راه و ماه | شرور و بلاها، چرایی و وظیفه‌ ی ما - علامه مصباح یزدی (ره) / بخش دوم

راه و ماه | شرور و بلاها، چرایی و وظیفه‌ ی ما - علامه مصباح یزدی (ره) / بخش دوم

در این بخش از ضیاءالصالحین، جلسه دوم از سلسله مباحث اندیشه اسلامی آیت الله مصباح یزدی (ره)​ را با موضوع "شرور و بلاها، چرایی و وظیفه ی ما" به مدت 27 دقیقه مشاهده می فرمایید.

گزیده بیانات حضرت آیت الله مصباح یزدی در جلسه دوم مجموعه راه و ماه :

بسم الله الرحمن الرحیم

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيم الْحَمْدُ للهِ رَبِّ العَالَمِین وَصَلَّی اللهُ عَلَی سَیِّدِنَا مُحَمَّدٍ وآلِهِ الطَّاهِرِین

أللَّهُمَّ کُنْ لِوَلِیِّکَ الحُجَّةِ بْنِ الْحَسَن صَلَوَاتُکَ عَلَیهِ وَعَلَی آبَائِهِ فِی هَذِهِ السَّاعَةِ وَفِی کُلِّ سَاعَةٍ وَلِیًا وَحَافِظاً وَقَائِداً وَنَاصِراً وَدَلِیلاً وَعَیْنَا حَتَّی تُسْکِنَهُ أرْضَکَ طَوْعاً وَتُمَتِّعَهُ فِیهَا طَوِیلاً

اشاره

در جلسه گذشته به مناسبت سؤالاتی که این روزها از قشرهای مختلف، در سطوح مختلف مطرح می شود مانند اینکه: این آفات و بلیاتی که پدید می آید و گاهی گسترش پیدا می کند و بسیاری از کشورها را در برمی گیرد؛ حتی افراد بی گناه و اطفال را مبتلا می کند، چه حکمتی دارد؟ به این مناسبت با استعانت از عنایت الهی عرض کردیم: این سؤالات را به دو دسته می توان تقسیم کرد:

یک دسته سؤالاتی که جنبه نظری دارد و به اصطلاح خودمان بحثی فلسفی است که این آفات و بلیات و امراض (و به اصطلاح فلسفی «شرور») چرا و چگونه در عالم تحقق پیدا می کند؟

عرض کردیم: پاسخ این سؤال از طرف صاحبان مکاتب مختلف متفاوت است. بعضی اصلاً قائل به تدبیر حکیمانه ای در عالم نیستند، بعضی قائل به ثنویت هستند؛ ثنویت هم در دو سطح طولی و عرضی. و جوابی که در کتاب های فلسفی ما به خصوص روی آن تأکید شده، این است که شرور به امور عدمی برمی گردد و ازآن جهت که عدمی است، احتیاج به آفریننده ندارد.

همچنین، عرض کردیم: گو اینکه این جواب از نظر بحث های عمیق فلسفی، جواب صحیحی است، ولی اصل اشکال سازگاری این بلاها و شرور با حکمت الهی را به درستی روشن نمی سازد. آن جواب بیشتر ناظر به این است که ثنویت را نفی کند و می گوید منشأ آفرینش فقط منشأ وجودی است و حیثیت عدمی احتیاج به آفریننده ندارد. اما شبهاتی که برای دین داران مطرح می شود، مربوط به این است که با وجود آفریننده و پروردگار حکیم چرا این شرور تحقق پیدا می کند؟ و چرا جهان به گونه ای آفریده نشده که این آفات و بلیات پیدا نشود؟

حاصل عرایض پراکنده ای که در جلسه گذشته داشتیم این بود که این شرور و امور نامطلوب «مقصود بالعرض یا بالتبع» هستند. اراده اصلی الهی به آن ها تعلق نمی گیرد. خلقت از روی اراده است، اراده هم حکیمانه است، اما اراده حکیمانه مستقلاً و اصالتاً به این شرور ازاین جهت که شر است تعلق نمی گیرد؛ بلکه نظام این عالم که شامل تزاحمات و تأثیر و تأثرات متقابل است لوازمی دارد و وجود آنکه جزء نظام احسن است لوازمی دارد که بالتبع یا بالعرض (با بیانات مختلفی که در این زمینه هست) متعلَق اراده الهی قرار می گیرد، بلکه احسن بودن این نظام اقتضا دارد که چنین شروری هم در آن پدید آید.

در توضیح این جواب عرض کردیم که تحقق بهترین مراتب کمال مخلوقات به این است که موجودی با اختیار خودش بتواند به بالاترین کمالات وجودی (غیر از وجود کمالات الهی و واجب الوجود) نائل شود و آن انتخاب اقتضا می کند که در مسیر تکاملش دو راه وجود داشته باشد: خیر و شر، مطلوب و نامطلوب، تا زمینه ای برای امتحان و انتخاب آگاهانه فراهم شود. این جوابی بود برای این شبهه فلسفی که محور آن حکیمانه بودن نظام آفرینش است. بخش دوم بحث، مربوط به این است که در مقابل این شرور، چه موضعی باید اتخاذ کرد؟ و چه رفتار اختیاری باید انجام داد؟

رابطه خیریت و شریت پدیده ها با کمال انسان

گفتیم که کامل بودن نظام عالم؛ یعنی نظامی که شامل همه مخلوقات می شود، به این است که مخلوقی وجود داشته باشد که با اراده و انتخاب خودش مسیر خود را انتخاب کند و در اثر حسن اختیار به عالی ترین مقامی برسد که مخلوقی می تواند به آن مقام برسد. وقتی می گوییم «با اختیار خودش انتخاب کند» پای عمل در میان می آید. باید خیر و شری باشد تا یکی را با اختیار خود انتخاب کند؛ خواه انتخاب درونی و در حوزه روح و نفس خودش، یا حوزه بیرونی که مربوط به عمل های جوارحی می شود. بالاخره وقتی پای اختیار و انتخاب در کار آمد، مسئله «فعل» به معنای عامش مطرح می شود. بر این اساس، هر آنچه موجب محرومیت انسان از اصل چنین کمالی و یا درجاتی از آن باشد، متصف به «شریت» می شود، و برعکس، آنچه موجب نیل به اصل این کمال یا به درجات عالی تر آن باشد متصف به «خیریت» می شود.

موجود انتخاب گر برای اینکه زمینه گسترده ای برای انتخاب و تغییر مسیر داشته باشد باید وجودی تدریجی داشته باشد و همواره شرایط جدیدی برای انتخاب در عرصه های مختلف و ترقی و تنزل برایش فراهم شود؛ چیزهایی که فقط در این عالم طبیعت میسر می گردد. از سوی دیگر، انتخاب آگاهانه نیاز به شناخت کمال و نقص و خوب و بد دارد، چیزی که در مراحل اول زندگی (مثل دوران شیرخوارگی) برایش حاصل نمی شود. باید تدریجاً رشد کند تا به مرحله عقل برسد که خود آن هم مراتبی دارد و تدریجاً از قوه به فعل می رسد. و روشن است که تکامل عقل برای همه انسان ها یکسان نیست. با نگاهی به جامعه و تاریخ، درمی یابیم که انسان ها بسیار متفاوت هستند؛ هم از لحاظ استعدادهای ذاتی برای تعقل، و هم از لحاظ شتاب تکامل.

نقش دین در تکامل انسان

اگر برای انسان ها راه دیگری غیر از عقل ممکن باشد که بتوانند به کمک آن هرچه بیشتر و هرچه بهتر راه خیر و شر را بشناسند، حکمت الهی اقتضا می کند که آن راه هم در اختیار بشر قرار بگیرد. این جاست که نقش دین در تکامل انسان، روشن می شود؛ یعنی خدای متعال غیر از شناخت هایی که از راه عقل به انسان ها می دهد، خودش عهده دار بیان حقایق و معارفی فراتر از شناخت های عادی و عقلانی می گردد. و از راه وحی روشن می کند که چه کارهایی موجب کمال و سعادت می شود یا موجب عذاب و شقاوت می گردد. این جاست که شریعت، احکام شرع و اراده تشریعیه الهی مطرح می شود. اراده تشریعیه خداوند به انجام رفتارهایی تعلق می گیرد که موجب کمال انسان می شود. هم چنین اگر خداوند از چیزهایی نهی می کند، به خاطر این است که موجب نزول و محرومیت انسان می شود. این کارها همان منهیات و محرمات هستند. کسی که بخواهد در مسیر تکامل قرار بگیرد حداقل واجبات و حداقل محرمات را باید رعایت کند.

هدایت تشریعی الهی که به وسیله ارسال رسل و انزال کتب انجام می گیرد در اصل، جنبه تعلیم دارد؛ یعنی همان طور که عقل خیر و شر را درک می کند، وحی از عقل نیابت می کند و خیر و شر را معرفی می نماید. ولی حتی این شناخت خیر و شر هم باعث این نمی شود که انسان ها از نعمت های معنوی و سعادت الهی هرچه بیشتر بهره مند شوند. ازاین رو، تدبیر حکیمانه الهی اقتضا دارد که در این عالمی که پر از تحولات و تأثیر و تأثرات متقابل و تزاحمات است، زمینه هایی فراهم شود که اولاً آنچه را انسان با عقل یا با وحی فهمیده فراموش نکند، و ثانیاً انگیزه او برای انجام کارهای خیر و هم چنین پرهیز از شر بیشتر شود. به همین جهت دعوت انبیا علیهم السلام توأم با انذار و تبشیر شده است: رُّسُلاً مُّبَشِّرِينَ وَمُنذِرِينَ لِئَلاَّ يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ (سوره نساء، 165)؛ یعنی پیامبران الهی علاوه بر اصل هدایت و نشان دادن راه خیر و شر و حق و باطل، با یادآوری آثار مطلوبی که در دنیا و آخرت بر انتخاب های خداپسندانه مترتب می شود مردم را تشویق به کارهای خوب کنند، و از سوی دیگر با یادآوری آثار نامطلوب کفر و عصیان و عذاب های اخروی و دنیوی مترتب بر آن ها مردم را از آلوده شدن به گناه و موجبات شقاوت دنیا و آخرت، بازدارند.

بعد فراغت از بحث نظری و توجه به حلقه واسطه بین مباحث نظری و مباحث عملی، نوبت می رسد به پاسخ دادن به بخش سؤالات مربوط به وظیفه ما در برابر پدیده های خیر و مطلوب و پدیده های شر و نامطلوب؛ چه آن هایی که ابتدایی است و چه آن هایی که نتیجه اعمال خود شخص است، و چه آن هایی که به دست اشخاص دیگری حتی گذشتگان به وجود می آید، و چنان که دانستیم همه آن ها در نظام احسن بصورت بالعرض یا بالتبع منظور است، و با تکامل اختیاری انسان ارتباط پیدا می کند.

عبادت؛ عامل اصلی تکامل انسان

خوب است در این جا اشاره کنیم که عامل اصلی تکامل که موجب لیاقت انسان برای دریافت عالی ترین رحمت ها و فیوضات الهی می شود، همان است که در لسان شرع «عبادت» نامیده شده است. یعنی انسان بیابد که از خود چیزی ندارد و از خود چیزی نمی تواند داشته باشد و هر خیری به او برسد از خدای متعال است؛ حقیقتی که طی یک مسیر بسیار طولانی، امکان تحقق دارد و طیف گسترده ای از مراحل را هم از لحاظ عرضی هم از لحاظ طولی، در بر می گیرد.

و از جمله لوازم این بندگی آن است که آن چه را عقل موجب تنزل و سقوط انسان می داند ترک کنیم و آنچه را موجب صعود و ترقی ما می داند انجام دهیم. البته وقتی با وحی هم فهمیدیم که چیزی موجب ترقی و تکامل ما می شود باید آن را دوست داشته باشیم و آن را حفظ و نگهداری کنیم و بالعکس کاری را که موجب ازدست رفتن نعمت و زمینه تکامل می شود ترک کنیم. در مورد نعمت هایی که خدا در جسم و روح ما قرار داده مانند چشم، گوش، دست، پا، عقل و شعور و امیال فطری، و نیز چیزهایی مثل علم و ایمان که با کسب و تلاش خودمان پیدا کرده ایم، باید سعی کنیم اولاً شکر آنها را به جا بیاوریم؛ ثانیاً این درک و شناخت را حفظ کنیم که از بین نرود؛ ثالثاً سعی کنیم در عمل به لوازم آن ملتزم شویم. اگر در هر مرحله ای کوتاهی بکنیم، در واقع قدمی در راه تنزل برداشته ایم.

شرور اختیاری و شرور غیر اختیاری

از سوی دیگر، وقتی توجه کردیم به اینکه اراده الهی فقط برای شخص من نیست، همه کسانی که بتوانند با اراده خودشان تکامل پیدا کنند خدای متعال می خواهد که آنها را به کمال برساند. پس هر نعمتی به هر کس دیگری هم داده باشد ما حق نداریم آن نعمت را تضییع کنیم؛ چه رسد به اینکه آن را از بین ببریم. و وقتی توجه پیدا کنیم که نعمت های دیگران می تواند در آینده برای ما هم منشأ کمالی شود و ما مثلاً از مال یا علم ایشان بهره مند شویم، نعمتی روی نعمت برای من تحقق پیدا می کند: هم نعمت حفظ اصل نعمت، هم شکر نعمت، هم استفاده از نعمت، هم تلاش برای رشد آن نعمت. و هرچه در جهت ضدش باشد متصف به شرور می شود؛ همان طور که شرور غیراختیاری ابتدایی زمینه را برای اختیار سوء فراهم می کند، شرور اختیاری هم زمینه را برای انتخاب های نامطلوب فراهم می کند.

شرور و ایجاد زمینه برای کمال!

درباره این موضوع، در آیات قرآنی مباحث زیادی در این زمینه ها مطرح شده که بسیار قابل توجه و آموزنده است و متأسفانه ما از این نعمت های قرآنی هم درست استفاده نمی کنیم و زمینه محرومیت را برای خودمان و برای دیگران فراهم می کنیم. از جمله لطف هایی که عقل ما نمی رسید و خدا خودش بیان فرموده این است که گاهی اموری در ظاهر برای شما نامطلوب است و این ها را جزو شرور حساب می کنید، اما همین امور نامطلوب زمینه را برای کمالات بعدی، فراهم می کند و در واقع نعمت هایی است که باید از آن ها استفاده کنید. یکی از این نعمت ها این سنت الهی است که خدای متعال همزمان با ارسال پیامبران، بلاهایی را نازل می کرد که باعث توجه به خدای متعال شود و رفع آن ها را او بخواهند و همین امر زمینه بیشتری برای پذیرش دعوت انبیا علیهم السلام فراهم کند؛ از جمله دو آیه در سوره انعام و سوره اعراف با همین مضمون است که ما پیغمبرانی برای امت های پیشین فرستادیم: وَلَقَدْ أَرْسَلنَآ إِلَى أُمَمٍ مِّن قَبْلِكَ فَأَخَذْنَاهُمْ بِالْبَأْسَاء وَالضَّرَّاء لَعَلَّهُمْ يَتَضَرَّعُونَ (سوره انعام، 42)  یا وَمَا أَرْسَلْنَا فِي قَرْيَةٍ مِّن نَّبِيٍّ إِلاَّ أَخَذْنَا أَهْلَهَا بِالْبَأْسَاء وَالضَّرَّاء لَعَلَّهُمْ يَضَّرَّعُونَ (سوره اعراف، 94). توضیح آنکه: انسان در آغاز پیدایش هم سطح حیوانات است و تدریجاً مراحلی از تکامل را می گذراند تا تدریجاً مستعد رسیدن به کمالات انسانی می شود و طبعاً گرایش های حیوانی و علاقه به لذت های مادی در او فعلیت دارد و ارضای آن ها موجب دلبستگی بیشتر به آن ها می شود و اغلب انسان ها در معرض عواملی هستند که آن ها را به حد حیوانیت تنزل می دهد؛ دست کم باعث این می شود که عامل ترقی در آن ها رشد نکند. دلبستگی به دنیا و لذت های آن گاهی به حدی می رسد که ادراکات فطری و عقلانی، حتی بیانات انبیا هم درست مورد توجه قرار نمی گیرد؛ بلکه مورد انکار واقع می شود. این است که خدای متعال وقتی پیغمبری را می فرستد علاوه بر انذارها و تبشیرها هشدار عملی هم می دهد.

«وصلی الله علی محمد و آله الطاهرین»