اخلاق و جایگاه آن از منظر قرآن

عصری که در آن زندگی می کنیم، عصر پیشرفت علم، صنعت و فناوری است که تحوّل بزرگی در زندگی بشر به وجود آورده است. در جهان امروز، تحوّلات حیرت انگیزی در برنامه های زندگی روی داده است و از چند قرن پیش به این طرف ـ که دامنه علم و دانش، وسعتی فوق العاده پیدا کرده ـ، علوم طبیعی، بسیاری از مشکلات زندگی مادّی را حل کرده است. متأسفانه، از مادرِ علم، دو فرزند ناخلف و بسیار خطرناک (یکی ابزارهای مخرّب و دیگری ضعف بنیادهای اخلاقی) به وجود آمده که موجب نگرانی و اضطراب مردم جهان شده است.
بشر امروز، از خدای خود دور مانده، وضع اخلاق و وجدانش تنزّل یافته و معنویت از زندگی او رخت بربسته است. این بی توجّهی به اخلاق و سازندگی اخلاقی، نه تنها در جوامع غرب، بلکه حتّی در میان جوامع اسلامی نیز یک گرفتاری مشهود است! به نظر می رسد که تمامی این نابه سامانی ها در جهان، به دلیل این است که انسانیت و اخلاق فاضله انسانی، در مسلخ تمدن جدید، قربانی شده اند و اصول و موازینی که لازمه حیات سالم انسانی هستند، به دست فراموشی سپرده شده اند.
با توجّه به اهمیت اخلاق و نقش تعیین کننده آن در سازندگی انسان و جامعه، در این مقاله، به بیان تأثیرات قرآن بر شکل گیری و سازندگی اخلاق اجتماع می پردازیم.
فایده و اهمیت اخلاق
اخلاق، مجموعه قواعدی برای تنظیم روابط و رفتار آدمی است که می تواند فرد و جامعه را به زندگی انسانی و مسالمت آمیز، رهنمون شود؛ قواعد و اصولی که رعایت آنها، زندگی جمعی را غنا و وجدان را آرامش می بخشد. در طول تاریخ، ملّت ها تا روزی که اخلاق و ضوابط اخلاقی را رعایت کرده اند، به رشد و اقتدار خود ادامه داده اند و روزی که به اخلاق و اصول آن پشت کرد ه اند، اگر چه چند صباحی حیات یافته اند، ولی فرجامشان تفرقه، نزاع های داخلی، پریشانی، شکست و علاوه بر همه اینها ننگ و ذلّت ابدی بوده است.
آرامش و سکون، تقویت احساس مسئولیت در فرد، ایجاد امنیت اجتماعی و تحکیم روابط، حفظ تمدّن و تکمیل جنبه های انسانی، تقویت قانون و... از عمده فواید و آثار پایبندی به ارزش های اخلاقی است. بر این اساس، حاصل اخلاق، نیک بختی انسان، سعادت جامعه و ماندگاری فرهنگ و تمدّن انسانی است.
اقوام روزگار، به اخلاق، زنده اند
قومی که گشت فاقد اخلاق، مُردنی است.(ملک الشّعرای بهار.)
جایگاه اخلاق در قرآن
مکتب ها به تناسب وسعت یا محدودیت خود، تعالیم و دیدگاه هایی را عرضه می کنند، با این وعده که اگر مورد رعایت و عمل قرار گیرند، موجبات سعادت عاملان به آنها را فراهم می سازند. مکتب الهی اسلام، در همه زمینه ها از جمله اخلاق، دارای دیدگاه هایی وسیع است که هم بر اساس وعده الهی و هم بر اساس تجارب تاریخی، اجرای آنها برای فرد و جامعه، سعادت آفرین است.
از ایات فراوان قرآن، چنین بر می اید که مهم ترین هدف بعثت انبیا و حتّی راز بعثت پیامبر خاتم(ص)، هدایت مردم و تهذیب اخلاق آنهاست و پیامبر اکرم با معجزه اش (قرآن)، برای تربیت و آموزش انسان ها آمده است؛ رسالتی که بر عهده سایر انبیای الهی نیز بوده است: «اوست آن کس که در میان بی سوادان، فرستاده ای از خودشان برانگیخت تا ایات او را بر آنان بخواند و پاکشان گرداند و کتاب و حکمت بدیشان بیاموزد و آنان قطعاً پیش از آن، در گمراهی آشکاری بودند».(سوره جمعه، آیه 2.)
قرآن برای جلوگیری از رذایل اخلاقی و مصون ماندن کیان فرد و جامعه اسلامی از انحطاط و سقوط، چاره اندیشی کرده است و با تهدید و تشویق، ملّت ها را به سوی کسب اخلاق حسنه، سوق داده است و با اشاره به خاستگاه های اخلاق، راه های ایجاد فضایل و ترک رذایل را پیش پای انسان قرار داده است. دقّت در قرآن، نشان می دهد که بیشتر ایات آن، مربوط به تهذیب نفس (خودسازی) و آراستگی انسان به فضایل است.
دسته بندی مسائل اخلاقی در قرآن
مسائل اخلاقی بر اساس آیات قرآن کریم، به دو دسته تقسیم می شوند:
الف. مسائل فردی؛ یعنی مسائلی که در آنها اصول و ضوابطی برای پیراستن فرد از رذایل اخلاقی و آراستن او به فضایل، رعایت قواعد برای حفظ سلامت و بهداشت جسم و جان و تعدیل و کنترل غرایز، آمده است، مثل: مراقبت در خوردن و آشامیدن، داشتن صفاتی چون وفای به عهد، محبّت به همگان، اخلاص، تواضع، پرهیز از غرور و خودپسندی و... .
ب. مسایل جمعی؛ یعنی مسائلی که در آنها رعایت حال دیگران مطرح است، مثل: نیکی به والدین، حمایت و هدایت مردم، تربیت فرزند، اصلاح جامعه، امر به معروف و نهی از منکر و... .
ذکر این نکته، ضروری است که در اسلام و اخلاق اسلامی، اصل «آراستن خود به فضایل» و «داشتن نیت درست در کارها» مطرح است؛ چرا که ارزش عمل به نیت است و نیت هم شرط قبولی عمل و اساس عمل است. نیت خدایی، عامل جذب الطاف الهی است، حتّی اگر دارنده آن نیت، فرصت و توان عمل کردن، پیدا نکند. البته هر که در راه خدا تلاش کند، خداوند هم راه های خودش را به او می نمایاند: «و کسانی که در راه ما کوشیده اند، به یقین، راه های خود را بر آنان می نماییم و در حقیقت، خداوند، با نیکوکاران است».(سوره عنکبوت، آیه 69.)

منبع: مجله  حدیث زندگی  مهر و آبان 1386، شماره 37، به سوی خویشتنی دیگر(روش های قرآن برای اصلاح خویشتن، جامعه و جهان).