شرح غزلیّات حافظ - غزل اول

شرح غزل شماره ی «1»

بسم الله الرحمن الرحیم

در چگونگی طی کردنِ راه سخت عشق

====================

الا     يا   ايُّها   الساقی   اَدِر    کَاساً   و   ناوِلْها

که عشق آسان نمود اول ولی افتاد مشکل ها

   شعر با گردش ساقی و گردش «میّ» شروع می شود که به عنوان «باء» بسم الله است.

مخاطبِ حافظ ساقی است و سخن را با او آغاز می کند زیرا اوست که «میّ» می دهد و مست می کند ولی نه «میّ انگوری» که نتواند مشکلات عالم را حل کند بلکه میّ ای که ساقی همچنان ادامه دهد و آن را بگرداند تا منقطع نشود، مثل حرکت دوری که بر عکس حرکت افقی و مستقیم که پایان ناپذیر است. حافظ طالب میّ است که تمام شدنی نباشد علت آن که آن میّ باید مستدام باشد آن است که بقای عشق به بقای آن سرمستی است در حالی که در ابتدا عشق، خود را آسان می نمایاند. فرمود: ابتدا عشق خود را آسان نمود. ولی حقیقتاً آسان نیست تا بدون ادامه ی میّ دادن امکان ادامه اش باشد.

حقیقتاً راه عشق، راه سختی است و هجران ها و صبرها می طلبد و ملامت کشیدن ها دارد. حضرت امام خمینی«رضوان اللّه تعالی علیه» در این رابطه می فرمایند:

«کی توانی خواند در محراب ابرویش نماز             قرن ها باید در این اندیشه سرگردان شوی» 

====================

به بوی نافه ای کاخرصبا زان طره   بگشايد

زتاب جعد مشکينش چه خون افتاد در دل ها

با وزیدن صبا، بوی نافه در فضا می پراکند، بوی نافه ای که با عطر افشانی خود و از تاب زلف مشکین اش، عالمی به هم می ریزد. با جعدِ زلف و با زلف پیچ در پیچ  اش که همان تجلیات گوناگون حق تعالی است در عالَم کثرات -که محل تقابل و تضاد و جنگ و صلح است- چه خون هایی که در دل ها افتاد و مشکل عشق هم از همین جا است که باید از این کثرات به سوی وحدتِ جاری در عالم نظر کرد و تا انسان خون دل نخورد آن وحدت ظهور نمی کند.

====================

به میّ سجاده رنگین کن، گرت پیرمُغان گوید

که سالک بی خبر نَبْوَد، ز راه و رسم منزل ها

حافظ راهِ عبور از کثرت به سوی وحدت را نشان می دهد که آن پیروی از فرهنگ سالکِ راه رفته است که تنها چنین افرادی که خودشان راه ولایت را طیّ کرده اند، شایسته ی پیروی هستند و این غیر از آن است که در فضای علمی قرار گیریم و از خضر بپرسیم چرا چنین کرد و چرا چنین نکرد. ساحتِ عبور از کثرت به وحدت، تلاشی است که با هماهنگی با نگاه سالکِ ره رفته  ظهور می کند.   

====================

مرا در منزل جانان چه امن عيش چون هر دم

  جرس  فرياد  می دارد   که   بربنديد   محمل ها

  حتی اگر من در منزل جانان از مشکلات عشق رها شده باشم، باز ایمن نیستم. زیرا راه به انتها نرسیده و هر لحظه سُروشی در گوش ندا سر می دهد که حرکت کنید و راه های طیّ نشده سلوک را با عبادات نیمه شبان ادامه دهید.

====================

 شب تاريک و بيم موج و گردابی چنين هايل 

کجا  دانند  حال  ما   سبکباران   ساحل ها؟

در راستای مشکلات عشق، اقیانوسی را رو در روی خود داری که در دل تاریکی شب با موج های خود تو را در برگرفته و گرداب هایش تو را در چنگال خود دارد و این چیزی نیست که هر کس که در وادی عشق قدم ننهاده است بتواند دریابد و معارفی آنچنان را که عشق بر او هدیه می کند را تصور کند و بدان راه یابد.

====================

همه کارم ز خودکامی به بدنامی کشيد آخر

نهان کی مانَد آن رازی کز او سازند محفل ها

وقتی سالک به دنبال کارهای خود می رود و بخواهد درد فراق خود را درمان کند و کامِ جانِ شعله ور خود را جواب دهد، کارش به بد نامی می کشد و عقل اهل دنیا و ظاهربینان او را تحمل نمی کنند و لذا سالک با یک نوع بدنامی در این مسیر روبه رو می شود و این چیزی نیست که کسی بخواهد در این مسیر باشد و از آن فرار کند بلکه از آن محفل ها سازند و بدنامی سالک را نُقل محفل خود می کنند و باید تحمل کرد زیرا این نوع بدنامی بالاتر از خوش نامیِ بین اهل دنیا است - حتی اگر بگویند مگر علیu نماز هم می خواند؟ - با این همه آن شخصیت آسمانی عالم گیر شد و راز شخصیت او نقل مجالس و محافل اهل معنا گشت.

====================

  حضوری گر همی خواهی از او غايب مشو حافظ

   مَتَی  مَا  تَلْقَ  مَن  تَهوی  دَعِ الدنيا  و   اَهْمِل ها

با توجه به آنچه گفتیم اگر به واقع حضور می خواهی از معشوق ازلی غایب مشو زیرا او در تو هست و توجه به غیر او را از تو می پوشاند و غایب می کند. حال هر وقت آن محبوب جان را ملاقات کردی، دنیا را رها کن  و آن را واگذار، وگرنه نه آن حضور می آید و نه می ماند و این است نقشه ی راه جهت طی کردن راه سخت عشق. بدین معنا که از ایدآل نباید چشم برداشت ولی باید دید چگونه می توان به آن رسید. نباید کارهای دشوار را سهل بپنداریم.