کارکردهای کتاب الکترونيک در دنیای امروز

کارکردهای کتاب الکترونيک در دنیای امروز

در این بخش از ضیــاءالصــالحین، به کارکردهای کتاب الکترونیک در دنیای امروزی می پردازیم. در ادامه با ما همراه باشید.

در عصر امروز، گستره ی دنیای مجازی کم کم تمام پدیده های قدیم و جدید را در خود جای می دهد؛ تا آنجا که حتی پدیده هایی که برآمده از سنت بوده اند نیز راه بقای خود را در حیات مجازی می بینند و به این سمت پیش میروند. موسیقی سنتی، آموزش سنتی، تجارت سنتی و بالاخره کتاب سنتی، نمونه هایی است از تلاش بشر برای دستیابی به زندگی بهتر و کار و بار آسانتر.

امروزه با ابزارهای دنیای مجازی، تعابیری چون : آموزش مجازی، تجارت مجازی و. . . بروز یافته است و مانند تمام مظاهر دنیای جدید، موافقان و مخالفان خاص خود را دارد.

محافل فرهنگی و هنری این روزها، شاهد نشستهای موافقان و مخالفان بی شمار پدیده «کتاب الکترونیک» است، پدیده ای که شاید پس از تولد صنعت چاپ، مهمترین مساله ای باشد که کتابخوانان، کتابفروشان، ناشران، دلالان فرهنگی و. . . را درگیر خود کرده است. هرکدام از حلقه های زنجیره کتاب و کتابخوانی، با مبنا و دلیلی متفاوت، به پدیده نوظهور کتاب الکترونیک می نگرند. در این میان، معیارهای اقتصادی و تجاری شاید بیش از هرچیزی مطرح باشد و این نکته تا حدودی از نگاه منطقی به مساله کاسته و نظر مهمترین حلقه زنجیره یعنی مخاطبان کتاب را در محاق قرار داده است.

کتاب الکترونیک کتابی است که اگر نگوییم قشر وسیع، باید بگوییم نیمی از مردم از آن بی خبرند و وقتی حرف از کتاب الکترونیک به میان می آید، ذهنشان می رود پی کتابهایی درباره الکترونیک.

این که کتاب الکترونیک چیست و قرار است چه کاری انجام دهد، موضوعی است که بسیاری را درگیر خود کرده حتی هنوز بر سر این که کتاب الکترونیک چه ویژگی هایی دارد یا باید داشته باشد، حرف بسیار است و این بیشتر ناشی از درک نادرست از این پدیده است. گروهی به سخت افزاری بودن آن معتقدند و کتابهایی را کتاب الکترونیک می دانند که باید با دستگاه مخصوص خوانده شود. دستگاهی که روی صفحه نمایشگر آن، کلمات کتاب بصورت دیجیتال نقش می بندد و مطالعه کننده می تواند آن را مانند یک کتاب عادی در دست بگیرد و مطالعه اش کند. از آنجا که اندازه این دستگاه در قطع کتاب پالتویی است، در حمل و نقل و برای مطالعه مشکلی ایجاد نمی کند. برخی دیگر، به نرم افزاری بودن کتاب الکترونیک اشاره می کنند و آن را کتابی می دانند که مطالب موجود در آن، تحت یک نرم افزار جمع آوری و مرتب شده باشد ولی در هر حال، آنچه در این نوع کتاب، مهم و مورد وفاق همه است، نرم افزاری بودن یا سخت افزاری بودن آن نیست بلکه استفاده نکردن از کاغذ مشخصه اصلی کتاب الکترونیک است.

کتاب الکترونیک واقعا چیست؟

مخاطبان کتاب، اقشار مختلفی هستند که بخشی از آنها را دانشجویان تشکیل می دهند. یکی از مشخصه های اصلی و مهمی که دانشجویان در رابطه با کتاب اشاره می کنند، قیمت بالای آن است. در کتاب الکترونیک، به دلیل حذف هزینه کاغذ و چاپ، قیمتها به سمت تعادل و تناسب با زندگی دانشجویی پیش می رود. به همین منظور این قشر گرایش بیشتری به این نوع کتاب دارند. عباس رستمی از دانشجویان دانشگاه آزاد، در این باره می گوید: «بیشتر اوقات برای پرداخت هزینه کتاب به مشکل بر می خورم، به نظر من، نشر کتاب الکترونیک می تواند از این جهت به دانشجویان برای خرید کتاب، کمک کند». از دیگر مزایای آن، کم حجمی است که انسان را از به دوش کشیدن کتابهای بزرگ و سنگین خلاص می کند. ضمن این که در کتاب الکترونیک می توان کارهایی انجام داد که در کتابهای معمولی و کاغذی نمی توان.

بعنوان مثال همراه بودن مطالب با تصاویر با کیفیت و بعضا فیلمهای آموزشی، امکان نسخه برداری دیجیتال، گزینش یک بخش از متن و. . . نکاتی است که در فهرست محاسن کتاب الکترونیک می گنجد. زهرا کازرونی از دانشجویان پزشکی ضمن اشاره به قیمت مناسب کتاب الکترونیک می افزاید: «در بسیاری از کتابهای تخصصی، کیفیت چاپ به دلیل صرفه جویی ناشر و تلاش برای کاهش هزینه ها، کم می شود و کتاب الکترونیک می تواند این معضل را بخوبی حل کند». همچنین قابلیت همراهی صدا با متن و قرائت همزمان متن کتاب، در جهت سهولت آموزش بسیار موثر است و البته این نکته مثبتی برای نابینایان نیز به شمار می رود. وقتی با دانشجوی نابینایی در این زمینه گفتگو می کنم، اظهار می کند: «اگر کتابهای الکترونیک این قابلیت را داشته باشد، بسیاری از مشکلات من برای مطالعه درسها حل می شود و من از آن استقبال خواهم کرد». خلاصه شاید بتوان مزایای کتاب الکترونیک را این گونه برشمرد: کاهش هزینه برای خریداران کتاب، کاهش هزینه تولید، صرفه جویی در کاغذ، کیفیت دیداری متن و امکان استفاده از تصویر و صدا و فیلم در کتاب. در ضمن از دیگر مزیتها می توان قابلیت جستجو در متن و سرعت نشر بالا را نیز نام برد. اما این، همه قضیه نیست. این گونه کتابها، مشکلاتی هم دارد که نمی توان آنها را نادیده گرفت.

گروههای مختلف با کتاب الکترونیک مشکلات مختلفی دارند. یکی از عمده ترین معضلات این کتب، عدم دسترسی و استفاده آسان از آنهاست. برای استفاده از یک کتاب الکترونیک حتما باید پشت رایانه بنشینید و این، خود باعث می شود در بسیاری از مواقع، دیگر نتوان از آن بخوبی بهره برد.

سودآور، اما پذیرفته نشده

نمونه ای از ناشران فعال در زمینه تولید کتاب الکترونیک، نشر شاهد است. تولیدات این ناشر در واقع همان محتوای کتابهای چاپ شده ای را دارند که پیش از عرضه نسخه الکترونیکی، بصورت کتاب کاغذی منتشر شده اند. با این حال، فعالیت نشر شاهد قدمی است تازه در زمینه نشر کتابهای الکترونیک. طبق گفته های مسوول فروش این انتشارات، فروش این محصولات نسبتا خوب است و حتی گاه به میزان بالاتری نسبت به کتاب فروخته می شود. او همچنین می گوید: «کتابهای الکترونیک را معمولا کسانی خریداری می کنند که کار تحقیقاتی دارند یا برای استفاده خاصی، آن را تهیه می کنند. وی این گونه ادامه می دهد، کتابهای الکترونیک گرانترند، چون به هرحال در آنها از فیلم و صدا و عکس هم استفاده شده است. در کل فروش خوبی دارند و برای انتشارات تا حدی سودآور است».

وقتی بحت رقابت کتابهای الکترونیک را با کتاب پیش می کشم، می گوید: «من کتاب را ترجیح می دهم چون برای خواندن کتاب حوصله نشستن پشت رایانه را ندارم و به نظر من، اگر کتاب بصورت الکترونیک عرضه شود، نتیجه خوبی نخواهد داشت».

یکی از مسوولان انتشارات خوارزمی در این زمینه می گوید: «کتاب را می شود براحتی همه جا برد ولی برای کتاب الکترونیک باید یک لپ تاپ هم داشته باشیم و اول باید هزینه ای برای خرید رایانه بپردازیم». موضوع دیگر، مساله نشر است که به ناشران کتاب بر می گردد. اگرچه به دلیل حجم کم، این کتابها بسرعت پخش و نشر می شود، اما گاه همین سرعت نشر، به ضرر ناشران و نویسندگان تمام می شود. آن هم زمانی است که حق معنوی مالکیت اثر، از سوی شخصی نادیده گرفته می شود و پخش غیر مجاز آن کتاب، ضرر جبران ناپذیری به ناشر و نویسنده می رساند؛ این نکته در کشور ما با وجود نبود قوانین مرتبط با حقوق ناشر و مولف، مشکل ساز خواهد شد بنابراین طبیعی است که ناشران و بویژه نویسندگان تن به نشر آثارشان از طریق کتاب الکترونیک ندهند. وقتی سراغ ناشرانی مانند مروارید، خوارزمی، روزبهان و. . . می روم، هر کدام به نحوی، ناخشنودی خود از این گونه کتابها را ابراز می کنند.

یکی از مسوولان نشر روزبهان می گوید: «کتاب الکترونیک کاربردهای خاص دارد؛ مثلا برای نقل و انتقال و کپی کردن و. . . که اصلا از این جهت، با کتاب الکترونیک مخالفت شدید داریم، چون کتاب سنتی را از بین می برد». او این گونه ادامه می دهد که : «در سیستم نرم افزاری و کتاب الکترونیک، حقوق ناشر و نویسنده حفظ نمی شود. نمونه بارز آن، برنامه ویندوز است که بعنوان یک نرم افزار جهانی همه به آن احترام می گذارند ولی در ایران، همه از نسخه کپی شده آن استفاده می کنند».

رقابت سنت کتاب و تجدد کتاب الکترونیک

عده ای از ناشران دست به نشر کتاب الکترونیک نمی زنند چون می ترسند سودزایی کمتری داشته باشد. مسوول انتشارات صریر می گوید: «کتابها امروزه در حالت عادی فروش خاصی ندارند و هر کتابی اگر بخواهد خوب به فروش برسد، نیاز به تبلیغات دارد. الان برخی از کتابها به رغم این که کتابهای مطرحی نیستند، به دلیل تبلیغات، خوب به فروش می رسند». عده ای هم از کتاب الکترونیک فرار می کنند تا همان سود قبل خود را داشته باشند و عده ای هم اصلا به این فکر نمی کنند که می شود کتابی را آسانتر نشر داد. البته بعضی، از ترس سیل الکترونیکی شدن، به همان سنت خود چنگ می زنند؛ غافل از این که کتاب الکترونیک اصلا در مقام جنگ با کتابهای کاغذی نیست و نمی تواند باشد. کتاب الکترونیک ادامه کتابهای کاغذی است و اگرچه شاید برای مدتی بتواند بازار کتابهای کاغذی را کساد کند، اما نمی تواند مسیر آن را سد کند و جلوی راه او بایستد. آقای احمدی، دانشجوی تاریخ هم معتقد است که هیچ چیز اعم از کتابهای الکترونیک و لوح های فشرده نمی تواند جایگاه کتاب را اشغال کند. پذیرش کتاب الکترونیک مستلزم برنامه ریزی و فرهنگسازی در جامعه است. وضع قوانین جدید فرهنگی، تسهیل ابزار تهیه کتاب الکترونیک، آموزش ناشران و بسیاری از نکات ریز و درشتی که تا محقق نشوند، نمی توان سرنوشت خوبی برای کتاب الکترونیک در کشور متصور شد.