔ اوج قدرت مهار ذهن این است که آدم بتواند تمرکزش را بر چیزی که می خواهد نگه دارد یا به راحتی بتواند تمرکزش را از آنچه نمی خواهد یا نباید منصرف کند.

✔ یک راهکار عملی مهار ذهن این است که آدم روزانه ساعت و وقت خاصی را صرف تفکر کند و از مدت کم شروع کند و رفته رفته مدت آن را زیاد کند. در این وقت به موضوعات خوب فکر کند. مثل قرائت با تدبر در قرآن، تفکر در نعمت های خدا و شکر آن ها و شمردن آن ها، مطالعهٔ کتاب تاریخی و شرح حال علما و شهدا، دعا، یاد مرگ، خیالات دربارهٔ نعمت های بهشت. این کار بهتر است منظم انجام شود و در صورت استمرار به قدرت روحی می انجامد.

✔ خوب است آدم واعظ خودش باشد و همیشه نیاز نداشته باشد که چیزی توجه او را به امور خوب جلب کند. برای همین، نوشتن یک راه حل خوب است که انسان امور خوب را روی کاغذ بیاورد که تمرکز بیشتری می طلبد تا شنیدن و دیدن.

✔ خوب است آدم در خانه اش قسمتی را به محراب تبدیل کند و عبادات و تفکر خود را آنجا انجام دهد.

✔ به قبرستان رفتن و اندیشیدن در احوال مرگ و قیامت بسیار مورد تأکید است.

✔ خوب است استغفار ۷۰ بندی امیرمؤمنان را قبل از خواب همراه با سورهٔ واقعه بخوانید و یا بین الطلوعین با تفکر و محاسبهٔ نفس. قبل خواب آیةالکرسی هم سفارش شده است.

✔ خوب است جمعه ها نماز جعفرطیار خوانده شود.

✔ فهرست سیاهی از اموری تهیه کنید که هرگز نباید به آن ها فکر کنید و نهایت تلاش را بکنید که به آن ها فکر نکنید و اگر به فکر خطور کردند فوراً ذهن را منصرف کنید.

✔ آدمی که خود را از چیزی نهی نمی کند به موجودی منفعل و بی خاصیت تبدیل می شود.

✔ از جمله چیزهایی که باید در فهرست سیاه قرار بگیرد این هاست: نظر به نعمت های دیگران که باعث حزن عمیق می شود، تفکر زیاد به چیزی که دوست داری که سبب غفلت و دنیازدگی می شود، نگرانی دربارهٔ آینده ای که نیامده، سوءظن به دیگران و در دل به آن ها بد گفتن!

✔ کار اداری و کارمندی از نظر دین کراهت دارد زیرا دلخوشی به آب باریکه معمولاً سبب کم شدن توکل می شود. کسی که خودش را مزدور کند رزقش کم می شود.

✔ نیت گناه گرچه گناه نیست، آدم را از یک رزق مهم محروم می کند. برعکس، اگر کسی نیت کند که گناه نکند (ولو موفق نشود) برکت به زندگی اش می رسد.

✔ ما در مسیر رشد تنها نیستیم و فرزندان ابلیس برای حواس پرتی آدم از هیچ چیزی فروگذار نمی کنند: الذی یوسوس فی صدور الناس! هر گاه به چیز بدی توجه تان جلب شد، اول شیطان را لعنت کنید.

✔ به همین ترتیب، هر اقدام و فکر خیری صورت نمی گیرد مگر به کمک خدا. حتی خواندن قرآن باید با اعوذ بالله و کمک از خدا شروع شود که سبب هدایت شود. در هر کاری باید از خدا کمک خواست چون به تنهایی نمی توانیم خود را تربیت کنیم.

✔ اگر به غفلت دچار شدیم چاره اش استغفار است و اگر ذکر خواستیم چاره اش تمناست.

✔ دعاهای روزهای هفته در برنامه گنجانده شود که هم پرمحتوا هستند و سزاوار تفر و هم باعث تمرکز ذهن می شوند.

✔ لحن بسیاری از دعاها کودکانه است به این معنا که انسان خود را در برابر خدا کودکی نابالغ می بیند و مثل کودکی که از بزرگی چیزی می خواهد با همان لحن کودکانه و نه بزرگانهٔ طلبکارانه می خواهد. مثلاً اول دعای ابوحمزه آمده خدایا مرا با عقوبت خود تأدیب نکن.

✔ آدمی قبل از گناه اجل را پیش رو و آرزوها را پشت سر می بیند اما براثر گناه آرزوها را پیش چشم می بیند و اجل از یادش می رود.

✔ فکر کردن به اجل و مرگ شیرین نیست؛ حکمتش هم این است که آدم بفهمد دنیا فانی است و لذت واقعی نزد خداست.

✔ پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم راهکار مهمی برای کنترل ذهن پیشنهاد فرموده و آن اینکه هر صبح تصور کن که تا آخر آن روز بیشتر زنده نیستی و شب ها تصور کن صبح فردا را نخواهی دید. در این صورت به چه فکر می کنی و چه کار می کنی؟

✔ به این چند آیه خیلی فکر کن که خیلی به کنترل ذهن ربط دارند: اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ كَمِشْكَاةٍ فِيهَا مِصْبَاحٌ الْمِصْبَاحُ فِي زُجَاجَةٍ الزُّجَاجَةُ كَأَنَّهَا كَوْكَبٌ دُرِّيٌّ يُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبَارَكَةٍ زَيْتُونَةٍ لَا شَرْقِيَّةٍ وَلَا غَرْبِيَّةٍ يَكَادُ زَيْتُهَا يُضِيءُ وَلَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نَارٌ نُورٌ عَلَى نُورٍ يَهْدِي اللَّهُ لِنُورِهِ مَنْ يَشَاءُ وَيَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثَالَ لِلنَّاسِ وَاللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ ﴿۳۵﴾ فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَيُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ يُسَبِّحُ لَهُ فِيهَا بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ ﴿۳۶﴾ رِجَالٌ لَا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَلَا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَإِقَامِ الصَّلَاةِ وَإِيتَاءِ الزَّكَاةِ يَخَافُونَ يَوْمًا تَتَقَلَّبُ فِيهِ الْقُلُوبُ وَالْأَبْصَارُ ﴿۳۷﴾ لِيَجْزِيَهُمُ اللَّهُ أَحْسَنَ مَا عَمِلُوا وَيَزِيدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ وَاللَّهُ يَرْزُقُ مَنْ يَشَاءُ بِغَيْرِ حِسَابٍ ﴿۳۸﴾